MORDOVIYA

MORDOVIYA, Mordoviya Respublikasi — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Yevropa tekisligida Volga havzasida joylashgan. Mayd. 26,2 ming km2. Aholisi 937,1 ming kishi (1999). Poytaxti — Saransk sh. Maʼmuriy jixatdan 22 tuman, 7 shaharga boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Mordoviya — respublika. Davlat boshligʻi — respublika boshligʻi. Qonun chiqaruvchi organi — davlat majlisi (parlament). Ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi.

Tabiati. Mordoviyaning shim.-gʻarbiy щyemila Oka-Don tekisligi, jan.-sharqiy qismida Volga boʻyi qirlari bor. Foydali qazilmalari: ohaktosh, dolomit, torf, mergel, gil, qumtosh. Iklimi moʻtadil kontinental. Yanv. ning oʻrtacha t-rasi —11,2°, iyulniki 19,2°. Yillik yogʻin 450-525 mm. Mordoviya hududidan Okaning irsha va Sura daryolari oqib oʻtadi. Tuprogʻi — podzollashgan qora tuproq, kulrang oʻrmon, chimli podzol, dare vodiylarida allyuvial va torf-botqoqli tuprokdar. Respublika hududining 1/4 qismi oʻrmon. Boʻri, los, boʻrsiq, qunduz, krot, ondatra, tulki, oq va malla tovushqonlar, qushlardan qur, kulrang kaklik, karqur bor, suvda baliq koʻp uchraydi. Mordoviya qoʻriqxonasi tashkil etilgan.

Aholisi. Mordoviyada mordvalar (32%), ruslar (61%), tatarlar (5%) yashaydi. Rasmiy til — rus tili. Shaxar aholisi — 57,8%. Yirik shaharlari — Saransk, Ruzayevka, Kovilkino.

Tarixi. Mordoviya hududidan topilgan qad. yodgorliklar neolit davriga mansubligi aniqlangan. Mil. av. 7-a. dan — mil. 5-a. gacha yashagan qabilalar oʻtroq qayot kechirib, dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik va baliqchilik bilan shugʻullanishgan. Mordva kabilalari birinchi marta 6-a. ga oid yozma manbalarda kayd etilgan. 10-a. da Vizantiya imperatori Konstantin VII Mordiyu (Mordiu) mamlakatini tilga olgan. 13—15-a. larda moʻgʻullar zulmiga qarshi mordvalar rus xalqi bilan birga kurashdi. Qozon xonligi kulagach (1552), mordvalar Rossiya davlati tarkibida. Ammo dehkrnlar va hunarmandlarga ogʻir soliqlar solinishi, mordvalarga xristian dini zoʻrlik bilan tiqishtirilishi sababli ular ommaviy ravishda Volga orqasiga, keyinchalik Ural va Sibirga qochishga majbur boʻldilar. Shundan keyingi yillarda Rossiya imperiyasi tarkibidagi boshqa millatlar boshiga tushgan kulfatlarga mordva xalqi ham duchor boʻldi. Oktyabr inkilobidan soʻng Mordoviyada shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. 1928-y. da Oʻrta Volga oʻlkasi tarkibida Mordva okrugi tashkil etildi. U 1930-y. da muxtor okrugga, 1934-y. da muxtor respublikaga aylantirildi. 1990-y. dek. da respublikaning davlat suvereniteti haqida Deklaratsiya qabul qilindi. 1991-y. da prezident lavozimi joriy etildi. 1994-y. dan Mordoviya Respublikasi deb atala boshladi.

Xoʻjaligi. Mordoviya — industrial-agrar oʻlka. Yalpi mahsulotning 70% sanoatda hosil qilinadi. Mashinasozlik va metall ishlash (elektrotexnika, asbobsozlik, ogʻir va kimyo mashinasozligi), kimyo, yogʻochsozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati, binokorlik materiallari i. ch. sanoatning asosiy tarmoqlari hisoblanadi. Sanoat i. ch. da mashinasozlikning salmogʻi 50% ni, yengil va oziq-ovqat tarmogʻining salmogʻi esa 30% ni tashkil etadi. «Lisma», «Layme» aksiyadorlik jamiyatlari elektr chiroklar, yoritkich texnikasi uskunalari, rangli televizorlar, «SAREKS», «Sentrolit» korxonalari ekskavatorlar, avtomobil sanoati uchun uzel va detallar ishlab chikaradi. Umet, Kiselevka, Ardatovda yogʻochsozlik, Kondrovka, Temnikovda sel-lyulozaqogʻoz, Shiringushi, Insarda yengil sanoat, Saranskda rezinatexnika korxonalari bor. Tibbiyot asbob-anjomlari va doridarmonlar ham ishlab chiqariladi. Yiliga oʻrtacha 1,5 mlrd. kVtsoat elektr energiya xreil qilinadi.

Q. x. goʻshtsut chorvachiligiga (70%) ixtisoslashgan. Mordoviyaning shim.-sharqida choʻchqachilik va parrandachilik rivojlangan. Donli ekinlardan arpa, javdar, bugʻdoy koʻproq ekiladi. Qand lavlagi, kartoshka, sabzavot, tamaki, kungabokar xam yetishtiriladi. Asal-arichilik bilan shugʻullaniladi. Bogʻlar koʻp.

Xalq xoʻjaligi yuklari, asosan, avtomobil (uz. —5 ming km dan ortiq) va t. y. (uz. — 543 km) transportida tashiladi. Saransk orkali gaz quvuri oʻtkazilgan. Saransk aeroporti bor. Mordoviya chetga, asosan, mashina va jihozlar (koʻproq elektr tovarlari), shuningdek, televizorlar, gazmol chiqaradi.

Sogʻliqni saqlash. 1913-y. M. da hammasi boʻlib 517 oʻrinli 29 kasalxona boʻlgan. 2000-y. respublikada 4,5 mingdan ortiq vrach ishlagan (10 ming kishiga 44 vrach). Vrachlar va tibbiyot xodimlari Mordoviya unti hamda tibbiyot bilim yurtlarida tayyorlanadi. Mordoviyada 2 sanatoriy va balchiq shifoxonasi bor.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. 2000-y. respublikadagi 823 maktabda 133 ming oʻquvchi, 21 oʻrta maxsus oʻquv yurtida 14 ming oʻquvchi, 2 oliy oʻquv yurtida 21,4 ming talaba taʼlim oldi. I. t., loyiha konstruktorlik in-tlari mavjud. Mordoviyada 600 dan ortiq ommaviy kutubxona, 800 dan ziyod klub muassasasi, kinoqurilmalar, 12 muzey, 3 teatr, filarmoniya bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va televideniyesi. Mordoviyada bir kancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. «Mordoviya» davlat teleradiokompaniyasi ishlaydi. Moskvadan radio va telekoʻrsatuvlar retranslyatsiya qilinadi. Saransk sh. da telemarkaz bor.

Adabiyoti. Mordva xalqining yozma adabiyoti 20-a. ning 20-y. larida vujudga keldi. Erzya va moksha adabiy tillari bor. Xalq ogʻzaki ijodi rivojlangan. Z. F. Dorofeyev (1890-1952) va Ya. P. Grigoshin (1888—1938) zamonaviy mordva adabiyotining asoschilaridir. 30-y. larning oʻrtalariga kelib respublika yozuvchilari poema, drama, qissa janrida ijod qildi. Shu yillarda A. M. Lukyanovning «Kinel», A. D. Kutorkinning «Qora ustun», T. A. Rapta-novning «Chixangora ostida» romanlari yaratildi. Mordva adabiyotining klassiklari P. S. Kirillov, M. I. Bez-borodov va b. ham oʻz ijodiy faoliyatlarini shu davrlarda boshlaganlar.

50-y. lar oxiri va 60-y. lar boshidan sotsial roman vujudga kela boshladi (K. G. Abramovning «Oʻrmon shovullashni qoʻymadi» trilogiyasi, S. S. Bebanning «Bahorgi qushlar» romani va b.). 90-y. lardan mordva adabiyoti rivojida yangi davr boshlandi. Adabiyot maydoniga kirib kelgan yoshlar xalqning mashaqqatli hayoti va kelajak orzularini ifodalay boshladilar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Mordoviya hududidan jez davriga oid naqshli so-pol idishlar topilgan. Ilk temir davridayoq qarorgohlar vujudga kela boshlagan. Shoksha va Kelginin qabristonlaridan 9 — 11 – a. larga oid jez taqinchoqlar topilgan.

Mordoviya dehqonlarining turar joylari ruslarnikiga oʻxshash boʻlsada, lekin yashash joyi va xoʻjalik imoratlari qoʻrgʻonning ichkari qismida boʻlgan. Eski qishloqlar uya rejasida edi. 18-a. dan ular koʻcha rejasi boʻyicha qayta kurila boshladi. Keyingi davrda shaharlarni qayta qurishga kirishildi. Mordoviyada kashtachilik, yogʻoch oʻymakorligi, metall bezaklar yasash avj olgan. Tasviriy sanʼat rivojlana boshladi. 20-a. ning boshlaridan haykaltarosh S. D. Erzining ishlari mashhur boʻldi. Keyingi yillarda I. N. Abramov, N. B. Yerushev, V. A. Berezin va b. ning asarlari yuzaga keldi.

Musiqasi Volga boʻyi xalqlari ijodiga yaqin. Mavsum va mehnat (dehqonchilik) qoʻshiqlari mordva xalqining qad. qoʻshiq janri hisoblanadi. Lirik va epik qoʻshiqlar bilan bir qatorda la-parlar, raqs tushib va xor boʻlib aytiladigan qoʻshiqlar ham tarqalgan. Kad. musiqa asboblari — qamish nay, skripka; keyinchalik garmon, balalayka, gitara, bayan rayem boʻldi. Professional musiqa madaniyati 1930-y. lardan rivojlana boshladi. Saranskdagi opera va balet teatri (1937—48) milliy musiqa madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qoʻshdi. «Umarina» qoʻshiq va raqs ansambli, L. P. Ki-ryukov nomidagi musiqa bilim yurti, Xalq ijodiyoti uyi, uning qoshida «Kelu» qoʻshiq va raqs xalq ansambli, bolalar musiqa maktablari bor.

Teatri. Mordoviya milliy teatr sanʼatining ildizlari toʻy marosimlari va xalq oʻyinlariga borib taqaladi. 1891-y. da Sudosev qishlogʻi (hoz. Chamza tumani) da dehqonlarning opera truppasi tashkil etildi. Unda «Gʻanim kuchi», «Yermak», «Ilya Muromes», «Rossiya tonggi» kabi operalar sahnalashtirildi. Jamoa koʻpgina shaharlarda tomosha koʻrsatdi va 1914-y. da oʻz faoliyatini toʻxtatdi. 1901-y. da Ichalka qishlogʻida tashkil etilgan xalq teatri bir necha yil fa-oliyat koʻrsatdi. 20-y. lar arafasida milliy havaskorlik teatri vujudga kelib, dolzarb mavzularda va ertaklar asosida spektakllar koʻrsatdi. 1930-y. Saranskda birinchi musiqali drama studiyasi tashkil etildi. 1932-y. u M. davlat drama teatriga aylantirildi va «Momaqaldiroq», «Aybsiz aydorlar», «Revizor» kabi mumtoz asarlar hamda mordoviyalik dramaturglarning pyesalari sahnalashtirildi. 1959-y. dan u musiqali drama teatri sifatida ishlay boshladi. Keyingi yillarda mahalliy mualliflarning asarlariga koʻproq eʼtibor berila boshladi. Saranskda qoʻgʻirchoq teatri (1935-y. dan) ishlaydi. Teatr arboblari orasida S. I. Kolganov, A. A. Arjadeyeva, V. V. Dolgov, N. A. Ivanov, I. G. Kudelkina, G. M. Mele-xin va b. bor.

---

Lotin alifbosida maqola: MORDOVIYA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: M harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)