IORDANIYA

IORDANIYA, Iordaniya Hoshimiylar Podshohligi (A1-Mamlaka al-Urduniuah al-Hashimiuah) — Yaqin Sharqda, Osiyoning gʻarbiy qismida joylashgan davlat. Mayd. 91,8 ming km2. Aholisi 5,15 mln. kishi (2001). Poytaxti — Ammon sh. Maʼmuriy jihatdan 12 muhofaza (viloyat)ga, muhofazalar tumanlarga boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Iordaniya — konstitutsiyali monarxiya. 1952-y. 8 yanv. da qabul qilingan konstitutsiya amal qiladi (keyingioʻzgarishlar b-n). Davlat boshligʻi — malik (podshoh) boʻlib (1999-y. dan Abdulloh II bin Talol), u qonun chiqa-ruvchi va ijrochi hokimiyat sohasida katta huquqqa ega. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — podshoq va Millat majlisi (parlament); u senat va deputatlar palatasidan iborat. Senatni pod-shoh 4 y. muddatga tayinlaydi (senat tarkibining yarmisi har 2 y. da yangilanib turadi). Deputatlar palatasi toʻgʻri va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 y. ga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni podshoh oʻzi tayinlaydigan hukumat — Vazirlar Kengashi orqali amalga oshiradi.

Tabiati. Iordaniyaning aksar qismi sharqdan (500 m) gʻarbga tomon (1000—1500 m gacha) balandlashib boradigan yassi-togʻlikdan iborat. Jan. dagi Ram togʻi — I. ning eng baland nuqtasi (1764 m). Mamlakatning gʻarbiy qismida meridian chizigʻiga parallel holda yoʻnalgan chuqur botiq voha — Hor (Alhor) va uning davomi Vodiy al-Arab joylashgan. Hor mintaqasida Iordan daryosi vodiysi va Ulik dengiz (suv yuzasi dengiz sathidan 395 m pastda) oʻrin olgan. Bu mintaqaning har ikki tomo-nida Suriyafalastin togʻlari qad rostlab turadi.

Iqlimi — subtropik, quruq iqlim. Yanv. da oʻrtacha t-ra 8—14°, iyulda esa 24—30° ga toʻgʻri keladi, Hor mintaqasi hamda Iordaniyaning choʻl qismida t-ra 50° gacha koʻtariladi. Yillik oʻrtacha yogʻin miqsori mamlakatning gʻarbidagi togʻlarda 500— 700 mm, sharqida va Hor botigʻida 100 mm ni tashkil etadi. Doim oqib turuvchi daryolari kam boʻlib, quruqoʻzanlar va mavsumiy soylar koʻp uchraydi. Iordaniyaning gʻarbiy qismidagi togʻlarda Oʻrta dengiz qirgʻoqlariga xos nabotot xillari oʻsadi, da-raxtzor va butazor koʻp. Sharqiy qismida esa, chalachoʻl va choʻl oʻsimliklari, ahyon-ahyonda hurmozorli kichik vohalar uchraydi. Iordaniya hayvonot olami uncha boy emas; sirtlon, choʻl tulkisi, toʻngʻiz uchraydi. Qushlar, kemiruvchilar va sudralib yuruvchilarning turi koʻp. Azraq milliy bogʻi bor.

Aholisi. Mamlakat umumiy aholisining 98% arablar; yahudiylar, armanlar, greklar, kurdlar, cherkeslar, chechenlar, dogʻistonliklar, oʻzbeklar, turkmanlar ham yashaydi. Rasmiy tili — arab tili. Mamlakat aholisining 90% islom diniga, qolgan qismi xristian va yahudiy dinlariga mansubdir. Aholining 71% shaharlarda istiqomat qiladi. Mamlakatda 5% ga yaqin badaviylar boʻlib, ular koʻchmanchi hayot tar-ziga ega. Aholining 70% ga yaqini xizmat koʻrsatish sohasida, 12% i. ch. va torshon sanoatida, qolganlari boshqaruv tizimi, taʼlim, savdo, transport va harbiy sohalarda xizmat qiladi. Yirik shaharlari: Ammon, Az-Zarqa, Irbid, Al-Xalil.

Tarixi. Hoz. Iordaniya hududida dastlab xanaaneylarning somiy qabilalari yashagan. Mil. av. 1 ming yillikda bu hududning bir qismi Isroil va Yahudiya (Iudeya) podshohliklari tarkibida boʻlgan. Mil. av. 1ming yillik oxirida qad. arab davlati — Nabateya podshohligi vujudga keldi. Mil. 2-a. ning 30-y. laridan I. Rim, 4-a. dan Vizantiya imperiyalari, 7-a. dan Arab xalifaligi qoʻl ostida boʻldi. Iordaniyada sekin-asta arab tili va islom dini tarqala boshladi. 11 — 15-a. larda salibchilar, saljuqiylar, Misr mamluklari bostirib kirdi. 16-a. ning boshidan 1918-y. gacha Iordaniya Usmonli turk imperiyasi tarkibida boʻldi. Mamlakat 1-jahon urushi davrida arab qoʻzgʻolonchi vatanparvarlari tomonidan ozod qilindi. Soʻng hoz. Suriya hududi bilan birga amir Faysal qoʻl ostiga oʻtdi (1918). 1920-y. dan Iordaniya Britaniya mandatidagi Falastinga qoʻshildi. 1921-y. Iordan daryosining sharqiy qismida Hoshimiylar sulolasidan boʻlgan amir Abdulloh rahbarligida Transiordaniya amirligi tashkil topdi. Uning tashqi siyosati, qurolli kuchlari va iqtisodiyoti ustidan Angliya nazorati oʻrnatildi. Hoshimiylar hukmronligini mustahkamlaydigan konstitutsiya qabul qilindi. 2-jahon urushi davrida Transiordaniya Buyuk Britaniyaning Yaqin Sharqdagi qarbiy tayanch maydoniga aylantirildi. 1946-y. 25-mayda Transiordaniya Iordaniya nomi bilan mustaqil davlat, amir Abdullox. esa uning podshohi deb eʼlon qilindi. 1948—49 y. lardagi Arab-Isroil urushi natijasida Nablus, BaytLahm, Quddusning sharqiy qismi Iordaniyaga qoʻshib olindi. 1967-y. iyunida IsroilIor-daniya urushi natijasida mamlakatning iktisodiy jiqatdan eng rivojlangan qismi — 6,6 ming km2 hududini Isroil qoʻshinlari bosib oldi. Iordaniya — 1955-y. dan BMT aʼzosi. OʻzR bilan diplomatiya munosabatlari 1993-y. 13 fev. da oʻrnatilgan.

Milliy bayrami — 25 may — Mustaqillik kuni (1946).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. I. Xalqbirligi demokratik partiyasi, 1991-y. dan oshkora faoliyat yurita boshlagan; I. Kommunistik partiyasi, 1943-y. da tuzilgan, 1951-y. gacha Milliy ozodlik ligasi deb nomlangan; Xalq demokratik partiyasi, 1989-y. da tuzilgan; Arab sotsialistik uygʻo-nish partiyasi (Base), 1947-y. da tashkil topgan, umumarab Baas partiyasining mintaqa boʻlimi; Islom harakati fronti, 1991-y. da asos solingan. Iordaniya kasaba uyushmalari umumiy federatsi-yasi, 1954-y. da tashkil topgan.

Xoʻjaligi. Iordaniya dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlari qatoriga kirib, iqtisodiyoti asta barqarorlashib borayotgan davlatdir. Mamlakat iqtisodiy faoliyatida davlat sektorining kulami katta. Lekin, xususiy mulkchilik ham keng rivojlangan. Davlat sektoriga, asosan, sogʻliqni saqlash, taʼlim, kommunal xizmat, suv va elektr tar-mogʻi, transport, kommunikatsiya va irrigatsiya tarmoklari kiradi. Iordaniya ikti-sodiyotida xizmat koʻrsatish, sanoat, q. x. va sayyohlik sohalari jadal surʼatlarda rivojlanayotir. Iordaniya fosfat va ishqor (potash), mis va marganes zaxiralariga va unchalik yirik boʻlmagan neft konlariga ega. Mamlakatda konchilik, energetika, toʻqimachilik sanoatlari rivojlangan.

Sanoati Iordaniya iqtisodiyotining muhim tarmoklaridan sanaladi. Mazkur tarmoq yalpi ichki mahsulotning 27% ni beradi. Mamlakatda sanoatning konchilik, energetika, yoqilgʻi, neftni qayta ishlash, kimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik tarmoklari rivojlangan. Konchilik sanoati mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega. Iordaniya yuqori sifatli fosforit katlamlariga ega boʻlib, uning zaxirasi 1,5 mlrd. tonnadan ortiq. Yiliga oʻrtacha 6—7 mln. tonnadan koʻproq (2000-y. da 10 mln. tonna) fosforit qazib olinadi. Iordaniya dunyoning bu qimmatli xom ashyosiga ega boʻlgan 5 asosiy davlat qatoridan joy olgan. Uning yirik konlari Ammondan 35 km uzoqlikda boʻlgan Ruseyfa, Al-Xasa va Shaydiyada joylashgan. Ichki bozorda bu mahsulotga ehtiyojning cheklanganligi sababli uning katta shemi eksport qilinadi. Fosforit eksporti boʻyicha u dunyoda AQSH va Maro-kashdan keyin 3-oʻrinda turadi. Mamlakat mineral tuzlarga ham boy. Ularning zaxirasi 40,8 mlrd. tonna boʻlib, 1,8 mlrd. tonnasi kaliy xloridga, 6 mlrd. tonnasi kalsiy xloridga, 11 mlrd. tonnasi osh tuziga toʻgʻri keladi. Shuningdek, brom, magniy oksidi ham qazib olinadi. Iordaniyada mis rudasi (zaxirasi 60 mln. tonna), marganes (zaxirasi 3 mln. tonna), uran (300 ming t), temir rudasi (560 ming t) ham bor. Bulardan tashqari, uning yeri kaolin, gips, ohaktosh, kvarsli qumlar, dolomit, bentonit, dala shpati konlariga ham boydir. Ular, asosan, ichki ehtiyojlarga sarflanadi va bir qismi eksport qilinadi. Iordaniyada kimyo sanoati rivojlangan. Aqabada maʼdanli oʻgʻitlar z-di ishlaydi. Yiliga 200 ming t ftorli alyuminiy eritadigan, 300 t uran oksidi ishlab chikaradigan bir necha inshootlar ham mavjud. Kir yuvish sodalari, turli xil sovunlar, sham-punlar hamda yiliga 7 mln. tonnadan ortiq sement ishlab chiqariladi. Ro-shadiya, Azraq, Holidiya, Fuheysa va b. joilarda sement z-dlari mavjud. Neft mahsulotlari z-dlarida yiliga 4—5 mln. tonna neft qayta ishlanadi. Bunday z-dlarning eng yirigi Az-Zarkada joylashgan. Iordan daryosining vodiysi, Oʻlik dengiz atrofi, Azraq, Ruseyfa, Sarxon, Rish kabi hududlarida bir necha neft konlari bor.

Metallni qayta ishlash sanoati keyingi yillardan rivojlana boshlagan. Bir necha armatura z-di, yiliga 10 — 12 ming t quvur, 8—10 ming t alyuminiy mahsuloti, mayda metall buyumlar (mix, bolt, halqa kabilar) ishlab chiqaradigan z-dlar bor. Iordaniyada sovitkich, gaz plitalar, akkumulyatorlar ishlab chiqaradigan z-dlar, kurilish mollari, mebel korxonalari ishlab turibdi.

Iordaniyada dori-darmon, sigareta, kulolchilik buyumlari, poyabzal, toʻqimachilik mollari ham ishlab chiqariladi. Yiliga oʻrtacha 3,7 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi.

Qishloq xoʻjaligi I. iqtiso-diyotida unchalik yuqori mavqega ega emas. Mamlakat hududining atigi 5 — 6% haydaladigan yerlardir. Bu yerlardan yiliga 4-martagacha hosil olish mumkin, biroq suv tanqisligi bunga imkon bermaydi. Q. x. yalpi ichki mahsulotning 10% ni tashkil etadi. Unda aholining 8—10% mashgʻul. Q. x. yerlari, asosan, Iordan daryosi boʻylari va Transiordaniya yasei tepaliklari atrofida joylashgan boʻlib, sitrus me-valar, olxoʻri, rlma, shaftoli, karam, bodring, baqlajon, qovun, pomidor, tamaki kabilar yetishtiriladi. Mamlakatda paxtachilik rivojlangan. Chorvachilik oqsoq tarmoq hisoblanadi. Asosan, qoramol, qoʻy va echki boqiladi, biroq yem-xashakning yetishmasligi, yaylovlarning kamligi bu tarmoqning rivojlanishiga imkon bermaydi.

Transporti. Iordaniyada avtomobil, t. y., suv va havo transporti keng rivojlangan. Avtomobil transportida Ammon—Aqaba, Ammon—Quddus, Ammon — Damashq, Mafraq — Iroq chegarasi yoʻnalishidagi yoʻllar muhim ahamiyatga ega. Avtomobil yoʻllari uz. — 9 ming km. T. y. transportida esa Ammon — Suriya chegarasi, Ammon—Alhosa, Alhosa— Aqaba, Maon—Rasnaqab kabi oʻnlab t. y. liniyalari mavjud. T. y. uzunligi — 600 km ga yaqin. Suv transportida mamlakatdagi yagona Aqaba portining mavqei katta. Ikkita yirik aeroport — Ammon va Aqaba aeroportlari mavjud. Mamlakat hududidan Kirkuk (Iroq) — Xayfo (Isroil) va Dahron (Saudiya Arabistoni) — Sayda (Livan) neft quvurlari oʻtgan.

Iordaniya chetga asosan fosfat, fosfatli va kaliyli oʻgʻitlar, ishqor, sement, mar-mar, akkumulyatorlar, toʻqimachilik buyumlari, parafin, lok, boʻyoqlar, tozalash moddalari (soda va sovunlar), qandolatchilik mahsulotlari, mevalar, poliz ekinlari, kimyoviy mollar chiqaradi. Chetdan mashina, asbob-uskuna, neft va neft mahsulotlari, don, goʻsht va sut mahsulotlari oladi. Ularning 15—20% ni bugʻdoy, bugʻdoy uni, shakar, goʻsht, sut mahsulotlari, 10 — 15% ni neft va neft mahsulotlari, 25— 30% ni mashina, asbob-uskuna, elektr jihozlari va mebel tashkil etadi. Iordaniya iqtisodiyotida sayyohlik sal-mokli oʻrin egallaydi. Savdo-sotikdagi mijozlari: Arab davlatlari (asosan, Saudiya Arabistoni, Iroq, Ku-vayt), AQSH, Italiya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Hindiston va b. Pul birligi — iordan dinori.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. Iordaniyada 6 y. lik boshlangʻich va 6 y. lik oʻrta taʼlim bepul va majburiydir. Oʻquv yurtlari asosan davlatga qaraydi. Xususiy maktablar ham mavjud. Aholining 75% savodli (mustaqillikdan ilgari 80% savodsiz boʻlgan). Maorifga har yili mamlakat byudjetining 8—10% sarflanadi. Mamlakatda Ammon va Irbid un-tlari, bir qancha in-t va kollejlar bor. Ularda oʻqish pulli. Ammonda i. t. lar kengashi, Podshohlik ilmiy jamiyati, Iordaniya arab tili akademiyasi mavjud. Ammonda un-t kutubxonasi, Xalq kutubxonasi, arxeologiya muzeyi, Badiiy galereya, Mozaika muzeyi, Islom muzeyi, Xalq muzeyi ishlaydi.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Iordaniyada 1909-y. dan boshlab gaz. chika boshlagan. Iordaniyada nashr etiladigan asosiy gaz. va jur. lar: «Al-Axbor» («Yangiliklar», kundalik gaz., 1975-y. dan), «Axbor al-Usbua» («Xafta yangiliklari», haftalik gaz., 1959-y. dan), «Jordan tayme» («Iordaniya vaqti», ingliz tilidagi kundalik gaz., 1975-y. dan), «AlYaqza al-Arabiya» («Arab uygonishi», arab tilidagi gaz., 1991-y. dan), «AlAqso» (Quddusdagi masjidning nomi, haftalik jur., 1970-y. dan), «Nido alVatan» («Vatan chaqi-rigʻi», haftanoma). Iordaniya axborot agentligi hukumatning rasmiy agentligi boʻlib, 1965-y. tashkil etilgan. Iordaniya X°shimiylar Podshohligi radioeshittirish va telekoʻrsatuv xizmati davlatga ka-rashli boʻlib, 1959-y. da tashkil qilingan. Radioeshittirishlar arab, ingliz, ispan va ivrit tillarida olib boriladi. Iordaniya telekoʻrsatuviga 1968-y. da asos solingan.

Adabiyoti. Iordaniya adabiyoti 19-a. gachaumumarab adabiyoti tarkibida rivojlandi. 19-a. oxiri va 20-a. boshlarida Yusuf Ziyovuddin al-Xolidiy, Naxliya Zarriq, Xalil Baydos, Xalil al-Sakkokiniy va b. ning maʼrifatparvarlik faoliyati kuchaydi. Birinchi «Adabiy jamoa» (toʻgaraklar)lar paydo boʻldi. Bu davrda isteʼdodli publitsistlar yeti-shib chikdi.

20-a. 1-yarmida Mustafo Vaxba atTill va Ibrohim Tukan sheʼriyatda, Najoti Sidqiy prozada milliy ozodlik gʻoyalarini ifodaladilar. Iskandar alhuri al-Baytajali asarlarida, Muhammad ashshariki, Husni Fariz, Muayyad Ibrohim al-Eroniy sheʼrlarida chuqur ijtimoiy muammolar koʻtarildi. 2-jahon urushidan keyin milliy ozodlik harakatiga bagishlangan sheʼr, xikoya, qissalar paydo boʻldi. Mahmud Sayfiddin al-Eroniy, Iso Annauri, Muhammad Adib al-Amiriy proza janrida asarlar yozishdi. Keyingi yillarda Samira Aʼzam, Abd al-Karim al Karmi (Abu Salma), Muin Bsisu, Nazxat Salom, Ismoil Abd al-Rahmon kabi yozuvchilar, Fariz al-Buhayri, Burhoniddin al-Abushiy kabi shoirlar, Fadva Tukan va Salma alJausi kabi shoirlar lirikada samarali ijod qildilar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati juda qad. boʻlib, dunyodagi eng koʻhna shaharlar ham Iordaniya hududida joylashgan. Bu yerlarda soʻnggi paleolit (Kilva qoyalaridagi rasmlar), neolit (xom gʻishtdan qurilgan uylar va tosh istehkomlarning krldiklari), eneolit va jez davriga oid yodgorliklar (tosh saganalar, guvala uylar, diniy insho-otlar, toshtaroshlik, sopol va zeb-ziynat buyumlari) saklangan. Mil. av. 4-a. dan eʼtiboran Filadelfiya (hoz. Ammon), Geras (hoz. Jerash) sh. larini loyihalash va qurishda qad. meʼmorlik va tasviriy sanʼat anʼanalariga suyanildi. Mil. av. 9-a. ga oid meʼmoriy va tasviriy sanʼat yodgorliklari bu oʻlkada Misr, Bobil, Ossuriya mada-niyatining taʼsiri kuchli boʻlganini koʻrsatadi. Rim xukmronligi davrida ulugʻvor exrom, teatrlar, Vizantiya huk-mronligi davrida cherkov, monastirlar qurilgan, koshinkorlik sanʼati avj olgan. Islom dini tarqalishi munosabati bilan mayejidlar qurildi, eski ibodatxonalar mayejidlarga aylantirildi (Qubbat as-Saxra, al-Aqso mas-jidi va b.). 8-a. da Mshatta, Xirbet al-Mafjar, Kusayr-Amra kabi hashamatli saroylar barpo etildi. Umaviylar hukmronligi davrida imoratlarni qadama naqshlar bilan bezash va turli suratlar chizish udum boʻldi. 12—14-a. larga oid qalʼalar, qoʻrgʻonlar saqlanib qolgan. Iordaniyada 20-a. dan zamonaviy maʼmuriy va jamoat binolari kurila boshladi.

Tasviriy sanʼat uncha rivoj topmagan. Xalq sanʼatida badiiy matolar, kashta, gilam, guldor gazlamalar, sopol, charm, yogʻoch buyumlar tayyorlash rivojlangan.

Oʻzbekiston — I. munosabatlari. Oʻzbekiston Respublikasi bilan Iordaniya oʻrtasida diplomatiya munosabatlari oʻrna-tilgach, siyosiy, iqtisodiy, madaniy hamkorlik rivojlana boshladi. 1993-y. fev. da Iordaniya shahzodasining Oʻzbekistonga tashrifi va 1996-y. da OʻzR Tashqi ishlar va Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirliklari delegatsiyalarining Iordaniyaga rasmiy tashrifi chogʻida savdo va iqtisodiy hamkorlik, samolyotlar qatnovi toʻgʻrisidagi bitimlar imzolandi. 1994-y. dan ikki mamlakat oʻrtasida savdo-sotiq aloqalari boshlandi. 2000-y. da OʻzR b-n I. oʻrtasidagi tovar aylanmasi 13,7 ming AQSH dollarini tashkil qildi.

Iordaniyadan Oʻzbekistonga yogʻ va moy, qandshakar, kakao, kandolat va sabzavot mahsulotlari, qora va rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar, optika asboblari, mebel va sh. k. keltiriladi. Oʻzbekiston tomoni turli xizmatlar koʻrsatadi. OʻzRda Iordaniya sarmoyadorlari ishtirokidagi 14 korxona fa-oliyat koʻrsatayotir, shundan 6 tasi qoʻshma korxona, 8 tasi 100% iordan investitsiyasi boʻlgan korxonadir. Iordaniyaning «Global Biznes» kompaniyasi OʻzRda oʻz vakolatxonasini ochgan va ilgʻor texnologiyalar marketingi, savdo-sotiq hamda maslahat xizmati koʻrsatish bilan shugʻullanadi.

1996-y. da Toshkentda Iordaniya maqsulotlari koʻrgazmasi oʻtkazildi. Unda Iordaniyaning koʻpgina shirkatlari va ishbilarmonlari qatnashdi.

Toshkent oliy maktablarida oʻnlab iordan talabalari oʻqimoqda. Podshohlikning koʻpgina fuqarolari OʻzRda fan nomzodi dissertatsiyasini yoklab ketgan.

---

Lotin alifbosida maqola: IORDANIYA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: I harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)