LEKSIKOGRAFIYA

LEKSIKOGRAFIYA (leksika va… grafiya) — 1) lugʻatlar tuzish, amaliy lugʻatchilik. Amaliy lugʻatchilik lugʻatlar tuzish barobarida bir qator ijtimoiy muhim vazifalarni bajaradi: oʻz va oʻzga tillarni oʻrganish; ona tilini tavsiflash va meʼyorlashtirish (izohli, imlo va b. turdagi lugʻatlar yordamida); tillararo aloqa-munosabatni taʼminlash (ikki va koʻp tilli lugʻatlar, soʻzlashgichlar); muayyan til leksikasini ilmiy oʻrganish (etimologik, tarixiy lugʻatlar) va b. L. lugʻat tuzish ishi sifatida turli xalqlarda yozuv taraqqiyotining ilk bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal, maxsus yoki chet tilga mansub) soʻzning qanday maʼno anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo boʻlgan. Dastlabki tuzilgan lugʻatlar umumlashgan, universal xususiyatga ega boʻlgan (lugʻatlarning turli shakllari, koʻrinishlari keyingi davrlarda yuzaga kelgan). Oʻzbek Leksikografiyasi tarixi Mahmud Koshgʻariyning «Devonu lugʻotit turk» asaridan boshlangan deb aytish mumkin. Ushbu lugʻat faqat soʻzlar va ularning maʼnolarini tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarixi, urf-odatlari, geografik joylashuvi kabi keng maʼlumotlar manbai hisoblanadi. Shu bilan birga u dastlabki ikki tilli (turkiycha-arabcha) lugʻatlardandir. Mahmud Zamaxshariy oʻzining «Asos ul-balogʻa», «Muqaddimat ul-adab» asarlari bilan ham amaliy, ham nazariy Leksikografiyaning rivojiga ulkan hissa qoʻshdi. Alisher Navoiy ijodiga boʻlgan katta qiziqish 15-a. dan keyingi davrda bir qancha lugʻatlarning yaratilishiga sabab boʻldi: «Abushqa» (16-a., Turkiya) izohli lugʻati, Tole Imoni Hiraviyning «Badoye ul-lugʻat», Muhammad Rizo Xoksorning «Muntaxab ul-lugʻot», Mirzo Mahdiyxonning «Sangloh», shuningdek, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma», «Sulaymon Buxoriyning «Lugʻati chigʻatoiy va turki usmoniy» («Chigʻatoycha-turkcha lugʻat»), Isʼhoqxon Ibratning «Lugʻati sitta as-sina» («Olti tilli lugʻat») kabi lugʻatlarini koʻrsatish mumkin. 19-a. oxiri va 20-a. 1-choragida turli xil sabab va ehtiyojlar, davr taqozosi bilan Turkistonda ikki tilli Leksikografiya rivoj topdi, oʻnlab ruscha-oʻzbekcha, oʻzbekcha-ruscha lugʻatlar, soʻzlashgichlar tuzilib nashr etildi. VM. Nalivkin va M. Na-livkinalarning 1884—1912-y. lar mo-baynida bir necha marta nashr etilgan «Russko-sartovskiy i sartovsko-russkiy slovar» («Ruscha-sartcha va sart-charuscha lugʻat»), Ashurali Zohiriy tomonidan 1927-y. da tuzilib, nashr ettirilgan 2 jildli «Ruscha-oʻzbekcha mukammal lugʻat» keyingi davrlarda Oʻzbekistonda yaratilgan ikki tilli lugʻatlar uchun asos boʻldi. Hoz. kungacha 10 ga yaqin xorijiy til bilan oʻzbekchani qiyoslovchi koʻplab tarjima lugʻatlari, fan sohalariga oid 100 dan ziyod bir, ikki va uch tilli terminologik lugʻatlar yaratildi. Oʻzbek xalqi tarixida birinchi marta «Oʻzbek tilining izohli lugʻati» tuzilib, nashr etildi (1981). 20-a. oʻzbek lugʻatchiligi rivojiga A. Zohiriy, A. Qodiriy, Ye. D. Polivanov, A. K. Borovkov, V. V. Reshetov, S. Ibrohimov, Olim Usmon, Z. Maʼrufov, Sh. T. Rahmatullayev, N. Mamatov, A. Hojiyev, T. Aliqulov va b. munosib hissa qoʻshdilar. Respublika mustaqilligi tufayli oʻzbek Leksikografiyasi oldiga yangi davr talablariga javob beradigan ensiklopedik va lingvistik lugʻatlar yaratish vazifasi qoʻyilgan va bu vazifa oʻz oʻrni bilan amalga oshirilmoqda; 2) tilshunoslikning lugʻatchilik nazariyasiga oid sohasi, lugʻatshunoslik; lugʻat turlari va ularni tuzishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadi. Nazariy Leksikografiya bir qancha muammolarni qamrab oladi: lugʻatlarning umumiy tipologiyasini va yangi turdagi lugʻatlarni ishlab chiqish; lugʻat makrostrukturasini ishlab chiqish (soʻzlarni tanlab olish, soʻz va lugʻat maqolalarini joylashtirish tartibi, omonimlarni belgilash, lugʻat tarkibiga havola materiallarni kiritish); lugʻat mikrostrukturasini, yaʼni har bir lugʻat maqolasini ishlab chiqish (soʻzga grammatik va fonetik izoh berish, soʻz maʼnolarini ajratish va tasniflash, dalil sifatidagi illyustratsiyalar turlari, taʼriflash turlari, belgilar tizimi, soʻz etimologiyasi haqidagi maʼlumotlar) va b. L. tilshunoslikning barcha boʻlimlari, ayniqsa, leksikologiya bilan oʻzaro bogʻliq. Leksikografiya ham amaliy, ham nazariy soha sifatida leksikologiya, uslubshunoslik, fonetikaga hamda til tarixi, tilning grammatik qurilishi haqidagi taʼlimotga suyangan holda ish koʻradi. Zamonaviy Leksikografiya muayyan davr jamiyatidagi bilimlar majmuini aks ettiruvchi lugʻatlarning muhim ijtimoiy vazifasini alohida qayd etadi. Leksikografiya lugʻatlar tipologiyasini ishlab chiqadi. Shu jihatdan bir tilli Leksikografiya (izohli va b. lugʻatlar), ikki tilli Leksikografiya (tarjima lugʻatlar), oʻquv Leksikografiyasi (til oʻrganishga maxsuslashgan lugʻatlar), ilmiy-texnik Leksikografiya (terminologik lugʻatlar) oʻzaro farqlanadi.

Ad.: Leksikograficheskiy sbornik, vыp. 1 — 6, M., 1957-1963; Sherba Leksikografiya, Opыt obщyey teorii leksikografii. V yego kn.: Yazыkovaya sistema i rechevaya deyatelnost, Leksikografiya, 1974; Ojegov SI., Leksikologiya, Leksikografiya. Kultura rechi, M., 1974; Yuldashev A. A., Prinsipы sostavleniya tyurksko-russkix slovarey, M., 1972. Abduvahob Madvaliyev.

---

Lotin alifbosida maqola: LEKSIKOGRAFIYA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: L harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)