Мирзо Улуғбек

Мирзо Муҳаммад ибн Шоҳруҳ ибн Темур Улуғбек Қўрағоний (1394-1449) – буюк астроном ва математик, ўз даврининг атоқли алломаси, давлат арбоби, Моварауннаҳрни 1441-1449 йиллар бошқарган, машҳур ҳукмдор ва соҳибқирон Амир Темурнинг набираси.

Улуғбек (Муҳаммад Тарағай) 1394 йил 22 март куни ҳозирги Озарбайжон ҳудудидаги Султония шаҳрида таваллуд топган.

1405 йил, Марказий Осиёдан ташқари, Яқин ва Ўрта Шарқнинг барча ҳудуди, Ўртаер денгизидан Шимоий Ҳиндистонгача бўлган катта ерни ўз ичига олган улкан салтанатни яратган буюк соҳибқироннинг ўлимидан сўнг, бутун меросий мулки унинг ўғил ва набираларига ўтади. Темурийлар салтанатининг тепасига Ҳирот қароргоҳида сайланган Темурнинг ўғли – Шоҳруҳ ўтиради.

Маварауннаҳр бошқаруви Шоҳруҳнинг тўнғич ўғли, Амир Темурнинг набираси Улуғбекка топширилади. 1409 йил Улуғбек Самарқанд ҳокими этиб эълон қилинади, отаси Шоҳруҳнинг ўлимидан сўнг, 1447 йил Темурийлар сулоласига бош бўлади.

Ёшлигида Улуғбек фан ва санъат турларига, айниқса, математик ва астрономияга катта қизиқиш билдиради. Унинг ақлий дунёқараши кенгайишида отаси ва бобоси тўплаган бой кутубхона замин бўлди, у ерда кўп вақтини ўтказарди.

Улуғбек у вақтлар ўлчови билан қараганда, жуда зўр таълим олган. Ажойиб хотира эгаси бўлиб, у араб ва форс тилини эркин эгаллаган, турк шеъриятини яхши билган, адабий услубларни эгаллаган ва адабий баҳсларда иштирок этган. Ўзи ҳам шеърлар ёзган. Улуғбекнинг устози таниқли олим, Темурийлар саройидаги машҳур математик ва астроном Қозизода Румий бўлган. У тўққиз яшарли Улуғбекка Мароғадаги машҳур расадхона харобаларини кўрсатган. Ёшликдаги айнан шу хотиралари бўлажак астроном келажагини белгилаган бўлиши мумкин. Улуғбек даврида Самарқанд ўрта асрлар давридаги илм-фан ўчоқларидан бирига айланган. Самарқандда, XV асрнинг биринчи ярмида Улуғбекнинг атрофида Ғиёсиддин Жамшид Коший, Қозизода Румий, Али Қушчи каби таниқли астроном ва математикларни бирлаштирган бутун бир илмий мактаб вужудга келди. У вақтлар Самарқандда Ўрта Осиё тарихи ҳақида ажойиб асар ёзган тарихшунос Ҳофизий Абру, таниқли шифокор Мавлоно Нефис, шоирлар Сирожиддин Самарқандий, Саккокий, Лутфий, Бадахший ва бошқалар яшаган. Улар инсоният ақли, фаннинг кучига ишонган ўз даврининг илғор шахслари бўлишган.

1417-1420 йиллар Улуғбек Самарқандда мадраса қурдириб, Регистонда барпо этилган биринчи меъморий ансамбльга айланади. Ушбу мадрасага Улуғбек ислом оламининг кўплаб астроном ва математикларини таклиф этади. Қолган иккита мадраса Ғиждувон ва Бухорода қурилган. Улуғбек томонидан қурилган мадрасалар университет вазифасини бажарган. Улуғбекнинг Бухорода қурдирган мадрасаси пештоқида “Илмга интилиш ҳар бир мусулмон учун фарздир” ёзуви сақланиб қолган.

Аммо Улуғбекнинг катта иштиёқи – бу астрономия бўлган. Улуғбек ҳаётининг мазмуни ва Қозизода Румий, Жамшид Ғиёсиддин ал Коший, Али Қушчи каби астроном издош-олимлар расадхона қурилишига туртки бўлган.

Тадқиқотчи олимларнинг фикрича, расадхона қурилиши 1428-1429 йиллан якунланган. Расадхона ўз даврининг нодир биноси бўлган. Ер силкинишига бардошли бўлиши учун бино қурилиши учун Қўҳак тепалигининг тошли этаги танланган.

Асосий асбоб – секстант (бурчак ўлчагич) – жанубдан шимол томон меридиан чизиқлари бўйлаб мўлжалланган. Асосий асбобдан ташқари, расадхонада бошқа астрономик анжомлар ҳам бўлган.

Эҳтимол, аниқ астрономик кузатишларни амалга оширишга секстантнинг ўлчами, унинг қулай тузилиши, Улуғбекнинг билимлари ва унинг шериги сабаб бўлган. Буюк астроном Улуғбек раҳбарлиги ва иштирокида расадхонанинг асосий иши “Зиджий Кўрағоний”, “Улуғбекнинг юлдузлар жадвали” тузилган. Китобда ушбу Самарқанд обсерваториясидан 1018 та юлдуз жойлашуви ақл бовар қилмас аниқликда, Гиппархдан сўнг илк бор белгиланган. Астрономик туркум яратилиши жаҳон астрономия фани хазинасига қўшилган улкан ҳисса ҳисобланади.

Бундан ташқари, расадхонада эклиптикнинг экваторга қиялиги ва юлдуз йилининг узунлигини белгилаш; синуснинг бир бурчакдаги аҳамиятини – муҳим астрономик доимийликни – вергульдан сўнг ўн саккизинчи белгигача аниқликда ҳисоблаш бўйича ишлар олиб борилган.

Улуғбек ўз маълумотларини бир неча бор текшириб, унинг сонларини тўғри, деган хулосага келади. 1437 йил у астрономик йил узунлигини аниқлайди: 365 кун 6 соат 10 дақиқа 8 сония. Кейинроқ ўзгаришлар фарқи 58 сонияда эканлиги аниқ бўлган. Агар астрономик йил узунлиги 31 миллион 558 минг 150 сония эканлигини инобатга олса, Улуғбек ўз ўлчамларини нақадар юқори аниқликда олиб борганлигига амин бўлиш мумкин.

Буюк олим бўлиш билан бирга, Улуғбек кучсиз саркарда эди. Асосий вақтини расадхонада ўтказар эди ва давлат ишларига кам вақт ажратган. Улуғбекнинг тўнғич ўғли Абдулатиф, руҳонийларнинг кескин таъсири остида отасига қарши уруш эълон қилади. Ўғли отасига Макка зиёратига боришликни таклиф қилади. 1449 йил Маккага сафари чоғи Улуғбек шариат қарорига мувофиқ, хоинона ўлдирилади.

Буюк Улуғбекнинг фожиали ўлимидан сўнг, унинг ёрқин юлдузи сўнмади. Улуғбекнинг содиқ шогирди Али Қушчи, она Самарқандини тарк этишга мажбул бўлиб, Улуғбекнинг “Зиджий Кўрағоний” китобини Оврупага олиб чиқиб кетади. Кейинчалик китоб кўплаб олимлар авлодининг мулкига айланди. Улуғбекнинг исми ва меҳнатлари Оврупа ва Осиё олимлари орасида машҳур бўлди. XVII асрда Ян Гевелий томонидан нашр этилган Улуғбекнинг “Юлдузли осмон туркуми”да турли замон ва маконларда яшаб ўтган буюк дунё астрономларининг акси туширилган нақш мавжуд. Улар астрономия илҳом манбаи бўлмиш Ураниянинг икки томонида стол қаршисида ўтиришган ҳолда акс эттирилган. Улар орасида Улуғбек ҳам бор. Нашқ муаллифи Улуғбекни портретига эга бўлмай, унинг суратини туширган.

Улуғбекнинг асосий илмий меҳнати “Зиджий жадиди Кўрағоний” ҳисобланади ёки “Гургоннинг янги астрономий жадвали” деб номланади. Муаллиф ушбу асарни 1444 йил, ўттиз йиллик тиришқоқлик ва астрономик кузатувлардан сўнг якунлаган. Астрономик маълумотнома тез орада, Клавдия Птолемейнинг “Альмагест” ҳамда бутун Оврупа расадхоналарида қўлланма ҳисобланган кастилия қироли Альфонс XVнинг астрономик жадвали билан бир вақтда лотин тилига ўгирилган.

Мазкур жадвалларнинг аниқлиги аввалроқ Шарқда ҳамда Оврупада эришилган ютуқлардан илгарилаган. XVII асрга келибгина, Тихо Браг самарқандлик кузатувларга тенг келадиган аниқликка муваффақ бўлиб, кейинроқ, ундан ҳам аниқроқ натижага эришган. “Улуғбекнинг Зиджи” Шарқда бўлгани каби, Оврупа астрономларининг диққатини ўзига тортганлигининг ҳайратланарли ери йўқ.

“Улуғбекнинг Зиджи” тўрт йирик қилсмдан иборат. Хронология номини олган биринчи қисмида турли Шарқ халқлари томонидан қабул қилинган хронологик усуллар баён этилган. Иккинчи қисмида амалий астрономия масалалари ифодаланган, учинчиси — дунёнинг геомарказий тизими асосида кўзга кўринарли юлдузлар ҳаракати ҳақида маълумот берса, тўртинчиси астрологияга бағишланади — ўрта асрлар дунёқараши фанининг муқаррар тақдири.

Улуғбек ҳисоблаб чиққан 1018 юлдуз туркуми қадимий хроногияни ўрганувчи астрономлар ва тарихшунослар учун компас вазифасини ўтайди. Улуғбекнинг юлдузлар жадвали “Альмагест”да келтирилган Птоломейнинг юлдузлар харитасининг ҳақиқийлигини тасдиқлайди.

1648 йил Оксфордда — фан ва маданиятнинг энг қадимий ўчоқларидан бўлмиш Англияда илк бор Улуғбекнинг машҳур Самарқанд расадхонасида амалга оширилган асосий иши қисман нашр этилган. Ишни нашр учун тайёрлаб, унга шарҳ ёзган Жон Гривс (1602 - 1652), Оксфорд университетининг астрономия профессори. Кейинчалик, туркум лавҳалари Англияда бир неча бор чоп этилган.

Илк оксфордлик нашрдан 17 йил ўтгач, олим, Оксфорддаги Бодлеянск кутубхонаси қўриқчиси, англиялик шарқшунос ва таржимон Томас Хайд (1636-1703) самарқандлик нашрни форс ва лотин тилларида янги нашр учун тайёрлаб, “Tabulae Long, ас Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh Beighi”, Oxonii номлари остида чоп этган, 1665.

Улуғбек жадвалларининг Оврупада чоп этилиши, шу ўринда, тузиш учун улкан ва сермашшақ кузатув ва ҳисоб меҳнатини талаб қилувчи ўзига хос юлдузлар каталоги саноқли шахслар томонидан ҳисобланган ва осмон тадқиқотчилари томонидан юқори баҳоланган.

Хайднинг оксфордик нашридан 25 йил ўтгач, Улуғбек жадвалининг маълумотлари поляк астрономи Ян Гевелийнинг (1611-1687) Гданьскда чоп этиган “Prodromus Astronomiae” китоби саҳифаларидан жой олади. Бу ерда ўз вақтида мавжуд бўлган туркумлардаги маълумотлар ўртасида таққослаш келтирилган: Птолемей, Тихо Браг, Риччиоли, шаҳзода Гасс ва Гевелий.

1839 йил французс шарқшуноси Л.А.Седийо (1808-1876) Улуғбек жадвалини “Tables astronomigue d'Oloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regard” номи остида қисман чоп эттиради, I боб, I бўлим, Париж, 1839.

Ва, ниҳоят, Буюк Британия кутубхоналарида сақланган 8 та қўлёзмани ўрганиш асосидаги Улуғбек жадвалининг аниқроқ таҳлили 1917 йил АҚШда Э. Б. Нобл томонидан “Ulugh Beg's Catalogue of Stars. Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britain” номи остида чоп этилган.

Айтиш жоизки, Оврупа ва Осиё китоб сақланувчи омборларда “Зиджий”нинг ўнлаб қўлёзмалари мавжуд. Улуғбекнинг юлдузлар жадвали ўрта асрлар астрономиясининг сўнг сўзи бўлди. Мазкур жадвал телескоп ихтиросидан аввалги, ўрта асрлар астрономия фанининг энг юқори пояси бўлди.

Улуғбекнинг бой илмий мероси у фақатгина буюк мусулмон ўғлони бўлмаганлигини тасдиқлайди. Ижодий тафаккур даҳоси бутун инсоният илм-фани ва цивилизацияси ривожига бебаҳо ҳисса қўшган. Шу сабабли, кўп асрлар ўтиб, ҳатто бугун ҳам Улуғбекнинг исми савоб мақсадларга эришиш ниятида Шарқ ва Ғарб халқларини бирлаштирган тимсол бўлиб қолади.

Мирзо Улуғбекнинг юқори маънавий ва сезиларли мероси дунёнинг етакчи ўқув муассасаларида ва илмий марказларида ўрганиб келинади. Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг ташаббуси билан, Ўзбекистон Миллий университети ушбу атоқли олим шарафига номланганлиги республиканинг бугунги юқори илмий-маънавий қудратини тасдиқлайди.

1994 йил олим таваллудининг 600 йиллик юбилейи халқаро миқёсда нишонланган, шу сабаб, хориж олимлари, мутахассислари ва жамоат арбоблари иштирокида бир қатор тадбирлар ўтказилган.

2009 йил Парижда Мирзо Улуғбек таваллудининг 615 йиллигига бағишланган халқаро илмий анжуман ўтказилган. Анжуманда 130 дан зиёд олимлар ва турли халқаро ташкилот вакиллари иштирок этган.

Ўтказиб келинаётган тадбирлардан бутун дунёда Мирзо Улуғбекнинг илмий ва маънавий меросига бўлган қизиқиш нақадар улканлиги яққол кўриниб турибди.

---

Кирилл алифбосида мақола: Мирзо Улуғбек ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: Энсиклопедия фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)