KEMBRIY SISTEMASI

KEMBRIY SISTEMASI (DAVRI), kembriy (Cambria — Uelsning lot. nomi) — Yerning geologik tarixidagi paleozoy eratemasining birinchi davri. Stratigrafik shkalada paleozoy eratemasining ordovik va yuqori proterozoyning vend sistemasi oraligʻida joylashgan boʻlib, fanerozoy eonotemasining quyi paleozoy eratemasiga mansub. Radiologik xronometriya maʼlumotlariga koʻra, kembriyning quyi chegarasi 570 mln. yil, yuqorisi 510 (490) mln. yil qilib belgilangan.

Kembriy sistemasi 1835-y. da ingliz geologi A. Sejvik tomonidan Buyuk Britaniyadagi Uels togʻlarida devon davrigacha boʻlgan yotqiziqlarni oʻrganish vaqtida ajratilgan. Uning A. Sejvik tomonidan aniklangan dastlabki hajmi hoz. zamon tushunchasiga toʻgʻri kelmaydi. Keyinroq A. Sejvik Kembriy sistemasidan Monto-kembriy kompleksining metamorfik jinslarini ajratgan va kembriyning quyi chegarasiga aniqlik kiritgan. Lekin sistemaning yuqori chegarasi oʻzicha qolaverdi. A. Sejvik yoʻl qoʻygan xatoning asosiy sababi — u paleontologik metodga ishonchsizlik bilan qaradi.

Kembriy sistemasi hajmi 1879-y. ingliz geologi Charlz Lepvors tomonidan aniklandi va hoz. zamon tushunchasiga yaqinlashtirildi. U fauna majmualarining farqiga asoslanib devongacha boʻlgan yotqiziqlarni 3 mustaqil sistema — kembriy, ordovik (birinchi marta) va silurga ajratdi, Bunday boʻlinishga baʼzi oʻzgarish va qoʻshimchalar qilinib, hozirgacha foydalanib kelinmoqda. 1888-y. amerikalik geolog Ch. Uolkott kembriy faunasining ketma-ketligiga asoslanib, Kembriy sistemasini 3 qism (boʻlim)ga: quyi kembriy, oʻrta kembriy va yuqori kembriyga ajratishni taklif qildi. Kembriy sistemasi 20-a. ning 50-y. larigacha yaruslarga ajratilmagan. 1956-y. da Sibir platformasini oʻrganish asosida quyi boʻlim aldan va lena yaruslariga, oʻrtasi — amgin va may yaruslariga ajratildi. Yuqori boʻlimi 1982-y. da Kozogʻiston kesmasi boʻyicha yaruslarga ajratildi. Oʻsha yili quyi kembriy yarusi shkalasiga baʼzi oʻzgartishlar kiritildi (Kembriyning umumiy stratigrafik shkalasiga q.). Bu yaruslar 1989 va 1992-y. lardagi xalqaro shkalaga kiritilgan. Yaruslarga ajratishda organik qoldiqlar turli guruhlarining evolyutsion rivojlanish bosqichlari, yaʼni shu guruhlardagi eng koʻzga tashlanuvchi morfologik oʻzgarishlar asos qilib olingan, ularning chegaralari esa bu bosqichlar orasidagi chegaralarga mos keladi. Har bir yarus uchun trilobitlar, arxeotsiatlar, braxiopodalar, mollyuskalar va b. ning mutanosib majmualari xos. Kembriy sistemasida tokembriy skeletsiz biotalar yoʻqolib, skeletli organizmlar paydo boʻldi. Bu holni muhitdagi kimyoviy oʻzgarishlar, shuningdek, kosmik omillarning mutagen taʼsiri deb hisoblaydilar. Quyi kembriy yotqiziqlari orasida dengiz transgressiyasi natijasida dengiz yotqiziqlari keng tarqalgan, oʻrta kembriydan yuqori kembriy boshlarigacha koʻp joylarda regressiya sodir boʻlgan. Yuqori kembriyda ilk bor lagunaga xos qizil rangli jinslar topilgan. Asosiy tektonik strukturalar rifey oxirlaridan boshlab shakllangan. Oʻsimlik dunyosi koʻk-yashil va qizil suvoʻtlar va ibtidoiy yuksak oʻsimliklardan iborat edi. Kembriyda paleozoyda maʼlum boʻlgan organizmlar guruhining barchasi vujudga kelgan. Paleookeanlarning kembriy suvlarida arxeotsiatlar, trilobitlar, bulutlar (gubki), qulfsiz braxiopodalar, xiolitlar, gastropodalar, stenotekoidlar, ignatanlilar, chuvalchanglar, konodontlar, qisqichbaqasimonlar, sianobakteriyalar, turli suvoʻtlar va h. k. yashagan. Ularning koʻpchiligi sekin-asta rivojlanib, tuzilishlari murakkablasha borib, butun fanerozoy davomida mavjud boʻlgan. Kembriyda organik dunyoning nihoyatda turli-tuman boʻlishiga yirik dengiz havzalarida yashash muhitining qulayligi imkon yaratdi. Dengizlarning iliq suvida organizmlarning biologik strukturasining oʻzgarishiga, yangi formalarining paydo boʻlishiga ijobiy taʼsir etuvchi turli kimyoviy elementlarning yuqori konsentratsiyasi mavjud boʻlgan. Kembriy sistemasi foydali kazilmalari orasida Qozogʻistondagi fosforit koni, Sharqiy Sibir va Xitoydagi boksit, Rossiyaning Kuznesk Olatovidagi marganes, Sibirdagi tosh tuzi va neft konlari muhim oʻrin tutadi. Bu davr yotqiziqlari de-yarli hamma qitʼalarda aniqlangan. Oʻrta Osiyoda Kembriy sistemasi yotqiziklari Shim. Tyanshan, Chatqol, Qoratogʻ, Norin, Pomir togʻlarida bor. Oʻzbekistonda Piskom, Olay, Turkiston tizmalarida, Markaziy Qizilqumning Nurota va Tomdi togʻlarida ham aniklangan. Bu joylarda kembriy atdabanoqsoy yaruslarida maʼlum boʻlib, tarkibida koʻplab arxeotsiatlar, trilobitlar, xiolitlar, qulfsiz braxiopodalar, ohak-toshli suvoʻtlar boʻlgan dengiz koʻmir-kremniyli-slanesli, ohaktoshsla-nesli va karbonatli yotqiziqlarda na-moyon boʻlgan. Kembriy sistemasining koʻmirkremniy-ohaktosh-slanesli yotqiziqlari ruda hosil boʻluvchi gidroter-mal tipli oltin-kumush-polisulfid rudali formatsiyalariga mansubdir. Koʻmir-kremniy slaneslarning yuqori radioaktivligi va qumli ohaktosh lin-zalarida koʻp mikdorda fosfor borli-gi toʻgʻrisida maʼlumotlar bor.

---

Lotin alifbosida maqola: KEMBRIY SISTEMASI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: K harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)