METAMORFOZ

METAMORFOZ (yun. metamorphosis — oʻzgarib qolish) — hayvonlarda Metamorfoz, yaʼni metaboliya — organizm tuzilishining tubdan oʻzgarishi. Metamorfoz tufayli lichinka voyaga yetgan organizmga aylanadi. Metamorfoz koʻpchilik umurtqasizlar, ayrim umurtqalilar — minogalar, ayrim baliklar (ikki xil nafas oluvchilar), suvda va qurukdikda yashovchilar uchun xos. Metamorfoz, odatda, ontogenezda hayvon yashash tarzining keskin oʻzgarishi, mas, suvda hayot kechirishdan quruklikka chiqish, tuproqsa yashirin yashashdan ochiq havoda yashashga, suvda erkin yaщashdan oʻtroq yashashga utishi bilan bogʻliq. M – bilan rivojlanadigan hayvonlar hayot siklila voyaga yetgan organizmdan keskin farq qiladigan bitta yoki undan koʻproq lichinkalik davri (q. Lichinka) boʻladi. Hayvon organizmi Metamorfozning turli davrlarida har xil funksiyani bajaradi. Metamorfoz turning saqlanib qolishi va rivojlanishida mu-him ahamiyatga ega. Tuban umurtqasizlar (gʻovaktanlilar, bushliqichlilar)ning kiprikli erkin suzib yuradigan lichinkalari (parenximula, amfibla-stula, planula) turning keng tarqalishiga yordam beradi. Bunday Metamorfoz, koʻpincha, avlod almashinuvi (jinssiz va jinsiy kupayishning gallanishi) b-n yana ham murakkablashadi. Avlod almashinmaydigan Metamorfozda tuxumdan chiqqan lichinka turning tarqalishiga yordam beradi (mas, kiprikli chuvalchanglarning troxoforasi, mollyuskalarning veliger, qisqichbaqasimonlarning na-upleus va zoyea li. chinkasi). Nekrotik Metamorfozda (nemertinalarda) lichinka ichida yangi lichinka rivojlanadi; eski lichinka tanasining koʻp qismi yemirilib ketadi. Koʻpoyoklilar va moʻylovsiz hasharotlar uchun xos boʻlgan anamor-fozda, asosan, tana boʻgʻimlari soni ortib boradi. Qanotsiz hasharotlar va bir qancha koʻpoyoqlilar rivojlanishida sezilarli oʻzgarishlar sodir boʻlmaydi (protometamorfoz).

Hasharotlarda Metamorfoz chala va toʻliq oʻzgarish orqali boradi. Chala uzgarish orqali rivojlanish, yaʼni gemimetaboliya orqali rivojlanadigan hasharotlarda tuxumdan chiqqan lichinka va voyaga yetgan hayvonning yashash tarzi va tuzilishi uxshash bulib, uzgarish faqat boshlangʻich qanotlarning asta-sekin usib borishidan iborat (kunliklar, ninachilar, suvaraklar, chigirtkalar, teng qanotlilar, yarim qattiq qanotlilar, beshiktervatarlar, bitlar). Toʻliq uzgarish, yaʼni golometa-boliya orqali rivojlanishda tuxumdan tuzilishi va hayot kechirishi bilan voyaga yetgan hasharotdan keskin farq qiladigan chuvalchangsimon lichinka chiqadi (qattiq qanotlilar, tangacha qanotlilar, parda qanotlilar, ikki qanotlilar, burgalar, termitlar, toʻrqanotlilar). Chuvalchangsimon lichinka oziqlanish, voyaga yetgan hasharot esa tarqalish va koʻpayish funksiyasini bajaradi. Lichinka gʻumbakka aylanadi. Gʻumbakdan voyaga yetgan hasharot chiqadi (q. Gʻumbak). Umurtqali hayvonlardan minogalar va suvda hamda quruqliqda yashovchilarda Metamorfoz keskin namoyon boʻladi. Minogalar lichinkasi suv tubidagi loyda yashaydi. Voyaga yetgan minoga baliqlar terisida parazitlik qiladi. Suvda va quruklikda yashovchilarda tuxumdan itbaliq deb ataladigan lichinka chiqadi. Metamorfoz jarayonida itbaliqning lichinkalik organlari asta-sekin yoʻqolib, voyaga yetgan hayvonga aylanadi. Metamorfoz ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan gormonlar orqali boshqariladi.

Oʻsimliklarda — bajaradigan funksiyasi yoki shart-sharoitning almashinuvi bilan bogʻliq holda oʻsimlik asosiy organlari koʻrinishining oʻzgarishi; M. ontogenezpya vujudga kelib, evolyutsiya jarayonida mustahkamlanadi. Noqulay yaщash muhiti, suv tanqisligi sababli barg va novda M. ga uchraydi. Mas, kaktusda barglar sertikan novdaga aylanib, suv bugʻlatish yuzasi kamaygan; fotosintez jarayoni uchun zarur suv zaxirasi etli poyada saqgsanadi. Baʼzi oʻsimliklar (doʻlana, gledichiya)da barglar tikanga, yorugʻlik kam tushadigan sernam joylarda oʻsadigan oʻsimliklar (liana, tok) novdasi ilashib oʻsishiga yordamlashuvchi gajakka, hasharotxoʻr oʻsimliklar bargi oʻziga xos qopqonga aylangan va q. k. Koʻp yillik oʻt oʻsimliklarda yer osti novdasi za-xira oziq moddalari toʻplanishi sababli, koʻrinishi oʻzgargan, yaʼni metamor-fozlashgan (mas, kartoshka tuganagi, piyozboshi va b.).

Gulli oʻsimliklar guli ham metamorfozlashgan novdadan iborat. Kosachabarg, tojbarg, changchi va urugʻchi barglar bargdan, guloʻrni esa poddan hosil boʻlgan.

Sayfullo Toʻychiyev.

---

Lotin alifbosida maqola: METAMORFOZ haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: M harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)