HUJAYRA NAZARIYASI

HUJAYRA NAZARIYASI — barcha organizmlarning tuzilishi, rivojlanishi va kelib chiqishidagi umumiylikni koʻrsatuvchi yirik biologik nazariyalardan biri. Hujayra nazariyasiga bino-an hujayra bakteriyalar, zamburugʻlar, oʻsimliklar va hayvonlarning eng kichik tuzilish birligi. Hujayra nazariyasi tiriklik olamining birligi va uning tarixiy rivojlanishi haqidagi evolyutsion tasavvurni tasdiqlaydi. Hujayra nazariyasi Ch. Darvinning evolyutsion taʼlimoti va energiyaning oʻzgarishi qonuni bilan bir qatorda 19-a. da tabiatshunoslik sohasida qilingan 3 buyuk kashfiyotdan biridir.

Hujayralarning kashf etilishi va hujayra nazariyasining yaratilishi tarixan bir davrga toʻgʻri kelmaydi. Oʻsimlik hujayrasi tuzilishini dastlab tirik oʻsimlik poyasi va poʻkaklardan tayyorlangan kesmada ingliz olimi Robert Guk oʻzi yasagan mikro-skop orqali kuzatgan va tadqiqot xulosalarini «Mikrografiya» nomli asa-rida bayon etgan (1665). Ingliz bota-nigi N. Gryu hujayra qobigʻi xuddi mato (gazlama)ga oʻxshash tolalardan tashkil topganligini taxmin qilgan.

18-a. falsafiy gʻoyalar taʼsirida fanda tirik tabiatning birligi haqidagi fikrlar paydo boʻla boshladi. K. Volf oʻsimlik va hayvonlarning tuzilishidagi qandaydir umumiylikni aniklashga harakat qildi. Uning «hujayra», «donachalar» va «pu-fakchalar» kabi tushunchalari, shuningdek, nemis olimi L. Okenning organizmlar «pufakchalar» yoki «infuzoriyalar» dan tashkil topgan, degan fikrlari fanda hujayra nazariyasi toʻgʻrisidagi dastlabki tushunchalar boʻlgan.

19-a. boshlarida oʻsimliklarni mikroskop yordamida oʻrganish borasida erishilgan yutuqlar tufayli hujayra — oʻsimlik moddalari umumiy massasining boʻshliq qismi emas, balki oʻz qobigʻiga ega boʻlgan va bir-biridan ajralib turadigan strukturaviy tuzilma ekanligi aniqlandi. 19-a. ning 30-y. lari oxirida oʻsimliklarning deyarli barcha organlari hujayraviy tuzilishga ega ekanligi aniklandi va nemis olimi F. Meyenning «Botani-ka» (1830) kitobida hujayra oʻsimlik toʻqimalarining umumiy tuzilish birligi sifatida eʼtirof etildi. Lekin shundan keyin ham hujayra bu bir boʻshliq, asosiy qismini qobiq tashkil qiladi; uning ichidagi narsalar esa ikkinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi toʻgʻrisidagi tushuncha uzoq vaqt saqlanib qoldi. Oʻsimlik hujayrasi yadrosi ingliz olimi R. Braun tomonidan kashf etilgan (1831), ammo nemis olimi M. Shleyden yadroni hujayrani hosil qiluvchi, yaʼni si-toblast deb hisoblagan. Shleyden taʼbiricha donador substansiyadan yadrocha hosil boʻlib, uning atrofida esa hujayra vujudga keladi; keyinchalik hujayraning hosil boʻlishi jarayonida yadro yoʻq boʻlib ketadi. 19-a. ning 2-choragi boshlarida chex olimi Ya. Pur-kine maktabining tadqiqotlari hayvon organizmi toʻqimalarining mik-roskopik tuzilishi boʻyicha juda koʻp maʼlumotlar berdi. Lekin Ya. Purkine oʻzining «donachalar nazariyasi»da «donachalar» (u hujayrani shunday deb atagan edi), yadro va b. qismlardan tashkil topganligini yozadi. Hujayra nazariyasini rasmiylashtirishdaT. Shvann (1839) xizmatlari juda katta. U oʻzi olgan maʼlumotlar, Shleyden va Ya. Purkine maktabi va b. olimlarning tadqiqotlariga asoslanib, hujayra nazariyasini yaratdi; oʻsimlik va hayvon toʻqimalari tuzilishini taqqos-lab ular uchun umumiy hisoblangan hujayraviy tuzilish tamoyillarini koʻrsatib berdi. Ammo Shvann ham xuddi Shleyden singari hujayraning asosiy qismi uning poʻsti va hujayra strukturasiz shiradan hosil boʻladi, deb hisoblagan. Hujayra nazariyasining bundan keyingi rivojlanishi protoplazma va hujayra boʻlinishining kashf etilishi bilan bogʻliq. Nemis olimi R. Virxov (1958) «Hujayra patologiyasi» asa-rida hujayra nazariyasini patologik hodisalarga tatbiq etib, yadro hujayrada yetakchi ahamiyatga ega ekanligiga eʼtibor qaratdi va hujayraning boʻlinish yoʻli bilan koʻpayish tamoyilini (har bir hujayra hujayradan hosil boʻladi) asoslab berdi. 19-a. ning 70—80y. larida barcha hujayraviy tuzilishga ega boʻlgan organizmlar uchun univer-sal hisoblangan hujayraning boʻlinish usuli. yaʼni mitoz, asr oxirida esa hujayra organoidlari kashf etiladi; hujayra protoplazmaning oddiy yigʻindisi emasligi tan olinadi.

Hujayraviy tuzilish haqidagi tushunchalar rivojlanishining dastlabki davrlaridanoq hujayra bilan organizmning bir butunligi haqidagi muammo paydo boʻlgan. Bu muammoning yechimi 2 yoʻnalishda rivojlandi. mexanistik tushunchalarga koʻra individning hayot faoliyati oʻz vazifasini bajaruvchi hujayralar yigʻindisidan iborat. Vitalistik konsepsiya nuqtayi nazaridan esa organizmning maqsadga muvofiq yashashi sifat jihatidan oʻzgacha («yaxlitlik qismlarning yigʻindisiga teng emas») va «hayotiy kuch» ga bogʻliq deb tushuntirilgan.

Hujayraning mitotik boʻlinishini, hujayra organoidlarining kashf etilishi, keyinchalik esa biokimyo va molekulyar biol. ning rivojlanishi tufayli hujayraning strukturasi va funksiyasi tirik tabiat iyerarxiyasida hujayraviy pogʻonaning mavjudligi haqidagi tushunchalarning shakllanishiga olib keldi. Zamonaviy Hujayra nazariyasi koʻp hujayrali organizmlarni muayyan vazifani bajaradigan va bir-biriga taʼsir koʻrsatib turadigan hujayralardan tashkil topgan murakkab, integ-ratsiyalashgan sistema sifatida eʼti-rof etadi.

Organizm qancha murakkab tuzilgan boʻlsa, uning bir butunligi shuncha aniq namoyon boʻladi. Hujayraning asosiy strukturaviy elementlari shakllangan yadroga ega boʻlgan eukariot organizmlar hamda yadrosiz prokari-otlar uchun ham tegishli. Mustaqil hayot kechirishga moslashmagan hujayra parazitlari hisoblangan viruslarning mavjudligi tirik organizmlarning hujayraviy tuzilishi universal ekanligini koʻrsatadi. Tirik organizmlar hujayraviy tuzilishining mushtarakligi hujayralarning kimyoviy tarkibi va metabolitik jarayonlarning oʻxshashligi bilan ham tasdiqlanadi. Nuklein kislotalar va oqsillar kabi muhim hayotiy komponentlar, ularning hosil boʻlishi va almashinib turishi barcha tirik organizmlar hujayralari uchun universal xarakterga ega.

Keyingi 150-y. dan ortiqroq davr mobaynida hujayrani oʻrganish yanada chuqurlashib bordi. Hujayradagi barcha asosiy organoidlarning maʼlum vazifani bajarishga moslashganligi aniqlandi; elektron mikroskop yordamida hujayraning yanada nozikroq boʻlgan ultrastrukturalari oʻrganildi; ularning molekulyar tuzilishi ochib berildi.

Abdukarim Zikiryoyev.

---

Lotin alifbosida maqola: HUJAYRA NAZARIYASI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: H harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)