POLSHA

POLSHA (Polska), Polsha Respublikasi (Rzeczpospolita Polska) — Markaziy Yevropadagi davlat. Mayd. 312,7 ming km2. Aholisi 38,6 mln. kishi (2002). Poytaxti — Varshava sh. Maʼmuriy jihatdan 16 voyevoda (wojewodztwo) ra boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Polsha — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1997-y. 25-mayda qabul qilingan. Davlat boshligʻi — prezident (1995-y. dan Aleksander Kvasnevski), u P. fuqarolari tomonidan umumiy teng va toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali parlament (quyi palata — seym va yuqori palata — senat), ijrochi hokimiyatni prezident va Vazirlar Kengashi (hukumat) amalga oshiradi.

Tabiati. Polsha Visla va Odra daryolari havzasida, shim. da Boltiq dengizi va jan. da Karpat va Sudet togʻlari oraligʻida joylashgan. Hududining 90% dan koʻprogʻi tekislik va payettekislik, jan. da togʻliklar bor. Dengiz boʻylari past, qumloq. Qazilma boyliklari — toshkoʻmir, qoʻngʻir koʻmir, tabiiy gaz va neft, temir, mis, qoʻrgʻoshin, oltingugurt, rux; kaliymagniy tuz konlari bor. Iqlimi moʻtadil, okean iqlimi bilan kontinental iqlim oʻrta-sida. Yanv. ning oʻrtacha t-rasi — G dan — 6° gacha, iyulniki 10—19°. Yillik yogʻin 500—1800 mm. Yomgʻir va qordan suv oladigan Odra, Visla, Bug, Notes va Var-ta daryolarida kema katnaydi. Polshada 9000 dan ortiq koʻl bor. Eng kattalari: Snyar-dvi (113,8 km2), Mamri (104 km2).

Polsha hududining yarmidan koʻprogʻi haydaladigan yerlar, 28% oʻrmon. Aksariyat joylarda igna bargli, gʻarbi va jan. da keng bargli daraxtlar usadi. Mamlakat shim. va sharqida yaxlit oʻrmon-zorlar (Belaya Veja pushchasining bir qismi va b.) saqlangan. Shim. va shim,-sharkda katta maydonlar vereyekzor va torfli yerlar bilan band. Tekisliklarda aksari chimli-podzolli tuproqlar, sharq va shim.-sharqda botqoqli tuproqlar, togʻ oldi va togʻ etaklarida qoʻngʻir oʻrmon va qora tuproklar, togʻlarda esa, togʻ qoʻngʻir, daryo vodiylarida allyuvial tuproqlar tarqalgan. Oʻrmonlarda boʻri, silovsin, tulki, boʻrsiq, ayiq; tuyoqlilardan toʻngʻiz, los, bugʻu yashaydi. Kushlardan karqur, kaklik, togʻlarda burgut uchraydi. Dengiz, koʻl va daryolarda baliq koʻp. Polshada Tatra, Penin va b. milliy bogʻlar bor.

Aholisining 98,5% polyaklar; ukrainlar, beloruslar, slovaklar ham yashaydi. Rasmiy til — polyak tili. Dindorlarning koʻpchiligi — katoliklar. Shahar aholisi —62,1%. Yirik shaharlari: Varshava, Lodz, Krakov, Vroslav, Poznan, Gdansk va b.

Tarixi. Polsha hududida paleolit davridayoq odamlar yashagan. Mil. av. 1-ming yillik va mil. 1-ming yillikning 1yarmida Polsha hududida slavyan kabilalarining shakllanish jarayoni sodir boʻldi. 8—9a. larda qabila knyazliklari vujudga keldi. 10-a. da Odra, Visla va Bug daryolari oraligʻida yashovchi polyan (Polsha, polyaklar nomi shundan kelib chiqqan), mazovshan, vislyan, pomoryan qabilalarining knyazliklari birlashtirildi va yagona Polsha davlati tashkil topdi. Biroq, 12-a. ga kelib Polsha davlati yana knyazliklarga boʻlinib ketdi. 13-a. oxirida knyaz Pshemisl II rah-barligida Polsha yerlarini birlashtirish uchun kurash boshlandi. 14—15-a. larda yagona Polsha davlati paydo boʻldi, madaniyat rivojlandi, polyak tili shakllandi. 15-a. ning 1yarmida Krakovdagi Yagaylo un-ti (1364-y. da asos solingan) polyak fani markaziga aylandi.

16-a. ning 2yarmidan Polsha davlati ukrain, belorus va rus yerlarini bosib ola boshladi. Polsha bilan Litvaning birlashuvi natijasida Rech Pospolita paydo boʻldi. 1609—12 y. larda P. Rossiyaga hujum qildi. Bir necha asr mobaynida P. Yevropadagi eng qudratli davlatlardan biri boʻlib turdi. Ammo ogʻir urushlar sababli mamlakat inqirozga uchrab, uch marta (1772, 1793, 1795-y. larda) Prussiya, Avstriya, Rossiya oʻrtasida boʻlinib ketdi, Polsha davlati tugatildi, xalqi asoratga tushdi. 1807-y. Napoleon I qoʻshinlari Prussiyani yengib, Fransiyaga tobe Varshava gersogligini tuzdi. 1814—15 y. larda Vena kongressida Polsha yana boʻlindi. Varshava gersogligining katta qismi Polsha qirolligiga aylantirilib, Rossiyaga topshirildi.

Prussiya Varshava gersogligining bir qismini oldi, Sileziya va Dengiz boʻyini oʻzida saklab qoldi. Avstriya (1867-y. dan Avstro-Vengriya)ga Galitsiya berildi. Krakov respublikasi tuzildi. Polyak xalqi ozodlik uchun tinimsiz kurashdi (1794-y. T. Kostyushko boshchiligidagi qoʻzgʻolon, shuningdek, 1830—31, 1846, 1848, 1863—64 ylardagi qoʻzgʻolonlar). 19-a. oxiri —20-a. boshlarida Polshada sanoat birmuncha rivojlandi, t. y. qurildi. Ozodlik xarakati yanada kuchaydi. 1-jahon urushida Polshaga anchagina zarar yetdi. Bosqinchi qoʻshinlar olib chiqib ketilgach, Polshani boʻlish toʻgʻrisidagi barcha bitimlar bekor qilindi va 1918-y. noyab. da Polsha Respublikasi mustaqilligi eʼlon qilindi. 1920-y. apr. da Sovet-Polsha urushi boshlandi. 1921-y. shartnomasiga binoan, Gʻarbiy Ukraina bilan Gʻarbiy Belorussiya P. gaoʻtdi va 1939-y. da bu yerlar yana SSSRga kay-tarib olindi. 1939-y. 1 sent. da Germaniya P. ga hujum qilib, 2-jahon urushini boshladi. Polyak xalqi ozodlik uchun qattiq kurash olib bordi. 1945-y. mayda barcha polyak yerlari ozod qilindi. 1952-y. dan 1989 i. gacha mamlakat Polsha Xalq Respublikasi deb ataldi. 80-y. lar boshida mamlakatda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy tanglik roʻy berdi. 1981-y. dek. da xdrbiy holat joriy etildi. 1989-y. da «Birdamlik» kasaba uyushma birlashmasi vakillari hokimiyat te-pasiga chikdi va davlatning nomi P. Respublikasi deb atala boshladi. 1997-y. 25-mayda oʻtkazilgan referendumda mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Polsha — 1945-y. dan BMT aʼzosi. 1991-y. dek. da OʻzR suverenitetini tan olgan va 1992-y. martda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayramlari —3 may — 1791-y. gi Konstitutsiya kuni va 11 noyab. — Mustaqillik kuni (1918).

Asosiy siyosiy partiyalari, birlashmalari va kasaba uyushmalari. Demokrat k partiya, 1939-y. asos solingan; Konservativ xalq partiyasi, 1997-y. tuzilgan; Mustaqil Polsha konfederatsiyasi partiyasi, 1979-y. tashkil etilgan; Polyak dehqonlari partiyasi, 1990-y. asos solingan; Polyak xristian demok-ratlari kelishuvi partiyasi, 1999-y. tuzilgan; Oraliq kuchlari bitishuvi partiyasi, 1990-y. tashkil etilgan; Mehnat ittifoqi partiyasi, 1992-y. asos solingan; P. ni tiklash haraka-ti, 1995-y. tuzilgan; Demokratik soʻl kuchlar ittifoqi, 1991-y. saylovoldi birlashmasi sifatida tashkil etilgan; Ozodlik ittifoqi tashkiloti, 1994-y. da tuzilgan. Umumpolsha kasaba uyushmalari bitishuvi, 1984-y. asos solingan; Yakkahol dehqonlarning «Birdamlik» kasaba uyushmasi, 1981-y. tuzilgan; «Birdamlik» kasaba uyushmasi, 1980-y. tashkil etilgan; «Birdamlik-80» kasaba uyushmasi, 1990-y. «Birdamlik» kasaba uyushmasidan ajralib chiqqan va oʻzini 1980—81 y. lardagi kasaba uyushma harakatining birdan-bir davomchisi deb hisoblaydi.

Xoʻjaligi. Polsha — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 5,1%, qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 26,6%, xizmat koʻrsatish sohasining ulushi 68,3%.

Sanoati. Polsha toshkoʻmir, oltingu-gurt, tabiiy gaz, kumush qazib olishda, poʻlat eritishda Yevropada oldingi oʻrinlardan birida turadi. Kumir mamlakat yoqilgʻienergetika balansining asosini tashkil etadi. Toshkoʻmir Yuqori Sileziya, shuningdek, Valbshix va Lyublin havzalarida, qoʻngʻir koʻmir Bogatinda qazib chiqariladi. Elektr styalari, asosan, kumir konlari atrofida qurilgan. Issiklik elektr styalarida yiliga oʻrtacha 135,3 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Mis, qoʻrgʻoshin-rux rudalari, ozroq mikdorda neft ham qazib olinadi.

Mamlakat ehtiyojlari uchun zarur neftning 90% dan koʻprogʻi chet ellardan sotib olinadi. Neftni qayta ishlash sanoatining asosiy markazlari — Plosk va Gdansk. Chetdan keltiriladigan temir ruda va mahalliy koks asosida ishlovchi metallurgiya z-dlari (shu jumladan, Krakovdagi metallurgiya k-ti va mashhur «Katovitse» k-ti) Yuqori Sileziya aglomeratsiyasida joylashgan. Rangli metallurgiya sanoati tarkibida mis (Gloguv, Legnitsa), qoʻrgʻoshin, rux (Katovitse, Bukovno, Myastechko-Slyonske) va alyuminiy (Konin) z-dlari bor. Sanoatning asosiy tarmoqlari boʻlmish mashinasozlik va metall ishlash sanoati xilma-xil mah-sulot ishlab chiqaradi. Kemasozlik (Gdansk, Gdinya, Shchetsin), samo-lyotsozlik (Varshava, Melen, Svidvin), vagon va lokomotivsozlik (Svidnitsa, Zelena Gura, Vroslav, Poznan, Xshanuv), avtomobilsozlik (Varshava, Staraxovitse, Yelch, Lyublin, Nisa), traktorsozlik (Varshava) rivojlangan. Shaxta va metallurgiya z-dlari uchun texnologiya asbob-uskunalari, quyuv, kimyo, oziq-ovqat, yogʻochsozlik, bino-korlik materiallari korxonalari uchun komplekt asbob-uskunalar, shuningdek, stanoklar, kema dvigatellari, elektr motorlar, koʻtarma-trans-port vositalari, roʻzgʻor mashinalari va apparatlar, elektron asboblar va b. ham ishlab chiqariladi. Kimyo sanoatida oltingugurt kislotasi, mineral oʻgʻit, soda, xlor, plastmassa, sintetik tola, kauchuk i. ch. korxonalari bor. Asosiy markazlari — Tarnuv, Osvensim, Plosk, Bidgoshch. Farmatsevtika, fotokimyo, parfyumeriya (Varshava, Lodz, Krakov), rezina, sement, shisha, chinnifayans, yogʻochsozlik, sellyuloza-qogoz, koʻn-poyabzal, tikuvchilik sanoati mavjud. Toʻqimachilik (ip, zigʻir, jun gazlama, trikotaj), oziq-ovqat (qand-shakar, spirt-araq, goʻsht, yogʻ, baliq, tamaki) sanoat tarmoklari rivojlangan. Oʻrmonlarda yogʻoch tayyorlanadi.

Kishloq xoʻjaligi. Mamlakat maydonining 61% q. x. ga yarokli yerlar. Mayda xususiy dehqonchilik xoʻjaliklari ustun. Davlat xoʻjaliklari, shir-katlar va q. x. toʻgaraklari ham bor. Eng muhim q. x. ekinlari: javdar, bugʻdoy, arpa, suli, kartoshka, qand lavlagi va b. Sabzavot, tamaki, yem-xashak, re-zavor mevalar ham yetishtiriladi. Chorvachilik salmogʻi katta. Koramol, choʻchqa, qoʻy, ot, parranda boqiladi.

Transport ning asosini temir yoʻllar tashkil etadi. T. y. uzunligi — 24 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 372,5 ming km. Dare kemachiligi rivojlangan. Asosiy dengiz portlari — Gdansk, Gdinya, Shchetsin. Dengiz savdo flotining tonnaji — 4,5 mln. tonna dedveyt. Asosiy xalqaro aeroporti — Okense (Varshava yaqinida).

Tashqi iqtisodiy aloqala-r i . P. chet ellarga mashinalar, sanoat asbobuskunalari, kemalar, kimyo sanoati mahsulotlari, keng isteʼmol mollari, kumir, koks, mis, rux, kora metallar prokati va b. chiqaradi. Chetdan xom ashyo, yoqilgʻi, don, q. x. mahsulotlari va b. oladi. Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Rossiya, AQSH bilan savdo qiladi.

Tibbiy xizmati. Davlatga qarashli kasalxonalar bilan bir qatorda xususiy shifoxonalar xam aholiga tibbiy xizmat koʻrsatadi. Vrachlar 10 tibbiyot akademiyasida tayyorlanadi. Kurortlar orasida eng mashhurlari: Krinitsa, Polyanitsa-Zdruy, Sopot, Kolobjeg, Zakopane.

Maorifi, madaniymaʼrifiy va ilmiy muassasalari. Maorifi 15 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun majburiy, barcha pogʻonalari davlat taʼminotida. Hunartexnika maktabi boshlangʻich (1 — 3-sinflar) va muntazam (4—10-sinflar) taʼlimni oʻz ichiga oladi. Ixtisoslashgan litseylar ham bor. Xususiy maktablar tarmogʻi kengaymoqda. Polshada 130 oliy oʻquv yurti faoliyat koʻrsatadi. Yevropadagi eng qad. un-tlardan biri Krakov un-ti (1364), shuningdek, Varshava un-ti (1816), politexnika in-tlari, oliy q. x., iqtisodiyot, ped. maktablari, tibbiyot va rassomchilik akademiyalari shu jumlaga kiradi.

Mamlakatdagi ilmiy faoliyatni Polsha FA bilan birga Fan vazirligi muvofiklashtirib boradi. I. t. lar Fanlar akademiyasining ilmiy-tadqiqot in-tlarida, oliy oʻquv yurtlarida, idoraviy ilmiy muassasalarda olib boriladi. Polshada Banax nomidagi xalq-aro mat. markazi (Varshavada) va Xalq-aroʻ kuchli magnit maydonlari va past t-ralarlab. (Vroslavda) ishlaydi. Yi-rik kutubxonalari: Krakov un-ti ku-tubxonasi (1364), Varshavadagi milliy kutubxona (1928), Varshava un-ti ku-tubxonasi (1817), Poznan un-ti ku-tubxonasi (1902), shuningdek, Polsha fanlar akademiyasining Varshava, Gdansk, Krakovdagi kutubxonalari. Eng yirik muzeylari: Varshavadagi milliy muzey (1863), Krakovdagi milliy muzey (1879), Poznandagi milliy muzey (1857), Varshavadagi F. Shopen va A. Miskevich muzeylari.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Polsha poytaxti va voyevodalarida koʻpgina gaz. va jur. lar nashr etiladi. Eng muhimlari: «Gazeta viborcha» («Saylovchilar gazetasi», kundalik mu-staqil gaz., 1989-y. dan), «Tribuna» («Minbar», kundalik gaz., 1948-y. «Tribuna lyudu» nomi bilan asos solingan, 1990-y. dan xoz. nomda chiqadi), «Gazeta Krakovska» («Krakov gazetasi», kundalik gaz., 1949-y. dan), «Gazeta Lyubuska» («Lyubuska gazetasi», kundalik gaz., 1952-y. dan) «Gazeta samojondova» («Oʻzini oʻzi boshqarish», kundalik gaz., 1990-y. dan), «Gromadarolnik polski» («Polyak deqqoni minbari», haftasiga 3-marta chikadigan gaz., 1947-y. dan), «Yednost» («Birlik» haftanoma, 1989-y. dan), «Jiche Varshavi» («Varshava hayoti», kundalik gaz., 1944-y. dan), «Rech Pospolita» («Respublika», kundalik gaz., 1981-y. dan), «Jiche gospo-darche» («Iqtisodiy hayot», haftalik iqtisodiy jur., 1945-y. dan), «Nova respublika» («Yangi respublika», oylikjur., 1987-y. dan). Polsha matbuot agentligi, davlat maxkamasi, 1918-y. tuzilgan; P. axborot agentligi, aksiyadorlik korxonasi, 1991-y. tashkil etilgan. Polsha radio va televideniye qoʻmitasi davlat mahkamasi boʻlib, 1944-y. tuzilgan, ra-dioeshittirish va telekoʻrsatuvlarga rahbarlik qiladi. Telekoʻrsatuvlar 1952-y. dan olib boriladi.

Adabiyoti. Polsha adabiyoti 10-a. dalotin tilida vujudga keldi. 16-a. gacha unda diniy ruhdagi kitoblar, shuningdek, yilnoma va voqeiy hikoyalar ustun boʻlgan. Polyak tilidagi ilk asarlar ham diniy mazmunda edi («Bibi Maryam» qoʻshigʻi, 13-a.). 15-a. da dunyoviy ruhdagi asarlar yaratila boshladi («Yalqov dehqonlar hajvi»). 15-a. oxiri — 16-a. boshlarida Uygʻonish davri boshlandi. M. Rey, Ya. Koxanovskiy, Sh. Shimono-vich, S Klyonovich asarlari adolat va vatanparvarlik gʻoyalarini tarannum etdi. 16—17-a. larda hajviy doston va qissalar, nasihatomuz koʻshiq va dramalar, qisqa hazil sheʼrlar («frashka»lar) mashhur boʻldi. Maʼrifatparvarlik davri (18-a. oʻrtalari)da milliy mustaqillik uchun kurash, ilgʻor ijtimoiy-falsafiy gʻoyalar tarqaldi, adabiy-badiiy jur. lar nashr etila boshladi. 19-a. boshlarida A. Miskevich milliy-ozodlik kurashi taʼsirida inqilobiy romantizmga asos soldi, demokratik Polsha haqidagi orzularini kuyladi. 1863-y. dan keyin adabiyotda realizm yuzaga keldi (A. Asnik, M. Konop-ʻ niskaya, E. Ojeshko, B. Prus ijodiyoti). 19-a. oxiri —20-a. boshlarida realizm bilan bir katorda modernistik okimlar hukmron boʻldi (L. Staff, S. Jeromskiy). 1va 2-jahon urushlari oʻrtasidagi davr adabiyetida ijtimoiy ziddiyatlar tanqidiy yoritildi. Urushdan ke-yingi adabiy asarlarda okkupatsiya yillarida yashirin kurash olib borgan vatanparvarlarning qiyofasi har tomonlama ochib berildi. Ammo sotsiali-stik realizm degan soxta adabiy qoliplar zoʻrlab tiqishtirilishi oqibatida polyak adabiyetida xalq hayoti va qahramonlarning ishlari, xulq atvori bir yoklama yoritilishiga olib bordi.

Polyak yozuvchilarining ayrim asarlari, jumladan, A. Miskevich, Yu. Tuvim sheʼrlari, V. Vasilevskaya romanlari uzbek tilida nashr etilgan.

Meʼmorligi. Mil. av. 4—3-a. larga oid Biskupin jamoa manzilgoxlarida yogochdan yasalgan inshootlar Polsha qududidagi eng qad. yodgorliklardir. Xristi-anlik qabul etilgach (966), diniy tosh meʼmorligi rivojlandi (Krakovning Vavel tepaligidagi bibi Maryam ka-pellarotondasi, 10-a. ning 2yarmi). 11 – a. ning 2yarmidan roman uslubida haykallar bilan bezatilgan mahobatli binolar qurildi (Krakov va Tumadagi avliyo Anjey kostyollari, 1090, 1141—61 y. lar; Vroslavdagi Mariya Magdalina kostyoli, 12-a. vab.). 13—15-a. larda gotika tarqaldi, shaharlar qad koʻtardi, ularning markazlarida meʼmoriy majmualar (bozor maydonlari) vujudga keldi, yangi turdagi imoratlar (minorali ratushalar, movut ras-talari), mudofaa istehkomlari va sh. k. paydo boʻldi. Ular orasida Torundagi ratusha (13—17-a. lar) va avliyo Yan kostyoli, Vroslavdagi ratusha (13-a. 2yarmi —16-a. boshlari) va Ioann Krestitel kostyoli (13—18-a. lar), Gdanskdagi «Artus hovlisi» (14-a.) va b. larni koʻrsatish mumkin. Uygʻonish davrida ravoklar bilan oʻralgan hovlili saroylarning yangi turi yaratil-di (Krakovning Vavel tepaligidagi, Baranuv, Miruvdagi qasr saroylar). 16-a. oxiridan 18-a. 1yarmigacha Polsha meʼmorligida barokko us-lubi ustun boʻldi (Krakovdagi Petr va Pavel kostyoli, Varshavadagi Vilyanuv qirol chorbogʻi va b.).

Xalq yogʻoch meʼmorligi rivojlandi. 18-a. 2yarmidan klassitsizm urf boʻldi; shaharlarda mahobatli jamoat binolari va majmualari barpo etildi (Varshavadagi Belveder saroyi, 1818—22, meʼmor Ya. Kubiskiy; Lazenka saroylar majmuasi, 1784—95, meʼmor D. Merlini, Ya. Kamzetser va b. ; Katta teatr, 1820—32, meʼmor A. Korassi, X. P. Aygner). 19a. 2yarmidan eklektizm, keyinroq konstruktivizm ustunlik qildi, 2-jahon urushi yillarida (1939—45) fashistlar Polshaning shahar va qishloqlarini vayron etib, koʻpgina meʼmoriy yodgorliklarini gʻorat qil-dilar. Urushdan keyin ularni qayta tiklash va yangilarini barpo etish sohasida koʻp ish qilindi. «Krakoviya» mehmonxonasi, Varshavadagi «Oʻn yillik» stadioni, «Supersam» savdo mar-kazi, uy-joy dahalari, Poznandagi «Univermag», «Merkuriy» mehmonxonasi shu jumlaga kiradi.

Tasviriy sanʼati. Polsha hududidagi aholi neolit davridayoq naqshinkor sopol idishlar yasagan. Jez va temir davrlarida sopol va jez idishlar, parranda va xayvon rasmi tushirilgan ikki gʻildirakli aravalar ishlangan. 11 — 13-a. larda roman uslubi hukmron boʻldi (Gneznodagi bibi Mariya kostyolining bronza eshiklari, taxm. 1170-y., Stshelnodagi kostyolning oʻymakor ravokdari, 12-a., Tumadagi kostyol naqshlari, taxm. 1161-y., «Emmeran ko-deksi» miniatyuralari, 1099-y. va b.). 13-a. oxiridan 15-a. boshlarigacha sanʼatda gotika urf boʻldi (Krakovdagi Vavel soborida V. Yagello daxmasi, 1421-y., «Gnezno bibliyasi» miniatyuralari, 1414-y.). 15-a. oxiri — 16-a. da polyak Uygʻonish davri sanʼati shakllana boshladi, 16-a. oxiridan 18-a. oʻrtalarigacha barokko yoyildi. 18-a. 2yarmi — 19-a. boshlari Polsha sanʼati maʼrifatparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan edi. Garchi ayrim moʻyqalam ustalari (M. Bachcharelli) saroybop rasmlarni klassitsizm uslubida yaratsalar ham, koʻpchilik rassomlar hayotni haqqoniy tasvirlashga (B. Bellotto, J. P. Norblin, A. Orlovskiy), polyak xalqining milliy ozodlik kurashini ifodalashga (A. Grotger) intildilar. A. Kotsis, V. Gerson asarlarida tanqidiy realizm nishonalari seziladi. 19-a. da A. va M. Gerimskiylar ijodida bu yoʻnalish yuqori pogʻonaga koʻtarildi. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida L. Vichulkovskiy, Ya. Stanislavskiy, Yu. Falat asarlari impressionizm, S. Vispyanskiy, Ya. Malchevskiy asarlari simvolizm ru-hida yaratildi. 1918-y. dan keyin polyak sanʼati ziddiyatli rivojlandi. Ayrim rassomlar Gʻarbiy Yevropa madaniyati yutuqlariga ergashsa, boshqalari zamo-naviy milliy uslubni yaratishga in-tildi. Tanik^i polyak haykaltaroshi K. Dunikovskiy oʻz faoliyatini shu davrda boshladi. 2-jahon urushidan keyin tasviriy sanʼatda rassomlardan V. Veys, F. Kovarskiy, X. Krayevskaya va Yu. Krayevskiy, haykaltarosh S. Gorno-Poplavskiy, grafiklardan T. Kulise-vich, T. Trepkovskiy va b. mashhur boʻldi. Mahobatli haykaltaroshlik rivoj topdi. Amaliy bezak sanʼatining har xil turlari qadimdan keng tarqalgan, badiiy hunarmandchilik avj olgan.

Musiqasida boshqa slavyan xalqlari musiqa madaniyati bilan umumiylik koʻp. 20-a. gacha saqlangan xalq cholgʻu asboblari shaqildoq, buben, hushtaklar joʻrligida marosim qoʻshiqlar (asosan, bir ovozli), raqslar ijro etilgan.

Skripka, mazanka kabi torli, ligavka, bazun kabi puflab chalinadigan sozlar keng tarqalgan. 9—10-a. dan katolitsizm tarqalishi bilan birga grigo-rian xoralk keng oʻrin tutadi.

11 — 12-a. larda cherkov ashulachilik maktablari ochilib, ularning talabalari cherkov musiqasini turli joylardagi xalqmusiqasi bilan boyitdilar. 12-a. dan dunyoviy professional musiqa (jumladan, ritsarlar qoʻshiqchiligi) rivoj topdi, saroy kapellalari tashkil etildi. 16-a. dan un-tlarda musiqa nazariyasi oʻrgatila boshladi. 16—17-a. larda yetishib chiqqan kompozitorlar milliy kuylarni Gʻarbiy Yevropa raqs va musiqa janrlari bilan uygʻunlashti-ruvchi asarlar yarata boshladi. 1765-y. Varshavada ochilgan «Xalq teatri»da milliy operalar sahnalashtirildi. K. Kurpinskiy, M. Kamenskiy, M. Oginskiy, Yu. Elsner va b. milliy musiqa rivojiga katta hissa qoʻshdilar. 19-a. da bukj kompozitorlar F. Shopen, S. Monyushko, virtuozskripkachi aka-uka Venyavskiylar polyak musiqasini jahon musikasi darajasiga koʻtarishdi. 1901-y. da Varshava milliy filarmo-niyasi ochiddi. 20-a. musiqa madaniyatiga K. Shimanovskiy, V. Lyutoslavskiy, K. Pendereskiy kabi kompozitorlar katta hissa qoʻshdilar. Polshada 21 simfonik orkestr, 10 opera teatri, 9 operetta teatri, 9 balet truppasi, 7 oliy mu-siqa maktabi,4 xoreografiya bilim yurti bor. 1927-y. dan xalqaro Shopen nomidagi pianinochilar ganlovi, 1935-y. dan Venyavskiy nomidagi skripkachilar tanlovi hamda Zamonaviy musiqa festivali va b. oʻtkaziladi.

Teatri. Xristianlikdan avvalgi davr xalq marosimlari va oʻyinlarida teatr sanʼati nishonalari boʻlgan. 13 — 16-a. larda turgʻun va sayyor xalq tomo-shaxonalari qurilgan, diniy dramalar rivojlangan. 13-a. ning 2yarmida koʻrsa-tilgan teatr tomoshalarining ayrim ssenariylari saqpangan. 1633-y. Var-shavadagi qirol saroyida birinchi do-imiy teatr ishga tushdi. 18-a. oxirida ilgʻor milliy teatr sanʼati uchun ku-rashga rej., artist, dramaturg V. Bu-guslavskiy boshchilik qildi. 19-a. 60-y. lari oxiridan Krakov teatri mamlakatnin g yetakch i teatri ga aylandi .1913-y. Varshavada «Polyak teatri» tashkil topdi. 20—30y. larda L. Shiller Varshava, Lvov va b. shaharlardagi teatrlarda ishlab, mahobatli, nazmiy va siyosiy teatrlarni uygʻunlashtirishga harakat qildi. 2-jahon urushidan soʻng teatr hayoti tiklandi, yangi teatrlar barpo etildi. Polshada 60 teatr bor. Varshava teatr hayotining markazidir («Xalq teatri», «Polyak teatri», «Zamonaviy», «Umumiy» teatrlari), Kra-. kov, Lodz, Lyublin va b. shaharlardagi teatrlarda jaqon mumtoz dramaturgiyasi va mahalliy mualliflarning asarlari sahnalashtirilgan. Polshada sirk sanʼati rivojlangan.

Kinosi. Alohida badiiy filmlar 1908-y. da chiqarila boshlagan. Dastlabki filmlardan biri — «Antek Varshavaga ilk bor qadam ranjida qildi» hazil filmida mashhur hajvchi artist A. Fertner bosh rolni oʻynagan. 1909 — 10 y. larda kinofirmalar tashkil etildi. Ularning eng nufuzlisi «Sfinks» kompaniyasi muntazam filmlar chiqara boshladi. 1914-y. 14 film suratga olindi. 1910—18 y. larda milliy adabiyot asarlari: «Gunoh tarixi» (rej. A. Bendarchik), «Qiyomat qoyim» (rej. S. KnakeZavadzkiy), «Meir Yezo-fovich» (rej. Yu. Ostoya-Sulniskiy) ekranlashtirildi. «Start» kino uyushmasi (1930) va «Kinomualliflar ko-operativi» (1937) kino sanʼati rivo-jida muhim rol oʻynadi. 2-jahon urushidan keyin «Film polskiy» davlat studiyasi tashkil etildi. «Avlod», «Kul va olmos» (rej. A. Vayda). «Xayrlashuv» (rej. V. Xaye) filmlarida urush oqibatlari tasvirlandi. «Yoʻlovchi ayol» (rej. A. Munk), «Jangdan keyingi man-zara» (rej. A. Vayda), «Sehrli stolchalar» (rej. Ya. Mayevskiy), «Yer hidi» (rej. D. Yovanovich) filmlari polyak ki-nematografiyasida salmokli oʻrin oldi. Hujjatli va multiplikatsiya kinosi sohasida ham koʻpgina qiziqarli asarlar yaratildi. Varshava, Lodz, Vroslavda kinostudiyalar, Krakovda multfilmlar studiyasi bor. Lodzdagi Oliy teatr, kino va televideniye maktabining rej. lik, aktyorlik, operatorlik, televideniye f-tlari, ayrim oliy oʻquv yurtlarining maxsus boʻlimlari kino xodimlari tayyorlaydi.

Oʻzbekiston — P. munosabatlari. Ikki xalq oʻrtasidagi aloqalar koʻp yillik tarixga ega. Xususan, 1863—64 y. larda chor Rossiyasiga karshi qoʻzgʻolon koʻtargan polyaklar Oʻrta Osiyoga sur-gun qilingan edi. Ular Toshkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Qoʻqon va b. shaharlarda yashab, mehnat qildilar. 1895-y. Toshkentda polyak bolalari uchun maktab va kutubxona ochildi, yana 2 yildan keyin polyaklar jamoatchilik madaniyat markazi tashkil topdi, polyaklar kosteli faoliyat boshladm. Ikkinchi jahon urushi davrida Polshani nemis-fashist qoʻshinlaridan ozod qilish uchun boʻlgan janglarda oʻzbek generali S. Rahimov Dansig (Gdansk) yaqinida halok boʻldi. Shu urush oqibatida va ommaviy qatagʻonlar sababli polyaklarning mintaqamizga ikkinchi koʻchishi sodir boʻldi. Oʻtgan yillarda polyak va uzbek xalklari vakillari inoq yashab keldilar, quvonchli va qay-gʻuli kunlarda yelkadosh boʻldilar. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, polyaklarning «Svetlitsa Polska» mada-niyat markazi jamoatchilik uyushmasi maqomini oldi, Oʻzbekistondagi 3 mingga yaqin polyak aholisiga oʻz milliy anʼanalari va madaniyatini rivojlantirish, ikki mamlakatning milliy va davlat bayramlarini ni-shonlash imkoni yaratildi. Oʻzbekistondagi polyaklar diasporasi, «Oʻzbekiston — Polsha» assotsiatsiyasi huzuridagi «Poloniya» seksiyasi, «Svetlitsa Polska»ning Samarqand, Fargʻona, Buxoro va Toshkent shoʻbalari faoliyat yuritayotir. Turli tarixiy sanalar, polshalik mashhur madaniyat va sanʼat arboblariga bagʻishlangan uchrashuv, kechalar, konsertlar uyushtirilayotir. Buyuk kompozitor Frederik Shopenga bagʻishlab Toshkentda oʻtkazilgan fortepiano musiqa festivali, A. Miskevich va V. Reymont kabi mashhur yozuvchi va shoirlarning xotira kechalari oʻtkazildi.

OʻzR bilan Polsha oʻrtasida savdo-iqtisodiy aloqalar esa, Oʻzbekiston mustaqillikka erishishi bnoq yoʻlga qoʻyildi. 1992-y. Varshavada ikki mamlakat oʻrta-sida «Iqtisodiy hamkorlik va savdosotiq toʻgʻrisida» shartnoma tuzildi. OʻzR Prezidenti I. Karimovning 1995 va 2003-y. larda Polshaga va Polsha prezidenti A. Kvasnevskining 2002-y. Uzbekistonga tashriflari oʻzaro munosabatlarni yangi pogʻonaga koʻtardi, turli sohalarda yangi shartnomalar imzolan-di, oʻzbek-polyak hukumatlararo komissiyasi ishlay boshladi. 2001-y. iyun oyida Poznan savdo yarmarkasida Oʻzbekistondan nufuzli delegatsiya ishtirok etishi va unda mamlakatimizning iqtisodiy salohiyati taqsimoti oʻtkazilishi oʻzaro munosabatlar rivo-jida muhim bosqich boʻldi. OʻzR Prezidenti I. Karimovning 2003-y. 10—12 iyul kunlari Polshaga qilgan rasmiy tashrifi ayniqsa samarali boʻldi. Tashrif yakunida ikkita kredit bitimi, bojxona ishida hamkorlik va oʻzaro yordam, xalqaro avtomobil qatnovi toʻgʻrisida bitimlar imzolandi. Oʻzbekiston mudofaa vazirligi bilan Polsha milliy mu-dofaa vazirligi oʻrtasida harbiy-tex-nikaviy xamkorlik toʻgrisida deklaratsiya, Jaxrn iqtisodiyoti va diplomatiya un-ti bilan Polsha xalkaro munosabatlar in-ti oʻrtasida qamkorlik memorandumi, «Oʻzbekturizm» milliy kompaniyasi bilan Polsha sayyoxlik kompa-niyasi oʻrtasida hamkorlik haqida bitim, OʻzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bilan Polshaning «Bank gosudarstva krayevego» oʻrtasida hamkorlik toʻgʻrisida bitim imzolandi. Tashrif davomida oʻzaro tovar aylanmasini yanada oshirish kerakligi taʼkidlandi. Jumladan, 2001-y. bu koʻrsatkich 31,4 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. OʻzR P. ga ip gazlama, kalava ip, paxta tolasi, roʻzgʻor paxtasi, noorganik kimyo mahsulotlari, qayta ishlangan sabzavot, meva mahsulotlari, moyli urugʻlar yuboradi, turli xizmatlar koʻrsa-tadi. Polsha tomoni esa kand-shakar, mexanika asbob-uskunalari, elektr anjomlari, plastmassa buyumlar, sariyogʻ va oʻsimlik yogʻi, qora metallar, poligrafiya mahsulotlari, mebel, dori-darmon joʻnatadi. «Oʻzolmosoltin» uyushmasi b-n P. ning «Bumar» tashki savdo kompaniyasi oʻrtasida hamkorlik rivojlanib borayotir. OʻzR da Polsha 2 firmasining vakolatxonasi ochilgan, polyak investorlari ishtirokidagi 16 korxona faoliyat yuritmoqda.

---

Lotin alifbosida maqola: POLSHA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: P harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)