PRETSESSIYA

PRETSESSIYA (lot. praecessio — oldinda harakatlanish) — qattiq jism (mas, giroskop) aylanish oʻqining tortish kuchi taʼsirida konus shaklini chizib asta-sekin harakatlanishi. Shu oʻq ayni paytda nutatsion tebranma harakatlanishi ham mumkin (q. Nutatsiya). Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi bilan bogʻliq P. Yer aylanish oʻqining ekliptika oʻqiga taxm. 23,5° burchak os-tida ogʻmaligi sababli (Yerga, asosan, Quyosh va Oyning gravitatsion taʼsiri ostida) kelib chiqadi. Buni Oy — Quyosh Pretsessiyasi deyiladi. Natijadaolam qutbi ekliptika qutbi atrofida aylanma harakat qilib, 26000-y. da bir marta toʻla aylanib chiqishi hisoblangan (rasmga q.). P. ni Gipparx mil. av. 2-a. da kashf etgan. Pretsessiyaning kelib chiqishida boshqa sayyoralarning taʼsiri nihoyatda kam. Quyosh va Oy Yerning ekvatorial sohalariga koʻproq, ekvatordan uzoq sohalariga kamroq taʼsir koʻrsatishi Yerning aylanish oʻqini burilib hara-katlanishga olib keladi. Shu sababli bahorgi (kuzgi) tengkunlik nuqta Quyoshning koʻrinma harakatiga qaramaqarshi tomonga yiliga 50,37» ga sil-jib boradi. Shu sababli Quyosh har yili baxrrgi tengkunlik nuqtaga 20 minut oldin yetib keladi. Pretsessiya oqibatida yul-duzlar osmonining sutkali aylanish manzarasi ham asta-sekin oʻzgarib boradi. Bundan 4600-y. oldin olam qutbi Ajdaho yulduz turkumidagi a yulduzi yaqinida joylashgan boʻlsa, endi bu nuqta hoz. Qutb yulduzi, yaʼni Kichik Ayiq yulduz turkumining a yulduzi yaqiniga kelib qolgan. Yana 2000-y. dan keyin Sefeya yulduz turkumining u yulduzi olamning qutb yulduzi boʻlib qoladi. 12000-y. dan keyin esa qoz. Qutb yulduzidan 5 G yirokda joylashgan Lira yulduz turkumining a yulduzi — Vega qutb yulduziga aylanadi. Bahorgi tengkunlik nuqta ekvatorial va eklip-tikal koordinatalar sistemasining boshlangʻich nuqtasi hisoblanadi. Shu sababli uning gʻarb tomonga muntazam siljib borishi hamma yulduzlarning ekliptikal uzunlamasini har yili 50,26» ga oʻzgartirib, ekliptikal kenglamasiga taʼsir qilmaydi. Bu hol P. ni ekliptika tekisligiga taʼsir etmasligini koʻrsatadi. Lekin Pretsessiya taʼsirida xdmma yulduzlarning ekvatorial koor-dinatalari, yaʼni toʻgʻri chiqishi va ogʻmaligi muntazam oʻzgarib boradi. Na-tijada yulduzlar osmonining manzarasi Yerdagi har bir joyda maʼlum tarzda oʻzgarib boradi. Shuning uchun yulduz jadvallarida yoki shunga oʻxshash roʻyxatlarda yoritqichlarning koordinatalari koʻrsatilganda bu koordinatalar qaysi yilga, aniqrogʻi qaysi bahorgi tengkunlikka tegishliligini koʻrsatish kerak boʻladi. Yulduzlarning ekvatorial koordinatalari oʻzgarishi tezligi ularning osmon sferasidagi vaziyatlariga bogʻliq. Mac, olam qutbiga yaqin joylashgan yulduzlarning toʻgʻri chiqishlari juda qisqa vakt ichida xam sezilarli oʻzgaradi. Jumladan, hoz. Qutb yulduzining toʻgri chi-qishi 10 y. da bir gradusga oʻzgaradi. Bundan tashqari, baxrrgi tengkunlik nuq-tasining siljib borishiga katta sayyo-ralar ham bir oz taʼsir koʻrsatadi, uni sayyoralar P. si deyiladi. Bu hodda Yerning siqiqligi, yaʼni shar shaklida emasligi ahamiyat kasb etmaydi. Sayyoralar fakat Yer orbitasini bir oz oʻzgar-tiradi va natijada ekliptika tekisligi vaziyati, binobarin, ekliptika qut-bining yulduzlarga nisbatan vaziyati oʻzgaradi. Sayyoralar sodir etadigan Pretsessiya na-tijasida bahorgi tengkunlik nukta yiliga sharqqa tomon 0,114ʻ ga siljiydi. Oy — Quyosh va sayyoralar taʼsirida kelib chiqadigan Pretsessiyalar yigʻindisi umumiy Pretsessiya deyiladi. Hozir umumiy Pretsessiya taʼsirida olam qutbi Qutb yulduziga yaqinlashib kelmoqda. 2100-y. da ular orasidagi masofa 28ʻ ni tashkil etadi (hozir bu masofa Gga yakin), keyin ortib boradi. Yerning aylanish oʻqi oʻrtacha vaziyatiga nisbatan yana kichik tebranishlarga ham ega. Buni Yer oʻqining nutatsiya harakati deyiladi. Pretsessiya kattaliklari yulduzlarning xususiy harakatlarini statistik tahlil qilish asosida aniklanadi va tekshirib boriladi. Bunda yulduzlarning fazodagi Quyosh harakati va Galaktikamizning aylanishi sababli siljishlari ham hisobga olinadi. Shuning uchun umumiy Pretsessiya kattaliklari jadvallar koʻrinishida maxsus astronomik yilnomalar yoki kalendarlarda eʼlon qilinadi.

Ad.: Bakulin Pretsessiya va b., Kurs obщyey astronomii, M., 1970; Podobed V. V., Nesterov V. V., Obщaya astronomiya, M., 1983.

Abdusalom Latipov.

---

Lotin alifbosida maqola: PRETSESSIYA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: P harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)