LAZER

LAZER (ing. laser; Light Amplifi cation by Stimulated Emission of Radiation — majburiy nurlanish yordamida yorugʻglikning kuchayishi maʼnosini anglatadigan soʻz birikmalarining bosh harflaridan olingan) , optik kvant generator — ultrabinafsha, infraqizil va koʻzga koʻrinadigan soha diapozondagi nurlanishlarni hosil qiluvchi qurilma; kvant elektronikadagi asosiy qurilmalardan biri. Birinchi Lazer 1960-y. da yoqutda amerikalik olim T. Meyman tomonidan yaratilgan. Ishi atom va molekulalarning majburiy nurlanishiga asoslangan. Lazer har xil energiya (elektr, yorugʻlik, kimyoviy, issiklik va h. k.)ni optik diapozondagi kogerent elektromagnit nur energiyasiga aylantirib beradi. U 3 element — energiya manbai, aktiv muhit (modda), teskari bogʻlanishdan iborat (agar Lazer kogerent nurni kuchaytirish uchun xizmat qilsa, teskari boglanish zarur emas). Lazer boshqa yorugʻlik manbalardan kogerentligi, monoxromatikligi, juda kichik burchak ostida yoʻnalganligi b-n, nur kuvvatining katta spektral zichlikka, juda yuqori tebranish chastotasiga egaligi b-n farqlanadi. Aktiv muhitga koʻra, Lazer quyidagi guruhlarga boʻlinadi:

1) qattiq jism va suyuqlikdan tayyorlangan L;

2) gazli L;

3) yarimoʻtkazgichli L. Bulardan tashqari, eksimer, kimyoviy va h. k. L. xillari ham bor. L. da teskari bogʻlanish optik rezonator (ikki koʻzgu) yordamida amalga oshiriladi. Koʻzgular orasiga aktiv modda joylashtiriladi. Nur toʻlqini koʻzgulardan qaytib, yana aktiv moddadan oʻtadi, unda majburiy oʻtishlarni yuzaga keltiradi. Koʻzgulardan biri qisman shaffof boʻlib, u cheksiz koʻp oʻtishlardan keyin kuchaygan nurni tashqariga chiqib ketishiga xizmat qiladi.

Lazerning ishlash tamoyilida atom tuzil ishi muhimdir. Moddalarni tashkil qilgan atomlarni energetik holatlari (orbitasi) har xil. Pastki orbitada zarrasi boʻlgan atom turgʻun, yuqori orbitada zarrasi boʻlgan atom beqaror boʻladi. Yuqori orbitada zarra uzoq turmaydi. Maʼlum vaqt oʻtgach, zarra pastki orbitaga tushib, atom oʻzidan nur chiqaradi. Yuqori energetik holatlar (orbita) dagi oʻzoʻzidan pastga, yaʼni, energetik turgʻunroq holatga tushmasa, uni «turtib» tushirib yuborishi mumkin. Buni fanda majburiy nurlatish deyiladi. Togʻ ustidan pastga yumalatilgan bitta tosh bir necha toshni yumalatib tushirganidek, moddaning bitta zarrasi turtib yuborilsa, barcha orbitalardagi zarralar qoʻzgʻaladi. Atom chiqargan nur bilan yutilgan nur koʻshilib, ikkitasi toʻrtta, toʻrttasi sakkizta va h. k. L. nuriga aylanadi. Bu nurlarni kvant generator (elektr signal kuchaytirgichiga oʻxshab) kuchaytirib, gʻoyat toʻgʻri yoʻnalgan nur (energiya)ga aylantirib beradi. Energiya manbai (oʻzgarmas tok, yuqori yoki oʻta yuqori chastotali tok, optik yoki Lazer nuri, elektron nur dastasi) hisobiga aktiv moddadagi elektronlar yuqori (uygʻotilgan) sathlarga oʻtib, inversiya holati (elektronlar soni yuqori sath N2 da quyi sath N, dagiga nisbatan koʻp boʻladi) vujudga keladi. Ularga biror energiya manbai bilan taʼsir ettirilsa (mas, yorugʻlik nuri), aktiv modda ishga tushadi. Bunda elektronlarga berilgan energiya bir necha ming marta koʻpayadi va shu onda Lazer nuri shaklini oladi. Bundan tashqari, Lazer nurining qurilmadagi kuchaytirish koeffitsiyenti Kk unda sodir boʻladigan energiya yoʻqotishlar koeffitsiyenti Ky dan ancha katta (KkJ.) boʻlishi kerak. Shu shartlar bajarilganda Lazer nuri generatsiyasi (hosil boʻlishi)ga erishish mumkin.

Lazer 2 xil ish rejimiga ega. Agar unda uzluksiz energiya manbaidan foydalanilsa, uzluksiz ingichka nur hosil qilish mumkin. Agar manba impulyeli energiya bersa, Lazer nur impulslarini beradi.

Qattiq jismlardan tayyorlangan Lazerda (mas, yoqutli Lazerda) 0,05% gacha xrom (Sg3+) ionlari (aktivator) qoʻshilgan alyuminiy oksid (A12O3) dan tayyorlangan kizil kristall shisha tayoqcha ishlatiladi. Bunda yoqut silindr shaklida boʻlib, yoqut oʻqining ikki uchiga optik rezonator hosil qiluvchi koʻzgular joylashtirilgan. Impulsli lampadan chiqayotgan yorugʻlik tebrantirishni vujudga keltiradi. Lampaning yorugʻligi yoqutga tushganda, xrom ionlari lampadan chiqayotgan radiatsiya spektrining yashil va sarik, qismlarini yutib «uygʻongan» aktivlashgan holatga oʻtadi. Natijada nurlanishga tayyor aktiv muhit hosil boʻladi va yoqutning oʻqi boʻylab koʻzguga tik yoʻnalgan jala shaklida koʻpayib boruvchi yorugʻlik kvantlari paydo boʻladi. Yoqutli Lazer larda generatsiyalanayotgan yorugʻlikning quvvati 20 kVt gacha yetadi. Ularning f. i. k. 0,1% dan 10% gacha. Lazer nuri generatsiyasi aktivatorning energiya sathlari orasidan oʻtishiga bogʻliq. Unda hosil boʻlgan infraqizil nurning toʻlqin uzunligi >. =0,69 mkm. Qattiq jismli Lazer lardan neodim L. ida aktiv modda vazifasini neodim (Nd3+) ionlari qoʻshilgan shisha (CaWO4) tayoqchadan foydalaniladi. Bu L. L. =1,06 mkm li infraqizil nur chiqaradi.

Suyuq jismlardan tayyorlangan Lazerda aktiv modda oʻrnida «Rodamin-6J», piranin, tripaflavin va b. ishlati-ladi. Boʻyoqni erituvchi sifatida spirt, atseton, toluol va b. dan foydalanib, aktiv modda shisha kyuvetaga joylash-tiriladi (2rasm). Azot L. yordamida uygʻotiladigan boʻyoq Lazerning sxematik tuzilishi koʻrsatilgan. Gazli Lazerda [bi-rinchi gazli Lazer (He-Ne) aralashmasida amerikalik olim A. Javan tomonidan yaratilgan] aktiv muhit gaz (yoki gaz aralashmasi)dan boʻladi. Mac, geliy-neon (Ne—Ыye)li aktiv muhit geliy va neon gazlar aralashmasidan iborat (3-rasm). Gaz aralashmasi elektr razryadi bilan aktivlashgan holatga keladi. Bun-day Lazerda generatsiya Ne ning sathlar orasidan oʻtishida sodir boʻladi. Bunda 3 ta toʻlqin uzunlikdagi nur chiqadi: ^. =0,63 mkm (qizil nur), L2=1,15 mkm va X3=3,39 mkm (infraqizil nurlar). Gazli Lazerdan (CO2+N2) da X=10,6 mkm uzunlikdagi nur chiqadi. Ionli va kimyoviy Lazerlar ham gazli Lazer hisoblanadi. Ionli Lazerda aktiv muhit — ionlashgan atomlar, kimyoviy Lazerda esa kimyoviy reak-siyalarda «uygʻongan» holatga oʻtgan atomlar boʻladi (ion sathlarda ishlovchi argon L. i koʻk nur chiqaradi). Oʻzbekiston milliy unti (OʻzMU)ning kvant radiofizika kafedrasida oʻta yuqori chastota sohasiga oid tranzistorli avtogeneratorlarda ishlovchi ixcham yengil SO2 L. i yaratilgan.

Yarimoʻtkazgichli mas, GaAs L. larda aktiv muhit yarimoʻtkazgichlardan boʻladi. Bunday Lazerda muhit optik va elekt-ronlar oqimi yordamida aktiv holatga keltiriladi. Bu turdagi Lazer larda lazer oʻtishlari oʻtkazuvchanlik-valent zonalari va donorakseptor sathlari orasida boʻladi. Bular Lazer diodlari deyiladi. Yarimoʻtkazgichli diod qalinligi 0,1 mm va yuzasi bir necha mm2 boʻlgan kristall plastinkadan iborat (4-rasm). Bu diodlar orqali toʻgʻri tok oʻtkazilganda elektronlar yuqori zona yoki sathlarga oʻtib, inversiya holati roʻy beradi. Elektronlar quyi zona (yoki sathlar)ga oʻtganida elektron-kovaklar rekombinatsiyasi natijasida ajralgan energiya hisobiga Lazer nuri generatsiyasi kuzatiladi. GaAs L. idan chiquvchi in-fraqizil nurning toʻlqin uzunligi ^. =0,84 mkm. Yarimoʻtkazgichli Lazer lardan aktiv moddasi CdS (koʻk nur), CdTe (qizil, toʻq qizil nur — qirmizi), CaSb (qizil; infraqizil nur) boʻlgan Lazerlar mavjud. Yarimoʻtkazgichli Lazer larning tuzilishi sodda, oʻlchami kichik va ular uzoq ishlay oladi.

Lazer lardagi nur quvvati qattiq jismli Lazer, suyuq jismli Lazer, gazli Lazer, va yarimoʻtkazgichli Lazer tartibida, f. i. k. esa yarimoʻtkazgichli Lazer, suyuq jismli Lazer, gazli Lazer va qattiqjismli Lazer tartibida kamayib boradi. Nurning ingichkali-gi (tor burchak ostida yoʻnalgashgagi) gazli Lazer larda eng yaxshi, yarimoʻtkazgichli Lazer larda esa eng yomon. Kurilmaning oʻlchamlari, ogʻirligi qattiq jismli Lazer larda eng katta, gazli va suyuk, jismli Lazer larda oʻrtacha, yarimoʻtkazgichli Lazer larda esa eng kichik. Turli Lazerlar nuri ultrabinafshadan tortib, koʻzga koʻrinadigan soha va infraqizil diapazonlarni qamrab oladi.

Lazer turli sohalarda keng qoʻllaniladi. Qattiq jismli Lazerlar lazer spektroskopiyasida, Lazer texnologiyasi (qattik, jismlarni qirqish, payvandlash, teshish) da, nochizigʻiy optikada, gazli Lazerlar esa chastota va uzunlikni standartlashda, optik sistemalarni sopash, marksheyder ishlarida, Lazerlar kimyosida, tibbiyotda; yarimoʻtkazgichli Lazerlar ixcham, yengil boʻlib, optik aloqa sistemalarida, audio va video sistemalarida, tunda koʻrish qurilmalarida, maʼlu-motni optik qayta ishlash va proyeksion Lazer televideniyesida keng qoʻllanilmoqda. Kimyoviy Lazerlar atmosfera tarkibini nazorat qilish sistemalarida ishlatiladi. Lazerlar kriminalistika, Yer ustidagi uzok, masofalarda va suv osti optik aloqasida, nur tolali telefon aloqa sistemalarida, Lazer kompakt-diski yasashda, xirurgik operatsiyalarda, oftalmologiyada, boshqariluvchi termoyadro sintezida va h. k. k. da ishlatiladi.

Ad.: Mirzayev A. T., Mirinoyatov M. M., Stepanov V. A., Molekulyarnыye gazovыye lazerы s poperechnыm vыsokochastotnыm vozbujdeniyem, M., 1979; 3 vel to O., Prinsipы lazerov [per. s angl. ], 2-izd., M., 1984. Aʼzam Mirzayev

---

Lotin alifbosida maqola: LAZER haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: L harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)