Камолиддин Беҳзод

Камолиддин Беҳзод (1455 -1535) – 1468 йилдан 1506 йилгача Ҳиротда ишлаган ва Ҳиротнинг йирик рассомчилик мактаби усталаридан бири бўлган форс рассом-миниатюрачиси. Ғарбда “Шарқ Рафаэли” деб тан олинган.

Камолиддин Беҳзоднинг ҳаёти ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Келиб чиқиш аслзодаларга тегишли эканлиги ҳақидаги манбаларга кўра, Беҳзод ҳунармандлар оиласида туғилган, деб ҳисобланади.

Тарихшуносларнинг фикрига кўра, Беҳзод эрта етим қолади. Уни Султон Ҳусайн Бойқаро саройида китобдор каби юқори лавозимни эгаллаган таниқли хаттот ва рассом Мирек Наққош Хуросоний тарбиялайди. Баъзи манбалар Пир Саид Аҳмад Табризий исмли яна бир рассом ҳам бўлганлигини кўрсатиб, Беҳзод ўз санъати учун унинг олдида қарздордир.

Бундан ташқари. Беҳзоднинг шахс сифатида ва дунёқараши шаклланишида Алишер Навоийнинг ўрни катта бўлган. Алишер Навоий вазир, шоир ва инсонпарвар, Султон Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлиги даврида Ҳирот саройида ўзига хос ижодий муҳит яратилишига таъсир кўрсатган.

1480-йиллар Султон Ҳусайн Бойқаро кутубхонасидан бир нечта қўл ёзма топилган бўлиб, тадқиқотчиларнинг фикрича, улар Камолиддин Беҳзодга тегишлидир. Ушбу қўл ёзма миниатюраларида Беҳзод ўзининг ҳам табиат, ҳам уруш манзараларини, ҳам инсон шакли ва алоҳида хусусиятларини тасвирловчи уста сифатида намоён қилади. У кўплаб бадиий янгиликлар киритган.

1490 йиллар Султон Ҳусайн Бойқаро фармони билан султоннинг бош китобхони этиб тайинланади. Энди Беҳзод миниатюра ва суратлар яратиш билан бирга, лойиҳаларни ва рассомлар фаолиятини бошқаради.

1506 йил Султон Ҳусайн Бойқаро вафот этади, ўлимидан бир йилдан сўнг Ҳиротни Муҳаммад Шайбонийхон бошчилигидаги ўзбеклар босиб олади. Беҳзод аввалгидай китобхон лавозимида қолади, Шайбонийхон эса ўз суратларини унга чиздирган. Рассом чизган Шайбонийхоннинг ажойиб портрети ўша даврлардан сақланиб қолган.

1507-1510 йилларни Беҳзод бошқа ҳиротлик рассомлар кетидан бориб, Бухорода ўтказади.

Бироқ, 1510 йил сафовийлар сулоласининг асосчиси Исмоил I (1501-1524 йиллар ҳукмронлик қилган) Шайбонийхонни ўлдиради, шундан сўнг Беҳзод форс салтанати томонидан яратилган янги пойтахт бўлмиш Табризга кўчиб ўтади. Беҳзоднинг шарафи бу даврда ўз чўққисига етади.

Исмоил шоҳ саройига рассом 1520 ва 1522 йиллар оралиғида келган. Беҳзод қўл ёзмаларни ёзиш йўлга қўйилган, тайёр устахонага келади. 1522 йил Исмоилнинг фармонига кўра Беҳзод шоҳнинг бош китобхони этиб тайинланади. Аммо, орадан икки йил ўтгач, 1524 йил шоҳ Исмоий 37 ёшида кутилмаганда вафот этади ва Беҳзоднинг кечроқ ижодини сафавий ҳукмдори Шоҳ Тахмас I (1525-1576 йиллар ҳукмронлик қилган) исми билан боғлашади. Унинг қўл остида Беҳзод то ўлимига қадар хизмат қилади.

Камолиддин Беҳзод 1535 ёки 1536 йил вафот этган.

Беҳзод ижоди тирик шахсга мурожаат, табиатни англаш ва инсон ҳамда ҳайвон танасининг тирик ҳаракатини етказиб бериш билан ифодаланади.

Композицияларни тузишда у ўтмишдошлари томонидан тузилган анъанавий чизмалардан фойдаланган ва ушбу композиция тизимининг қонунлаштирилган чизмалари асосида “тугалланганлиги, композицияларининг мукаммаллиги, қаҳрамонларнинг тирик сурати, ғоявий фикрининг кенглиги билан ҳайратга солувчи” бетакрор асарлар яратган.

Композициялар ечимидаги Беҳзоднинг фарқли жиҳати шундаки, у айлана ва овал бўйлаб шакллар тизиб, хаёлий чуқурлик яратган, имо-ишораларни кучайтирувчи тасвирлари композициянинг ички ҳаракатини етказиб берган, ўзининг миниатюраларида кўплаб янги иштирокчи шахслар, меъморий бўлакларни ифодалаб, тасвирий олам доираларини илгари сурган. Беҳзод, шунингдек, композиция бўлакларига қаҳрамонларни ўринли жойлаш орқали хаёлик кенгликни ярата олган. Чуқурликни яратишда муомаладаги қаҳрамонларнинг имо-ишоралари ҳам кичик ўрин эгалламаган. Беҳзод ижодида чуқурлик ва макон яратилишида бошқа бўлаклар ҳам муҳим аҳамиятга эга — меъморий бинолар, пештоқлар, минбарлар, ён деворлар, кўприклар, айвонлар ва бошқалар.

Беҳзод миниатюрасининг якунланганлиги ва мукаммаллиги ранглар ечимида ҳам ифодаланади. Аввалам бор, меъморий безакнинг ранглар бойлигини таъкидлаш жоиз.

Беҳзод қизиқарли ижодий ҳаёт кечирди. У кўплаб ёзувчи ва шоирларнинг китобига безак солган. Унинг миниатюралари Честер Бейтининг Лондондаги кутубхонасида сақланади, Амир Темурнинг ҳаёти ва ижодига бағишланган Али Яздининг “Зафарнома” асарига чизилган 8 та миниатюраси миллий кутубхонала сақланади.

Беҳзоднинг бадиий миниатюрасидаги нозик таъсирчанлик, қизғин ранглар, силлиқ чизиқларда тасвирланган, бўёқларнинг бир текисда жойлашуви унга мусиқавий, романтик кайфият бағишлайди. Унинг миниатюраларида дунё тинчлик, уйғунлик ва сокинликка тўйинган. Ундаги барчаси шодликни акс этади.

Беҳзоднинг кўплаб иллюcтрациялари Навоий, Низомий асарларига яратилган. У, шунингдек, Ҳусайн Бойқаро, Шайбонийхон, шоирлардан Хотирий, Жомийларнинг портретларини чизган. Унинг саҳнавий жанрдаги суратларида Навоий ва Бобур каби шоирларнинг тасвирини учратиш мумкин.

Камолиддин Беҳзоднинг тасвирий санъат дунёсининг ривожланишига ҳисса қўшган бетакрор бўёқли асарлари ҳануз дунёни ҳайратга солади. Буюк рассом томонидан яратилган асарлар кўплаб санъат намоёндалари учун ҳар доим илҳом манбаи ва ўрнак бўлиб хизмат қилган. Султон Муҳаммад, Қосим Али, Мавлоно Дарвеш Муҳаммад каби рассом-олимлар Шарқ миниатюра мактаби ривожига муносиб ҳисса қўшишган. Камолиддин Беҳзод ижоди нафақат миллий санъатимиз ривожи, балки халқимизнинг кейинги маънавий тараққиётида ҳам муҳим ўринга эга бўлади.

---

Кирилл алифбосида мақола: Камолиддин Беҳзод ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: Энсиклопедия фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)