MAHALLA

MAHALLA — Oʻzbekistonda maʼmuriyhududiy birlik; oʻzini oʻzi boshqarishning xalqimiz anʼanalari va qadri-yatlariga xos boʻlgan usuli. Mahalla tarixi qadim zamonlarga borib taqaladi. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, jez davrining yodgorligi boʻlgan Sopollitepapya 8 ta oila yashagan. Ularni faqat urugʻ jamoasigina emas, balki i. ch. manfaatlari ham birlashtirib turgan. Keyinchalik ularning safiga patriarxal tizim asosida 100 dan ortiq oilalar kelib qoʻshilgan. Katta oilalar jamoasini ular orasidan saylangan oqsoqol boshqargan. Oqsoqollar oʻz navbatida oliy oqsoqollar kengashiga birlashgan. Oqsoqollar, odatda, jamoa — qishloq hayoti bilan bogʻliq barcha masalalarni oliy kengash orqali hal qilishgan. Mil. av. 3-a. dan mil. 5-a. ning boshlarigacha Fargʻona (Parkana) davlatida ham oqsoqollar kengashi muhim vazi-falarni hal etgan. Kengash, asosan, sulh tuzish, vazirlar tarkibi va soliqlarni tayinlash, urush eʼlon qilish, jamoa ishlariga safarbar etish kabi masalalar b-n shugʻullangan.

«Mahalla» atamasi arabcha boʻlib, «oʻrin-joy» degan maʼnoni anglatgan. U turli mintaqalarda mahallot (joy), guzar, jamoa, elat, elod nomlarda atalib kelingan. Adabiyotlarda Mahalla larning koʻp ming yillik tarixga ega ekanligi haqida maʼlumotlar uchraydi. Mac, Narshaxiy oʻzining «Buxoro tarixi» asarida Buxoroda bundan 1100-y. ilgari bir qancha Mahallalar boʻlganini qayd etib oʻtgan. Alisher Navoiy oʻzining «Hayrat ulabror» asarida Mahallani «mahalla shahar ichidagi shaharcha»dir deb taʼriflaydi, Hirot sh. yuz shaharcha ahamiyatiga ega boʻlgan Mahalla lardan tashkil topganligini aytib oʻtadi. Mahallalar, ayniqsa, Amir Temur davrida ravnaq topgan. Mahallalar fuqarolarning kasbkori asosida shakllangan va shunga qarab nomlangan. Mas, zargarlik, misgarlik, koʻnchilik, pichoqchilik, qoshiqchilik, temirchi, egarchi, taqachi va h. k. M. qadimda mahalliy hokimiyatning oʻziga xos bir shakli, koʻrinishi tarzida faoliyat koʻrsatgan. Mahallani boshqarish jamoatchilik asosida olib borilib, oʻzining yozilmagan ichki tartibqoidalariga ega boʻlib, u hamma uchun birdek qonuniy hisoblangan.

Mahalla kichik maʼmuriy hudud boʻlishi b-n birga, turmush tarzi, qadriyatlar, anʼanalar, urf-odatlar umumiyligi bilan bogʻlangan kishilar jamoasi birligidir. Tarixning turli bosqichlarida davrlar, tuzumlar oʻzgarishiga qarab Mahallaning vazifalari ham oʻzgarib turgan.

20-a. ning boshlaridayoq Mahallalar daha boshliqlari — mingboshilar saylaydigan yuzboshi (oqsoqollar) tomonidan boshqarilgan. Yuzboshi va uning yordamchilari Mahalla dagi barcha jamoat ishlari va marosimlarni boshqarganlar, shuningdek, fuqarolarning shahar yigʻinlari va shahar muassasalarida Mahalla manfaatlarini himoya qilganlar.

Mahallaning asosiy vazifalari: marosimlarni birgalikda oʻtkazish, oʻz hududini batartib saqlash va obodonlashtirish, yosh avlodni ijtimoiy ruhda tarbiyalash, jamiyat hayotida tartib saqlanishini taʼminlash, barcha anʼanaviy meʼyorlarning bajarilishi ustidan nazorat oʻrnatish, urf-odatlarga rioya qilish va ularni buzgan, jamoat maj-buriyatlaridan boʻyin tovlaganlarni jazolashdan iborat boʻlgan. Mahalla rahbari-yati ariq-hovuzlarni tozalash, koʻchalar, yoʻllar qurish va Mahalla obodonchiligi bilan bogʻliq boshqa jamoat ishlarini uyushtirganlar. Bu ishlarning barchasi birgalikda hashar yoʻli bilan amalga oshirilgan.

Mahalla jamiyatimizning tuzilmasi sifatida tarixan bir qancha rivojlanish bosqichlarini bosib oʻtdi. U 20-a. ning 1-choragida oʻzining anʼanaviy shaklini oldi.

Sovet hukumati Mahallaga oʻz umrini yashab boʻlgan oʻtmish sarqiti sifatida qaradi. Shundan kelib chiqib, u anʼanaviy milliy boshqaruvlarni bekor qilish yoʻli b-n bu yerda sanoatlashgan «ilgʻor» jamiyatni qaror toptirish siyosatini joriy etishga kirishdi. 20-y. lar boshlaridan sovet hukumati Mahallalar vazifasini cheklash, oʻziga boʻysundirishga intildi, bu hol M. faoliyatiga oʻz taʼsirini oʻtkazdi. Biroq Mahalla oʻzining yashovchanligini namoyon etib, anʼanaviy xayot va aloqa tarziga qarshi har qanday hujumlarga va ularni yoʻqotish yoʻlidagi urinishlarga dosh berdi. U ilgarigi hayot tarzi, urf-odat va rasmrusumlarni saklab qoldi.

20—30-y. larda Mahalla eski turmushga qarshi «hujum»da — paranji tashlash va xotinqizlarni ozodlikka chiqarish harakatida ishtirok etdi. Shu bilan birga Mahalla savodsizlikni tugatish, ommani maʼrifatli qilish, joylarni obodonlashtirish (yoʻl, choyxona, maktablar qurilishi) da muhim ahamiyat kasb etdi.

1932-y. 17 apr. da Oʻzbekistonda birinchi marotaba shaharlardagi Mahalla qoʻmitalari toʻgʻrisida Nizom chikdi. 1935 — 36 y. larda Mahalla larda oqsoqol boshchiligida Mahalla qoʻmitalari tashkil etilib, aholi oʻrtasida olib boriladigan barcha ishlarni rais boshqargan.

2-jahon urushi davrida Mahalla baynalmilalchilik tabiatini namoyon etdi. Urush davrida Mahalla qoʻmitalari armiyaga chaqiruvni tashkil etish, aholidan posilka joʻnatish, koʻchirib keltirilgan aholini, bolalarni joylashtirishda faol ishtirok etdi.

1961-y. avg. da Oʻzbekiston Oliy Kengashi tomonidan chiqarilgan «Respublika shahar, qishloq, posyolkalaridagi va ovullaridagi Mahalla qoʻmitalari toʻgʻrisida»gi Nizomda ham Mahallaga yuridik shaxs maqomi berilmagan edi. «Mahalla qoʻmitalari bironbir moliyaviy xoʻjalik faoliyati bilan shugʻullanishi mumkin emas, ular oldisotdi, ijaraga berish ishlarini bajarishda qatnashishlari mumkin emas» edi. Mahallaning huquq va vakolatlari cheklangan edi.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Mahalla larga boʻlgan munosabat tubdan oʻzgardi. OʻzR Konstitutsiyasining 105moddasiga va 1993-y. sent. da qabul qilingan «Fuqarolarning oʻzini-oʻzi boshqarish organlari toʻgʻrisida»gi qonunga binoan, Mahallalar oʻz huquqiy maqomiga ega boʻlib, mahalliy hokimiyat tarkibiga kirdi. Mahallalar davlatning joylardagi muhim tayanchi, yuridik shaxs sifatida oʻz molmulkiga, moliyaviy byudjetiga, bankdagi hisobkitob raqamiga — jamgʻarmasiga egadir. Bu qonunga asosan, har bir Mahalla oʻz hududida i. ch. ni tashkil etishi, kichik korxonalar ochishi, oʻzi ishlab chiqargan mahsulotni sotishi, uning bir qismini Mahalla dagi ehtiyojmandlarga bepul tarqatishi, oʻz hududidagi aholini ish b-n taʼminlashi, aholiga madaniymaishiy xizmat koʻrsatishi mumkin.

Hoz. paytda Mahalla larning bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida, oʻz faoliyatlarini tashkil etishlari uchun barcha imkoniyatlar yaratildi. Ular, toʻymaʼraka marosimlarini oʻtkazish, hasharlar uyushtirish, oilaviy nizolarni bartaraf etish, bemorlar holidan xabar olish ishlari bilan shugʻullanadi. Koʻpchilik Mahalla larning oʻz masjidi bor, turli maʼrakalar uchun kerakli ashyolar (doshqozon, idishtovoq, choynak-piyola, tobut va b.) mavjud. 90-y. larda Mahalla hokimiyatning rasman quyi yuridik organiga aylandi. Mahalla vazi-falari ancha kengaydi, u demokratik davlatning eng muhim boʻgʻinlaridan biri.

Mahalla va uning aholisining ham ijtimoiy-iqtisodiy, ham madaniy yuksalishiga har tomonlama yordam berish, milliy anʼana va urf-odatlarni boyitish, Mahalla qoʻmitalari ishlarini muvofiklashtirish, Mahalla lardagi kam taʼminlangan oilalar, keksalar, faxriylar, nogironlar, koʻp bolali oilalar, yetim-yesirlar, baynalmilalchilar manfa-atlarini har tomonlama himoya qilish maqsadida 1993-y. 17 avg. da Oʻzbekiston «Mahalla» xayriya jamgʻarmasi tashkil etidsi. «Mahama» gaz. chiqa boshladi.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov M. ning hoz. zamon jamiyatidagi mohiyati va ahamiyatiga quyidagicha baho beradi: «Oʻz-oʻzini boshqarishning xalqimiz anʼanalari va qadriyatlariga juda xos boʻlgan usuli — mahallalar tizimi soʻnggi yillarda juda katta nufuzga ega boʻlib bormoqda. Ular amalda oʻz huquqlaridagi barcha ishlar uchun masʼuldirlar. Zero, mahallaning qoʻlidan kelmaydigan ish yoʻq. Uning nufuzini koʻtarish, bilingki, nafaqat iqtisodiy, nafaqat ijtimoiy, balki bu siyosiy, tarbiyaviy, ulkan maʼnaviy masaladir. Biz mahallalarga shu nuqtayi nazardan qarashimiz lozim».

Har bir Mahalla aniq tashkiliy tuzilmaga ega. Unga Mahallaning umumiy yigʻilishida saylanadigan Mahalla kengashi rahbarlik qiladi. Kengash oʻz tarkibidan rasman Mahalla yigʻini raisi (oqsoqol)ni, oʻrinbosari va kotibini saylaydi. Bundan tashqari, Mahalla kengashiga keksa, tajribali kishilardan Mahalla oqsoqoli maslahatchilari ham saylanadi. Kengash huzurida toʻy marosimlarini oʻtkazish, xotinqizlar, yoshlar, urush va mehnat faxriylari bilan ish olib boruvchi, jamoat tartibini saqlash, obodonlashtirish, turar joy fondlarini saqlash va h. k. boʻyicha komissiyalar tuziladi.

Mahalla rahbariyati 2,5 y. ga saylanadi va har yili aholi oldida hisobot beradi. Joriy masalalarni hal etish uchun Mahalla kengashi oyda bir marta yigʻiladi. Endilikda fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari yuridik shaxs maqomiga ega boʻlib, belgilangan namunadagi muhrga ega hamda mahalliy davlat hokimiyati organlarida roʻyxatga olinadi.

1998-y. 23 apr. da Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Fuqarolarning oʻz-oʻzini boshqarish organlarini qoʻllab-quvvatlash haqida»gi farmoniga koʻra, Mahalla rahbariyatining (rais, kotib) faolligini oshirish, ijtimoiy muhofaza qilish va qoʻllabquvvatlash maqsadida ularning ish haqi oshirildi, pensioner raislarga pensiyani toʻliq olishlariga ijozat berildi. Natijada Mahalla rahbariyatining manfaatdorligi va nufuzi ortdi.

Fuqarolik jamiyatini qurish, albatta, kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari bosqichma-bosqich oʻtish orqali roʻy beradi. 1999-y. 14 apr. da Oʻzbekiston Res-publikasining «Fuqarolarning oʻzoʻzini boshqarish organlari haqida»gi (yangi tahrirda) qonuni qabul qilindi. Mazkur qonun fuqarolarning oʻzinioʻzi boshqarish organlari faoliyatida tub burilish yasadi. Yangi tahrirdagi qonunning m7oddasiga asosan, fuqarolarning oʻz-oʻzini boshqarish organlari davlat hokimiyati organlari tarkibiga kirmaydi deb toʻgʻridan-toʻgʻri belgilab qoʻyildi. Bu qonunda Mahalla bajarishi zarur boʻlgan vazifalar belgilab berilgan. Mahallaga yuqorida sanab oʻtilgan vazifalardan tashqari, yangi vazifalar yuklatilgan. U oʻz hududida savdo va maishiy xizmatni, sanitariya va ekologik holatni nazorat qilishga koʻmaklashadi, yongʻin xavfsizligi, turar joy fondini saklash, aholidan soliq va majburiy toʻlovlarning oʻz vaqtida toʻshishini taʼminlashga yordam beradi. Ana shu pul mablagʻlari tushumining muayyan miqdori oʻz-oʻzini boshqarish organlari jamgʻarmasiga oʻtkaziladi. Bu mablagʻ kam taʼminlangan oilalarning uy-joy, kommunal xizmatlari toʻlovlariga, shuningdek, Mahallani obodonlashtirishga sarflanadi. Endilikda, har bir Mahalla oʻz madaniy markazini, guzarini qurib, shu yerda choyxona, novvoyxona, doʻkon, maishiy xizmat shoxobchalari, turli sport oʻyinlari maskanini barpo etmoqda. Mahalla qoʻmitasi tashabbuskor jamoat tashkilotidir. Mahallada xoʻjalikmadaniy qurilish tadbirlarini amalga oshirish, uning hududini obodonlashtirish, uy-joylarni va hududdagi shahar xoʻjaligini saqlash, ozodalikni taʼmin etish, tartibqoidani mustahkamlash va h. k. uchun sharoit mavjud. Mahalla larning ahamiyati mustaqillik sharoitida kun sayin oʻsib bormoqda. Ular mamlakatimizda tinchlik, osoyishtalik va barqarorlikni taʼmin etishda, omma kuch-gʻayratini bunyodkorlikka yoʻnaltirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning tashabbusi bilan 2003-y. Oʻzbekistonda «Obod mahalla yili» deb eʼlon qilindi. Shu munosabat b-n Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2003-y. 7 fev. da qabul qilgan «Obod mahalla yili» dasturiga binoan, Mahalla nufuzini koʻtarishga qaratilgan muhim vazifalar amalga oshirildi.

Oʻzbekiston Respublikasida jami 9627 fuqarolarning oʻzini-oʻzi boshqarish organi faoliyat koʻrsatadi, shulardan 6855 tasi yuridik shaxs maqomiga ega.

Ad.: Karimov I. A., Bizdan ozod vaobod Vatan qolsin, T., 1996; Maliskiy N. G., Toshkent mahalla va mavzelari, T., 1996; Mahalla: oʻzini oʻzi boshqarish huquqiy kafolati (qonunchilik va meʼyoriy hujjatlar toʻplami), T., 1999; Toshkent mahallalari: anʼanalar va zamonaviylik, T., 2002.

Davron Shorahmedov.

---

Lotin alifbosida maqola: MAHALLA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: M harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)