QORAQALPOGʻISTON

QORAQALPOGʻISTON, Qoraqalpogʻiston Respublikasi — Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi respublika. 1924 yil 14 okt. da turkiston ASSR tarkibida Muxtor viloyat sifatida tashkil etilgan. Mayd. 166,6 ming km2. Aholisi 1569,4 ming kishi (2005). Poytaxti — Nukussh. tarkibida 14 tuman, 12 shahar, 14 shaharcha va 124 fuqarolar yigʻini bor.

Davlat tuzumi. Qoraqalpogʻiston — parlament boshqaruv shakliga ega boʻlgan suveren demokratik respublika. Qonun chiqaruvchi oliy davlat vakolatli organi — koʻp partiyaviylik asosida 5 yil mud-datga saylangan deputatlardan iborat Qoraqalpogʻiston Respublikasi Joʻqorgʻi Kengesi (QR JK). QR JK raisi respublika rahbari hisoblanib, u JK deputatlari orasidan 5 yil muddatga saylanadi (faqat ket-ma-ket 2 muddatdan oshmaydi). Davlat hokimiyatining oliy ijro etuvchi-boshqaruvchi organi Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, yaʼni Qoraqalpogʻiston Respublikasi huku-mati hisoblanadi. Qoraqalpogʻistonda Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan bir vaqgda q. Oliy kengashining 1993-y. 9 apr. dagi 12-chaqiriq 12 – sessiyasida qabul qilingan Qoraqalpogʻiston Respublikasi Konstitutsiyasiga amal qilinadi. Qoraqalpogʻiston oʻz davlat ramzlari: gerb, madhiya va bayrogʻiga ega.

Tabiati. Qoraqalpogʻiston Qizilqum choʻlining shim.-gʻarbiy, Ustyurt platosining jan.sharqiy qismi va Amudaryo del-tasida joylashgan. Orol dengizining jan. qismi Qoraqalpogʻiston hududida. Qizilqumning shim.gʻarbiy qismi Orol dengizi tomon pasayib boruvchi keng yassi tekislik boʻlib, qator tepa va qumli bar-xanlar (bal. 75 m dan 100 m gacha) uch-raydi. Alohida togʻ massivlari (eng, yirigi — Sulton Uvays togʻy, choʻqqilari 473m va 485 m) bor. Sugʻoriladigan yerlar va sugʻorish kanallari, asosan, deltaning oʻng sohilida. Gʻarbida bir nechta botiqli (Borsakelmas, Asakaovdon botiqlarining bal. 29 — 101 m) Ustyurt platosi joylashgan. Plato Orol dengizi va Amudaryo deltasiga tik yon bagʻirli jarlik — chinklar hosil qilib tushgan. Ustyurtdan jan.sharqda Sariqamish soyligining shim. chek-kasi joylashgan.

Foydali qazilmalardan osh tuzi va glauber tuzi, mineral xom ashyo hamda qurilish materiallari va b. bor. Iqlimi keskin kontinental, yozi quruq va qishi nisbatan sovuq, qor kam yogʻadi. Yanv. oyining oʻrtacha t-rasi janubda —4,9°, shim. da — 7,6°^ iYulda jan. da 28,2°, shim. da 26°. Yillik yogʻin 110 mm, asosan, qish va bahor oylarida yogʻadi. Vegetatsiya davri 194 — 214 kun. Eng yirik daryosi—Amudaryo (quyi oqimi). Amudaryo havzasi qad. sugʻoriladigan hudud sifatida maʼlum. Daryo suvidan sugʻorishda foydalaniladi. Nukus sh. da joylashgan suv xoʻjaligi boshqarmasi Taxiatosh gid-rouzeli, Qipchoq gidropostidan Orol dengizigacha boʻlgan (283 km) hududdagi daryoning barcha suv chiqarish inshootlarini nazorat qiladi. Oʻrta va yuqori oqimlarda daryo suvi sugʻorishga koʻp sarflanishi natijasida hoz. Amudaryo Orol dengiziga bevosita quyilmaydi.

Qoraqalpogʻistonning eng yirik koʻli — Orol dengizi, shuningdek, Xoʻjakoʻl — Qora-jar koʻllar sistemasi bilan bogʻlangan Sudochye koʻl sistemasi hamda Orol dengizining qurib qolgan qismida tashkil etilgan sunʼiy suv havzalarida mavjud. Soʻnggi 40 yil ichida Amudaryo va Sirdaryo havzalarida sugʻoriladigan yerlarning kengayishi natijasida Orol dengizi suv sathi 2005-y. boshiga 23 m pasaydi. Qoraqalpogʻistonning barcha suv havzalaridan baliq ovlanadi, ularda baliq xoʻjaliklari tashkil etilgan.

Tuproqlari. Amudaryo deltasida allyuvial-oʻtloq, allyuvial oʻtloq-toʻqay, qurib qolgan koʻl va botqoqliklarda tipik shoʻrxok, Ustyurt platosida va Qizilqumda taqir tuproqlar, Qiziljar, Toʻqmoqtogʻ va Ustyurt platosida kulrangqoʻngʻir, Orol dengizining qurib qolgan tubida qumli choʻl tuproqlari tarqalgan.

Qoraqalpogʻistonda yuksak oʻsimliklarning 979 turi uchraydi. Ularning 41 tasi madaniy turga mansub. Yovvoyi oʻsimliklarning 176 tasi endemik, 11 tasi qoldiq (relikt) va 33 turi madaniy oʻsimliklarning yovvoyi ajdodlari. 7 turdagi oʻsimlik Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Qoraqalpogʻiston hududi tropik boʻlmagan choʻl zonasida joylashganligi sababli oʻsimlik qoplami zonalar boʻyicha ajralib turadi: Ustyurt pla-tosi, Amudaryo deltasi, Qizilqum shim.-gʻarbi va qoldiq past togʻlar tabiiy geografik zonasi. Ustyurt land-shafti gipsli, shoʻrxok va qumli choʻl boʻlib, oʻsimliklari gipsofit, galofit va ozroq psammofitlardan ibo-rat. Bu hududda 400 dan ziyod yuksak oʻsimlik turi mavjud.

Amudaryo deltasida 655 turdagi gulli oʻsimlik oʻsadi. Deltaning suv havzalarida, aksincha, oʻsimlik turi kam, asosan, qalin toʻqay oʻsimliklari va qamishdan iborat. Qizilqumning shim.gʻarbiy qismida katta maydonlarda siyrak oʻt-butali choʻlga xos oʻsimliklar (kserofil boshoqlilar, qorabosh, efemerlar, yulgʻun, oq sak-sovul) oʻsadi.

Qoldiq togʻlarda oʻsimlik turi nisbatan koʻp. Bu yerda 506 turga mansub yuksak oʻsimlik uchraydi.

Hoz. vaqtda Qoraqalpogʻiston tabiiy oʻsimliklaridan yem-xashak, oʻrmon (toʻqay) xom ashyosi va dorivorlar sifatida, 50% yer maydonidan (9387,7 ming ga) yay-lov sifatida foydalaniladi. Qoraqalpogʻiston oʻrmon-toʻqay fondi 1129 ming ga maydonni egallaydi. Toʻqaylar asalarichilikda ham ahamiyatga ega. Respublikada dorivor oʻsimliklarning 364 turi mavjud.

Hayvonot dunyosi ham xilma-xil: umurtqali hayvonlarning 500 ga yaqin, shu jumladan, sut emizuvchilarning 68, qushlarning 300 dan ziyod, sudraluvchilarning 33, suv va quruqlikda yashovchilarning 2, baliqlarning 50 ga yaqin turi maʼlum. Umurtqasiz hayvonlarning 3500 dan ortiq turi aniqlangan. Soʻnggi 10 yil ichida Qoraqalpogʻiston hayvonot dunyosi ancha oʻzgarishlarga uchradi. Koʻpgina turlar soni qisqardi va ular noyob yoki yoʻqolib borayotgan turlar qatoriga kiritildi. Sut emizuvchilarning 10, baliqlarning 12, qushlarning 37, sudraluvchilarning 10 turi Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan. Choʻlda sudralib yuruvchilardan kaltakesak, ilonlar; kemiruvchilardan yumronqoziq, qumsichqon, qoʻshoyeq; yirik sut emizuvchilardan jayran, boʻri, tulki; qushlardan saksovul soykasi, burgut, tuvaloq, soʻfitoʻrgʻay; oʻrgimchaksimonlardan chayon, falanga va b. yashaydi. Toʻqaylarning hayvonot dunyosi nisbatan boy: qirgʻovul, oʻrdak, gʻoz, qoravoy, loyxoʻrak; sut emizuvchilardan chiyaboʻri, toʻqay mushugi, boʻri, tulki, tolay quyon, qobon va b. Ondatra iqlimlashtirilgan. Amudaryo va Oroldan pilmay, sazan, taran, laqqa baliq va b. ovlanadi. Baʼzi turlar yoʻqolib ketgan va sanoat ahamiyatini yoʻqotgan. Shu bilan birga Qoraqalpogʻiston suv havzalarida baliqning yangi 14 turi iqlimlashtirilgan.

Respublikada 3 maxsus qoʻriqlanadigan tabiiy hudud: «Badaytoʻqay» davlat qoʻriqxonasi, «Saygʻoq» va «Sudochye» buyurtma qoʻriqxonalari tashkil etilgan. Qoʻriqlanadigan hududlarning umumiy mayd. 1056,5 ming ga.

Aholisi, asosan, qoraqalpoq va oʻzbeklar, shuningdek, qozoq, turk-man, rus, tatar, koreyslar va b. yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km2 ga 9,4 kishi. Shahar aholisi 48,5%, qishloq aholisi 51,5%. Davlat tillari — qoraqalpoq va oʻzbek tillari. Dindorlari — musulmon sunniylar. Yirik shaharlari: Nukus (siyosiy ahamiyati boʻyicha Toshkentdan keyin 2-oʻrinda), Toʻrtkoʻl, Taxiatosh, Xoʻjayli, Qoʻngʻirot, Chimboy.

Tarixi. Qoraqalpogʻiston hududida odam soʻnggi paleolit davridan yashay boshlagan. Mil. av. 5-ming yillik — 2-ming yillik boshlarida aholi, asosan, Amudaryo deltasi va Orol, Kaspiy dengizlari yon atroflaridagi choʻllarda joylashgan. Mil. av. 2-ming yillik oxirida bu hududda sugʻoriladigan dehqonchilik paydo boʻlgan. Mil. av. 7 — 6-a. larda Qoraqalpogʻiston hududida qad. davlatchilik markazlari yuzaga kelgan. Mil. av. 4-a. da Axomaniylar saltanati tarkibidan ajralib chiqqach, yagona qad. Xorazm davlati tashkil topdi. Qoʻyqirilgan-qalʼa, Oyboʻgʻir va Burliqalʼa sh. lari xarobalarini qazish vaqtida qad. yozma yodgorliklar (mil. av. 4-a. ga oid), Qoʻyqirilganqalʼa va Oqshoxonqalʼada qad. tasviriy sanʼat va haykalta-roshlik yodgorliklari topildi. xorazmshoxdarning Tuproqqalʼa (mil. 3 — 4-a. boshlari) saroyi soʻnggi antik dav . rning eng ulkan yodgorliklaridan biri hisoblanadi. 8-a. da arablar olib kelgan islom dini zardushtiylik aqidalarini surib chiqardi. 12—13a. larda buyuk Xorazmshohlar davlati Gʻarbiy Osiyo va Urta Sharkda eng yirik va kuchli davlat edi. 13-a. da moʻgʻullar isti-losidan soʻng bu davlat parchalanib ketdi. 14-a. da Xorazm Oltin Oʻrdaning eng boy va madaniy viloyatiga aylandi. Qoraqalpogʻiston hududidan Osiyodagi qoʻshni mamlakatlar, Dashti Qipchoq va Volga boʻyiga muhim savdo yoʻllari oʻtgan va xalqaro savdoda muhim ahamiyatga ega boʻlgan.

Qoraqalpoqlarning eng qad. etno-genezi Amudaryo deltasi va OrolKaspiyboʻyi choʻllarida mil. av. 7 — 4-a. larda yashagan sak-massaget qabilalari bilan bogʻliq. 6—8-a. larda mahalliy aholi bilan turkiy qabilalar qisman aralashib ketgan. 8 — 10-a. larda bijanak (pecheneg va oʻgizlar muhitida qoraqalpoq millati shakllana boshladi. Chingizxonning bosqinchilik harakatlari vohani choʻlga aylantirgan, Amudaryo quyi oqimi atroflarida yashagan aholining koʻplab koʻchib ketishiga sabab boʻlgan. Qoraqalpoqlar gʻarbga Oʻzboʻy, Volga va Ural tomonga koʻchib oʻtganlar. U yerda Oltin Oʻrda tarkibida boʻlganlar. Ular Rashiduddin asarida «qavmi kulohi siyoh» deb atalgan.

Qoraqalpoqlarning aksariyat qismi 17 — 18-a. ning oʻrtalarida Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimlarida yashagan. 18-a. ning oʻrgalarida siyosiy voqealar, yaʼni qozoq xoni Abulxayrxon qoraqalpoq yerlariga hujum qilishi oqibatida ular Sirdaryo deltasidagi gʻarbiy tarmogʻi — Janadaryo boʻylariga koʻchib oʻtdilar va Amudaryoning quyi oqimida yashovchi qoraqalpoqlar orol oʻzbeklari bilan birlashib, markazi dastlab Qoʻngʻirot, soʻngra Shohtemir (hoz. Chimboy) boʻlgan davlat (Orol mulkini) tuzdilar. Qoraqalpoklar asosan, chorvachilik, dehqonchilik va baliq ovlash bilan shugʻullanganlar.

1811-y. da qora-qalpoqlar Xiva xonligiga tobe boʻldi. 1873-y. darus podsho qoʻshinlarining Xivaga qilgan yurishidan soʻng va Gandimiyon shart-nomasi tuzilgach, Amudaryoning oʻng sohilidagi qoraqalpoqlar yashaydigan hudud Rossiyaga qoʻshib olingan va bu yerda Turkiston general-gubernatorligining Sirdaryo viloyati Amudaryo boʻlimi tashkil etilgan. Amudaryo boʻlimi 2 uyezd: markazi Toʻrtkoʻl qalʼasi boʻlgan Shoʻraxon va markazi Chimboy boʻlgan Chimboy uyezdiga ajratildi. Shunday qilib, qoraqalpoqlar yashaydigan hudud 2 ga ajratib tashlandi. Chap sohil qismi Xiva xonligi tarkibida qoldi. Bu esa qoraqalpoqlarning siyosiy va milliy birlashuviga gʻov boʻldi. Mustamlakachilik zulmi 20-a. boshlarida zoʻrayib ketdi. 1916-y. da Chimboy, Toʻrtkoʻl va b. joylarda podsho Rossiyasi siyosatiga qarshi qoʻzgʻolonlar boʻldi. 1917-y. da podsho hukumati agʻdarilgach, oʻng sohil qismi Turkiston ASSR tarkibiga kirdi, 1918-y. da bu yerda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi. 1919-y. da Chimboy volostida xalq qoʻzgʻolonlari boshlandi. 1920-y. da Amudaryo boʻlimi Turkiston ASSRning Amudaryo viloyatiga aylantirildi. 1920-y. apr. da Xiva xonligi hududida Xorazm Xalq Sovet respublikasi tuzildi va uning tarkibiga qoraqalpoqlar yashaydigan joylar ham kiritildi. 1924-y. aprelda QozogʻistonQoraqalpogʻiston muxtor viloyati tuzildi. Usha yilda chap va oʻng sohil birlashib, yagona Qoraqalpoq muxtor viloyati maqomida qozogʻiston muxtor respublikasi tarkibiga kirdi. 1924-y. okt. da Oʻrta Osiyo sovet respublikalarida milliy-davlat chegaralanishi davomida Turkiston ASSR tarkibidagi Qoraqalpogʻiston muxtor viloyati tuzildi.

1929-y. da Taxtakoʻpirda koʻplab mahalliy aholi kolxozlashtirish siyosa-tiga qarshi chiqdi. Bu voqea Qoraqalpogʻistonni Rossiya Federatsiyasiga bevosita qoʻshib olish uchun asosiy sabab boʻldi. 1932-y. martda Qoraqalpogʻiston muxtor viloyati q. muxtor respublikasiga aylantirildi. 1936-y. dan Oʻzbekiston tarkibida.

Qoraqalpogʻiston bir qancha repressiyalarni boshdan kechirdi: 1917 — 22, 1928-30, 1932-33, 1934-36, 1936-38, ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda. Oʻsha davrlarda anʼanaviy jamoat, xoʻjalik va madaniy munosabatlar yoʻq qilindi, bir necha oʻn ming kishi qatagʻonga uchradi.

1950—80 y. larda Qoraqalpogʻistonda totaligar boshqaruv tizimi hukmron boʻldi. Paxta yak-kahokimligi, q. x. dagi maʼmuriy buy-ruqbozlik siyosati agrof muhitning buzilishi va Orol dengizining qurishiga olib keddi. Orol fojiasi regionda ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi, aholi sogʻligʻining yomonlashuviga olib keldi. 1990-y. 14 dek. da Q. Respublikasi suvereni-teti eʼlon qilindi. 1991-y. 31 avg. da bu holat «Oʻzbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari toʻgʻrisida»gi Qonunda oʻz aksini topdi. 1993-y. 4 dek. da davlat madhiyasi tasdiqlandi. Milliy mustaqillik davrida respublika suverenitetining meʼyoriy-huquqiy asoslari mustahkamlandi, yangi maʼmuriy hokimiyat tuzilmalari faoliyati oʻrnatildi. Respublikada 17 shahar va tuman hokimiyati, fuqa-rolarning mahalliy oʻz-oʻzini boshqarish organlari tashkil etildi, 200 dan ortiq jamoat tashkilotlari ishlab turibdi.

Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari va b. jamoat tashkilotlari. Qoraqalpogʻistonda Oʻzbekiston Xalq Demokratik partiyasining Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti (1995.25.12), «Adolat» Sotsial Demokratik partiyasining Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti (1996.27.02), «Fi-dokorlar» Milliy Demokratik partiyasining Qoraqalpogʻiston Respublikasi tashkiloti (1999.22.01), Oʻzbekiston tadbirkorlar harakatining Liberal Demokratik partiyasi Qora-qalposhston Respublikasi tashkiloti (2004.23.01) hamda «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakatining Qoraqalpo-gʻiston Respublikasi tashkiloti faoliyat koʻrsatadi.

Dastlabki kasaba uyushmalari tashkilotlari 20-a. ning 20-y. larida tashkil etilgan. 1951-y. ning avg. oyida Qoraqalpogʻiston viloyat kasaba uyushmalari kengashi tashkil topgan. 2005-y. ning mart oyida kasaba uyushmalari kengashi Qoraqal-pogʻiston Respublikasi kasaba uyushmalari tashkilotlari birlashmasi deb qayta nomlandi. Uning tarkibiga ishchi-xizmatchilarning 11 dan ortiq kasaba uyushmasi kiritilgan: agrosanoat majmuasi, avtotransport va pul xoʻjaligi, aloqa. taʼlim va fan, sogʻliqni saqtash, davlat muassasalari, madaniyat, mebel sanoati va kommunal-xoʻjalik korxonalari, yoqilgʻienergetika, geol. va kimyo sanoati, kichik biznes. isteʼmolchilar kooperatsiyasi, savdo va tadbirkorlar, qurilish va sanoat qurilishi materiallari.

Xoʻjaligi. Qoraqalpogʻiston — xoʻjaligi rivojlangan respublika. Qoraqalpogʻiston hududida foydali qazilmalardan gaz, gaz kondensati, neft, qurilish va qoplama toshlar, gips va ohaktosh, keramzit, sement, kon-ruda va kon-texnika xom ashyosi olinadi.

Sanoatida ishlov beruvchi va xom ashyo yetkazib beruvchi tarmoqlar mavjud boʻlib, ular quyidagʻilardan iborat: elektroenergetika; yoqilgʻi sanoati; kimyo va neft kimyosi; mashi-nasozlik va metallsozlik; oʻrmon. yogʻochni qayta ishlash va sellyuloza-qogʻoz; un-yorma va aralash yem; poli-grafiya sanoatlari.

Taxiatosh issiqlik elektr st-yasi respublika va qoʻshni viloyatlarning elektr energiyasiga bulgan talabini qondiradi (st-yaning oʻrtacha yillik quvvati 443,4 MVt). 1996-y. da Qoʻngʻirot tumanida «Ustyurtgaz» korxonasining ishga tushirilishi bilan yoqilgʻi sanoati vujudga keldi. 2004-y. da respublika buyicha 1697,1 mln. m1 gaz va 30,4 ming t kondensat yetkazib berildi. 1993-y. da «Nukuskabel» ishga tushirilishi bilan kabel sanoati vujudga keldi. Mustaqillik yillarida Qoʻngirot un z-di (1993), «Toʻrt-koʻldon» (1997), kichik novvoyxonalar va makaron i. ch. korxonalari bunyod etildi.

Yirik sanoat korxonalari Amudaryo tumanida (paxta z-di va ip pigiruv va toʻqimachilik f-kasi), Beruniy tumanida (paxta, yogʻ-moy z-dlari, toʻqi-machilik korxonasi). Qungʻirot tuma-nida (paxta, un-yorma z-dlari, «Us-tyurtgaz»), Toʻrtkoʻl tumanida (paxta, un tortish z-dlari), Xoʻjayli tuma-nida (paxta, yogʻ-moy, taʼmirlash-me-xanika va gisht z-dlari). Chimboy tumanida (paxta, yogʻ-moy, unyorma z-dlari), Ellikqalʼa tumanida (paxta z-di, «Elteks» aksionerlik jamiyati va «Yuniver» qoʻshma korxonasi), shuningdek, Nukus sh. da (vino z-di, poligra-fiya k-ti, «Kateks», «Nukus non», «Daunt» korxonalari, un-yorma z-di, 2 ta qurilish sanoati korxonasi) va taxiatosh sh. da (taʼmirlash-mexanika va uyayorma z-dlari) faoliyat koʻrsatadi.

Respublikada benzin, kerosin, dizel yonilgʻisi, ohaktosh, qoplama materiallar, yigʻma temir-beton buyumlari, mebel, ip tolasi, paxta, tikuvchilik mahsulotlari. toʻqimachilik galantereyasi, oʻsimlik moyi, goʻsht va goʻsht mahsulotlari. non, qandolatchilik va makaron mahsulotlari, un, yorma va b. ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan.

Qishloq xoʻjaligi, asosan. paxtachilik, gʻallachilik (sholi va bug-doy yetishtirish) va chorvachilik (goʻsht, sut, qorakoʻlchilik)dan iborat. Qx. ning yalpi mahsuloti hajmida paxta 22,4%, gʻalla ekinlari 22,1%, chorva mahsulotlari 36,4% ni tashkil etadi. 2004-y. la umumiy ekin maydoni 251,2 ming ga, shundan 92,9 ming ga maydonga donli ekinlar, 102,9 ming ga yerga paxta. 13 ming ga yerga sabzavot-poliz, 34,2 ming ga yerga yemxashak ekinlari ekildi.

Chorvachilik, asosan, goʻsht-sut yetishtirishga ixtisoslashgan. 2005-y. da barcha toifadagi xoʻjaliklarda 437,7 ming qoramol, 539,9 ming qoʻy va echki, 844,7 ming parranda, 15,8 ming ot boqildi.

Transporti. Qoraqalpogʻiston keng va turli-tuman transport tarmogʻiga ega. T. y., havo, avtomobil transportlaridan keng foidalaniladi. 1994-y. da avto-mobil yoʻllarining umumiy uz. 4295 km, shu jumladan, qattiq qoplamali yoʻllar 4235 km boʻlgan. 1999-y. da Amudaryoga Nukus va Xoʻjayli sh. larini birlashtiruvchi avtomobil yoʻlli koʻprik qurildi. Qoraoʻzak — Miskin, Miskin — Gazoʻchoq. Miskin—Buzoqboshi t. y. qurib ishga tushirildi. 2005-y. da t. y. uzunligi 984 km ga yetdi. Nukusda trolleybus qat-novi yoʻlga qoʻyilgan (1991). Nukus aeroporti 1940-y. da qurilib. 2003-y. da rekonstruksiya qilingan. 1 soatda 200 kishiga xizmat koʻrsatadi. 1998-y. da Qoraqalpogʻistonda «Oʻzdunrobita» Oʻzbekiston — Amerika qoʻshma korxonasinkng uyali telefon tarmogi faoliyat boshlagan.

Tibbiy xizmati. Respublikada 70 ta tibbiy muassasa (9485 oʻrin), 246 am-bulatoriya-poliklinika muassasasi, ularning tarkibida 20 qishlok, uchastka vrachlik punkti, 6 shahar va mahalla vrachlik punkti, tuman markaziy kasalxonalariga qarashli 14 poliklinika, 20 respublika va shahar hamda kasalxonalar bilan birlashgan 20 poliklinika, 3 bolalar poliklinikasi, 2 respublika muassasalariga qarashli poliklinika bor. 1991—2005-y. larda 61 qishloq vrachlik punkti; Nukus sh. da Respublika akusherlik va ginekologiya i. t. in-tining filiali, 2 poliklinika (100 bemorni qabul qilishga moʻljallangan) qurildi. Qoraqalpogʻistonda 3,6 ming vrach (har 10 ming aholiga 23,1 vrach, 15,5 ming oʻrta tibbiy xodim (har 10 ming kishiga 98,7) faoliyat yuritadi. Har 10 ming kishiga kasalxonalarda 60,6 oʻrin toʻgʻri keladi. Aholiga Oʻzbekiston respublika shoshilinch tibbiy yordam markazining Nukus sh. dagi filiali, shuningdek, 14 tuman markaziy kasalxonasi va taxiatosh sh. kasalxonasi qoshidagi tez tibbiy yordam boʻlimlari xizmat koʻrsatadi. Nukus sh. da 2 ta shahar poliklinikasi «oilaviy poliklinika» sifatida faoliyat yuritadi. Keyingi 10 yil ichida respublikada hamshiralik par-varishi boʻyicha 75 oʻrin tashkil etilgan. Nukus sh. da 1998-y. dan Skrining markazi, 2003-y. dan esa bir smenada 100 oʻsmirni qabul qilishga moʻljallangan respublika oʻsmirlar markazi ishlab turibdi. Respublikada Toshkent pediatriya in-tining filiali, 4 tibbiyot kolleji mavjud. 9 sanatoriy-profilak-toriy (1200 oʻrin) faoliyat koʻrsatadi.

Sporti. Qoraqalpogʻiston sportchilari sportning kurash, boks, futbol, ogʻir atleti-ka, voleybol, basketbol, ot sporti turlari va b. boʻyicha mamlakat muso-baqalarida ishtirok etib kelmoqdalar. Qoraqalpogʻistonda 14 stadion, 467 sport zali, 3159 sport maydonchasi, 3 suzish hav-zasi, tennis kortlari va b. sport inshootlari bor. Bir qancha qoraqalpoq sportchilar Oʻzbekiston, Osiyo, jahon sport musobaqalarida qatnashib, gʻoliblikni qoʻlga kiritganlar yoki sov-rinli oʻrinlarni egallaganlar. Qoraqalpogʻiston sportchilari «Umid nihollari», «Barkamol avlod», studentlar universia-dalarida muvaffaqiyatli qatnashib kelmoqdalar. Muaytay boʻyicha 5 karra jahon chempioni Erkin Qutiboyev, ogʻir atletika boʻyicha Osiyo chempioni Baxtiyor Nurullayev, Olimpiada oʻyinlari kumush medali sovrindori Sergey Sirsovning nomlari mashhur. 12-Osiyo oʻyinlarida boks boʻyicha Ali-sher Avezboyev, futbol boʻyicha Ber-dax Allaniyazov, eshkak eshish boʻyicha Baxtiyor Davletyarovlar gʻoliblikni qoʻlga kiritdilar. Respublikada xalqaro toifadagi sport ustalari, sport ustaligiga nomzodlar, 1 toi-fadagi sportchilar tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 2004/05 oʻquv yilda Qoraqalpogʻistonda 763 umumiy taʼlim maktabi faoliyat koʻrsatib, ularda 338 mingdan ziyod oʻquvchiga 36,1 ming oʻqituvchi taʼlim beradi. «Pro-T4-Sh gress» taʼlim va taraqqiyot markazi Oʻzbekistondagi 21 – a. maktabining ando-zasi sifatida tan olindi. Oʻqitishning noanʼanaviy uslublaridan foydalanish, eng yangi darsliklar, oʻquv dasturlari, audio va videotexnikalarni qoʻllash oʻquvchilarga ingliz tilini oʻrganishga yordam beradi. Uning filiallari Qoʻngʻirot, Toʻrtkoʻl, Xoʻjayli tumanlarida ochilgan. Oʻquvchilarning kompyuter savodxonligini oshirishga alohida eʼtibor berilgan. 6 yoshdagi bolalarni kasbiy yoʻnaltirish va ularni maktabdagi oʻqishga tayyorlash maqsadida shahar va tuman xalq taʼlimi boʻlimlari qoshida «Diagnostika markazlari» tashkil etilgan. 72 kasb-hunar kolleji, 5 akademik litsey bor. Bu oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida 60,6 ming oʻquvchi oʻqiydi. Qoraqalpogʻistonda Qoraqatoq universiteti, Nukus pedagogika instituti hamda Toshkent tibbiyot pediatriya in-ti bilan Toshkent agrar un-tining filiallari bor. Ularda 9 mingga yaqin talaba taʼlim olmoqda.

35 ilmiy muassasa, shu jumladan, OʻzR FA Qoraqalpogʻiston boʻlimiga qarashli 6 ta boʻlinma (OʻzR FA Qora-qalpogʻiston boʻlimining tabiiy fanlar kompleks in-ti, Bioekologiya in-ti, Orolboʻyi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar in-ti, N. Dovqorayev nomidagi Til va adabiyot in-ti, Tarix, arxeologiya va etnografiya in-ti, Qoraqalpogʻiston klinik va eksperimen-tal tibbiyot ilmiy tadqiqot inti), Botanika bogʻi ishlab turibdi.

Matbuoti, radioeshittirish va televideniyesi. Qoraqalpogʻistonda 5 respublika, 14 tuman, 1 shahar (Nukus), 20 tarmoq gaz. lari, 2 byulleten va 9 jurnal nashr etiladi. Shulardan yiriklari: «Yorqin Karaqalpaqstan» (1924-y. dan), «Vesti Karakalpakstana» (1919-y. dan), «Qaraqalpaqstan jaslari (1931-y. dan)», «Amu tongi» (1991-y. dan), «Ustoz jolm» (1998), «Garezsizlik xem nmzam» (1996-y. dan), «Davr koʻzgusi» (1978-y. dan), «Madaniyat xem sport» (1997-y. dan), «Amudaryo» (1932-y. dan), «Vestnik» (1960-y. dan), «Aral qmzlari» (1991-y. dan), «Ilim xem jemiyet» (1991-y. dan), «Saniyat» (2003-y. dan), «Eko-nomika xem bank» (2003-y. dan), «Karakalpakstan» (2002-y. dan), «Bilim xem ondiris», «Jipek jolm» (1999-y. dan). Qoraqalpogʻiston radiosining eshittirishlari 1932-y. yanv. da boshlangan. Dastlab radioeshittirishlar qisqa axborotlar tarzida tashkil qilingan. 1935-y. da ularning hajmi 3 soatgacha yetkazilgan. Hoz. kunda Qoraqalpogʻiston radiosi kuniga 6,5 soat hajmda eshittirishlar olib boradi.

Q televideniyesi dastlab 1964-y. 5-noyabrda efirga chiqdi. Ilk faoliyati davrida koʻrsatuvlar kechki paytda 1,5 soat hajmda berilgan. Hoz. kunda ertalab 1,5 soat va kechki payt soat 19 dan yarim tungacha, dam olish kunlari telekoʻrsatuvlar olib boriladi.

Adabiyoti. Qoraqalpogʻiston boy tarixga ega qoraqalpoq folklorining asosini lirik va epik asarlarning barcha turlari tashkil etadi. Lirik janr asarlariga xalq, marosim qoʻshiqlari (yor-yor, xaujar, joʻqlov, yaramazon, gulap-san, badik va b.), aytis (aytishuv, qoʻshiq-bellashuvlar), matal va maqollar, masallar, tez aytish; epik janr asarlariga ertak, toʻlgov, terma, dos-tonlar kiradi.

Dostonlar qoraqalpoq folklorining asosiy janri boʻlib, 4 tur (qahramonlik, lirik, ijtimoiy-maishiy, tarixiy dostonlar)ga boʻlinadi. Qoraqalpoqlarda keng tarqalgan doston «Alpamis» dostoni. Shuningdek, «Yedige», «Qublon», «Qirq qiz» dostonlari mashhur.

Qoraqalpoq mumtoz adabiyotining yirik namoyandasi shoir Jiyen jirovning (1730—84) faoliyati muhim ahamiyatga ega. Oʻzining «Ulugʻ togʻ», «Poʻsgan yel» dostonlarida qoraqalpoqlarning Xorazmga koʻchib kelish tari-xini yozgan. Qoraqalpoqlarning turkistondan koʻchib kelishiga shoirning yana bir «Xush boʻling, doʻstlar» sheʼri bagʻishlangan. Yana bir shoir Kunxoʻja sheʼrlarida oʻzi yashagan davrdagi xalq hayotini tasvirlagan. Ajiniyazning ijodi 19-a. da ijod qilgan qora-qalpoq shoirlari orasida yetakchi oʻrinni egallaydi. Uning asarlari alohida toʻplamlar sifatida qoraqalpoq, oʻzbek, qozoq va rus tillarida chop etilgan. Berdaq shoirning lirik, satirik, didaktik sheʼrlari, tarixiy dostonlari diqqatga sazovor. Shunin-gdek, Otesh Alshinbay oʻgʻli (1828 — 1902), Kulmurot Qurbon oʻgʻli (1845 — 1926), Omar Sugirimbet oʻgʻli va b. shoirlarning sheʼr, doston va b. asarlari qoraqalpoq adabiyoti tarixida munosib oʻrin egallaydi.

20-a. boshlarida qoraqalpoq adabiyotida sheʼriyat yetakchilik qildi. Hoz. zamon qoraqalpoq adabiyotining asoschilari A. Musayev, S. Majitov, K. Avezov, K. Yorma-nov, I. Fozi-lov, N. Dovqorayev, A. Begimov, J. Aymurzayev, D. Nazberganov, M. daribayev, A. Shomu-ratov, S. Qurbon-niyozov va b. ning ijodida madaniyat va maʼrifat, taʼlim, mehnat, tabiat gi, ayollar tengligi niy masalalar asosiy boʻldi.

20-a. ning 20—40-y. laridagi qoraqalpoq adabiyotida Qozi Maulik Bekmuham-mad oʻgʻli (1885—1950), A. Dabilov, S. Nurimbetovlar ijodida xalq ogʻzaki ijodining boy anʼanaviy merosi keng tasvirlangan. 1940—45 y. larda qoraqalpoq adabiyotida tashviqot-targʻibot yoʻnalishidagi publitsistik asarlar bilan felyeton, ocherk, qisqa hikoyalar yaratila boshladi. Badiiy asarlarning asosiy mavzusi fashizm ustidan gʻalaba qozonish, qahramonlik gʻoyalari boʻlib, badiiy asarlarda ham urush qahramonlarining obrazlari yaratilgan.

Urushdan keyingi davrda (1946—60) sheʼriyat, proza, dramaturgiya, bolalar adabiyoti, adabiyotshunoslik va adabiy tanqidchilik rivojlandi. Oʻsha davrda yozuvchi va shoirlardan I. Yusupov, T. Jumamuratov, B. Qaipnazarov, B. Ismoilov, X. Turimbetov, O. Xoʻjaniyozov, T. Qaipbergenov, K. Sultonov, G. Seytnazarov, T. Seytjonov, J. Dilmurotov, S. Pirjonov va b. ning ijodi samarali boʻldi. Adabiy tarjimashunoslikka ham koʻp eʼtibor berildi. Qoraqalpoq yozuvchilarining koʻp asarlari, baʼzi adiblarning toʻplamlari oʻzbek, rus, qozoq tillariga tarjima qilindi. Oʻz navbatida boshqa xalqlar adabiyot vakillarining saylanma asarlaridan qoraqalpoq tiliga oʻgi-rilgan tarjimalari nashr qilina boshlandi.

1960—80 y. lar qoraqalpoq dramaturgiyasida P. Toʻlegenovning «Onalar», «Koʻlanka», «Inson taqdiri», J. aymurzayevning «Ber-daq», «Qadrdon dok-tor», S. Xojaniyo-zovning «Suymaganga suykanma», «Ahmoq podsho», T. Seytjonov, I. Yusupovning pyesalari (A. Shamuratov b-n birgalikdagi) muhim ahamiyat kasb etadi. Shu davrda lirik-epik sheʼriyat mazmuni va mavzusi, uning janr jihatdan oʻziga xosligi rivojlandi va boyidi.

1970—80 y. lar dramaturgiyasida teatr sahnalarida qoʻyilgan K. Rahmonovning (1942—2002) «U dunyoga taklif» tragikomediyasi, «Injiqning muhab-bati» komediyasi, I. Yusupovning «Ajiniyaz» operasi librettosi yangi muhim hodisa sifatida tan olindi. X. Saparov, Sh. Dilmurotov va b. ning sheʼriy toʻplamlari qoraqalpoq bolalar adabiyotiga qoʻshilgan muhim hissa boʻldi. 1970—80 y. lardagi qoraqalpoq prozasi G. Yesemuratova, U. Pirjanov, A. Atajanov, J. Seytov, S. Bahodiro-va, X. Hamidov, K. Mambetov, O. Bek-baulov, I. Qurbonboyev, S. Soliyev, M. Qayipov kabi yozuvchilar bilan boy-idi. Hoz. zamon qoraqalpoq prozasining rivojlanishida T. Qaipbergenovning ijodi alohida oʻrin tutadi.

Hoz. zamon qoraqalpoq sheʼriyatini gʻoyaviy-mavzuli badiiy-estetik jihatdan boyitishga I. Yusupov salmoqli hissa qoʻshdi. 1980-y. larning 2-yarmida K. Mambetovning «Xujdan». O. Abdurahmonovning «Boʻsagʻa», A. Otepbergenovning D«oʻzax ichida», K. Rahmonovning O«qibat», Sh. Seytovning X«alqobod» romanlari yaratildi. Sheʼriyatga oʻz ovoziga ega boʻlgan K. Karimov, K. Reymov, N. Toreshova, M. Jumanazaro-va, O. Seytayev, O. Satbayev, J. Xoʻshniyozov, X. Dauletnazarov, J. Izboskanov, X. Ayimbetov kabi isteʼdodli ijodkorlar kelib qoʻshildi.

Teatr sahnalarida tragediya, komediya, tragikomediya janrlaridagi K. Rahmo-novning «Laqqilar kasalxonada», S. Jumagulovning «Ekstrasens», «Kuyovingni berib tur», K. Matmurotovning «Farzand», M. Nizamovning «Noyob nusxa», J. Xoʻjanovning «Qoʻshnimning qizi» asarlari qoʻyildi.

Qoraqalpogʻiston adabiyotshunoslik faniga 1930-y. larda N. Dovqorayev (1905-53), K. Aymbetov (1908-73), I. Sagitov (1908—93)lar tomonidan asos solingan. Ularning davomchilari: M. Nurmuhammedov (1930 — 86), N. Japakov (1914—75), S. Ahmetov (1929-96), K. Maksetov (1927-2003), G. Yesemuratov (1930), J. Narimbetov (1937 — 2004), K. Sultanov (19322000). K. Mambetov (1942-2001), T. Mambetniyazov (1930), K. Bayniyazov (1934), S. Bahodirova (1944), A. Paxretdinov (1938) va b.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Qoraqalpoqlar sanʼatini oʻrganish xalqning uzoq oʻtmishi bilan tanishishga imkon beradi. Uning izlarini antik davr meʼmoriy yodgorliklari-da, mas, Tuproq-qalʼaaatch Xorazm sivilizatsiyasiga, oid devoriy tasvirlarda koʻrish mumkin. Qoraqalpoqlar sanʼatining sarchashmalari Sharqiy Yevropa va Osiyo qad. madaniyati bilan chambarchas bogʻliq. Qoraqalpoq ornamentlari Kiyev yaqinidan topilgan — kumushdan yasalgan tamgʻali belbogʻ qadamalari, fibullar va chakka halq-alarida ham uchraydi. Bu tasodifiy emas, chupki «qora kulohlar» qabilalari 12-a. da Kiyev Rusining chegarasida yashagan. Chirikrabotpa topilgan zargarlik buyumlaridagi motivlarni qoraqalpoq ornamentining timsoli deb hisoblash mumkin. Qoraqalpoqlarda xalqning oʻziga xos etnik xususiyatlari gilam va kashta buyumlarida yaqqol aks ettirilgan. Ularga qoʻshni boʻlgan xalqtar orasidan qoraqalpoqtarda koʻproq turkman ornamenti va naqshlariga yaqinlik seziladi. Qoraqalpoq kigiz va namatlaridagi bezaklar juda qiziqarli boʻlib, ularga naqsh tushirish texnikasi oʻziga xos. qozoqlarnikidan farqli oʻlaroq, applikatsiya yoʻli bilan tushiriladi. Ularda bezaklar toʻlqin koʻrinishida boʻladi, bu juda qad. ornament boʻlib, suv ramzini bildiradi. Chunki qoraqalpoqlar qad. dan daryo va koʻl boʻylarida yashab kelganlar. Ularda qadimdan movut va fil suyagi bilan qadama naqshli yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Qoraqalpogʻiston hududida antik, oʻrta asr va yangi davrlarga oid meʼmorlik yodgorliklari mavjud. Meʼmorlik va tarixiy yodgorliklardan 237 tasi roʻyxatga olingan, ulardan 145 tasi arxeologiya, 25 meʼmorlik va 67 tasi monumental yodgorliklardir. beruniy tumanidagi Sulton Uvays Bobo (P-14-a. lar), kechirmas Bobo (17 — 19-a. lar); Toʻrtkoʻl tumanidagi Qalan-dardagʻ (18-19-a. lar). Norinjon Bobo (12—14-a. lar) majmualari, Xoʻjayli tuma-nidagi Mazlumxon Sulu va Mizdahqon (11 —19-a. lar); Qoʻngʻirot tuma-nidagi Beleuli (12 — 14-a. lar). davut Ota maqbarasi; Moʻynoq tumanidagi Hakim Ota maqbarasi va qabristoni, Ellikqalʼa tumanidagi Ayozqalʼa-1 va Ayozqalʼa-2 (3—8-a. lar), Tuproqqalʼa (3a.) eng muhim yodgorliklardir.

20-a. da Qoraqalpogʻistonda gasviriy sanʼat shakllari rivoj topdi (I. Saviskii, Q. Soipov, J. Izentayev, J. Quttimurodov va b.). Nukusda Qoraqalpogʻiston davlat sanat muzeyi, Qoraqal-pogiston Respublikasi oʻlkashunoslik muzeyi faoliyat koʻrsatmoqda. Qoraqalpoq sanʼati anʼanaviy shaklga, chuqur tarixiy oʻtmishga ega. Bugungi Qoraqalpogʻiston sanʼatda oʻziga xos milliylik saqlanib qolgan mintaqadir. Xalq orasida oʻtov, hovli anʼanaviy yashash joylari hisoblanadi. Bugungi kunda ham sanʼatdagi anʼanaviylik hamda milliy oʻziga xoslik saqtanib qolgan va oʻz rivojlanishiga ega.

Musiqasi. Qoraqalpogʻiston musiqa madaniyati uzoq tarixga ega boʻlib, hoz. kunda boy musiqiy folklor, ogʻzaki anʼanadagi professional musiqa va, shuningdek, 20-a. da rivoj topgan kompozitorlik ijodiyoti namunalariga egadir.

Musiqiy folklor shakllar asosini qoʻshiqlar tashkil etadi. Xalq marosimlari bilan bogʻliq bir qancha janrlar (mav-sum marosim qoʻshiqlardan «Aydar-aydar» — shamolni chaqirish, dinii marosim — «Yaramazan», oilaviy marosim va maishiy qoʻshiqlardan «Yar-yar», «Heujar», «Oʻlen», «Sinsiu», «Joqlau» va b.) uning eng qad. qatlamini tashkil etadi. Badiiy mazmuniga koʻra xalq qoʻshiqlari ishqiy-lirik, tarpxiy, marosim, ayollar (qizlar), bolalar qoʻshiqtaridan iborat. Ularning aksariyati diatonik ladlarga asoslanib, ohanglari melizmatik bezaklarga boy, kuychanlik xususiyatlarga ega. Qoraqalpoqtarda islomdan oldingi madaniyat hisoblanuvchi ruhlarni chaqirish. ular yordamida bemorlarni davolash uchun por-xan (parixon)lar tomonidan ijro etilgan aytimlar ham saqtangan («badik», «gulapsan»). Folklor musiqasida ayollar (qizlar)ning changqoʻbiz musiqasi, yigit-qizlarning teatrlashgan oʻyinqoʻshiqtari, laparlari («yagʻln baxar») mavjud.

Qoraqalpoqparning ogʻzaki anʼanadagi professional musiqasining markaziy qismini doston musiqasi egallaydi. Qoraqalpoq doston ijrochilari 3 turga boʻlinadi; jirovlar, bax-shilar va qissaxonlar. Ularning har biri oʻziga xos maʼlum ijtimoiy-siyo-siy sharoitda yuzaga kelgan boʻlib. bir-biridan repertuarilagi dostonlar mazmuni, ijro uslubi. doyeton aptim kuylarn hamda muspqiy cholgu joʻrna-vozligi jihatidan farq qpladi. Jirovlar faoliyati anʼanaviy ijodning eng qad. qatlamiga mansub boʻlib, qahramonlik dostonlarni («Qoblan». «Sharyar», «Yedige», «Atpamis». «Mas-patsha»), tarixiy toʻlgovlarni ichki ovozda qoʻbiz joʻrligila ijro etishadi. Baxshi (baqsi) lar ishqiy-lirik va qahramonlik dostonlarni («Yusuf-Zulayha», «ZaureTlyir». «Yusuf-Ahmet», «Goʻroʻgʻli») hamda mumtoz sheʼriyati asarlarini ochiq ovozda. dutor va gʻijjak joʻrligila (gohida bulamon ham qoʻshiladi) ijro etishadi. Kuylar murakkabligi. ifoza vositalar boiliti bilan jirovdan farq qiladi. Kissaxoplar koʻpincha savodxon shaxslar boʻlib, xalq yigʻnnlarida dostoi qulyozmalarini oʻqib yokn yoddan aytib berishadi. Ular sherlarni faqat oʻziga xos. nuchq intonaiiyasiga yaqin aytim kui (namaTtarga solib, musiqiy cho. pu joʻrligisnz ochiq ovozda ijro etishadi.

Millny musiqa cholgʻulari qatoriga dostonchilarching cholgulari boʻlmish qoʻbiz, lutor, gijjak (girjek) va boʻlamondai tashqari chapgqoʻbiz, qamish surnay va bolalar xushtagi («iskirauik») kiradi. Utmishda qoraqadpoklarda chindov\l. surnay. karpay. nogo-ra, dap (doira) kabi cholgʻularning mavjudligi haqida qahramonlik dostonlarida maʼdumotlar sakdangan. Bularlan qoʻbiz va d\tor keng tarqalgan. ularda mohir sozandadar tomonidan krrakalpoq mumtoz cholgu kuylari chalinadp. Ayniqsa. dutor kuplari orasnda «Mu-xalles», «Nalish» kabi tutjumip kunlar shaklan murakkab va pfoda vositalarining boyligi bilan ajralib turali. Qoraqalpoq anʼanaviy musiqa rivojlanishiga 20-a. la Nuraoullo jnrsv. Yerpoʻlat jirov. Hoʻqnz jirov, Jumaboy jirpv, Qiyos baxshi Hayratdinov. Japak baxish Shomurotov. Yesjap baxshi Qospoʻlatop, Kenjaooi baxshi Tilevmurotov, Qoraqalpogʻpston xalq artisti T. Qurbonov va 6 salmoqli hissa qoʻshdilar.

20-a. ning 2 choragidan boshlab milliy kompozitorlik ijodiyoti shakllana boshladi. Musiqali dramalar, kichik simfonik asarlar, kamer asarlar va h. k. yozildi. Bu sohaga Jaaq baxshi Shomurotov salmoqli hissa qoʻshdplar. 1970-90-y. larga kelib opera, opatoriya. Simfoniya, sonata kabi iirik janrlardagi asarlarning ilk tajribalari paydo boʻldi «Ajiniyaz» operasi (1974), «Birinchi qoraqalpoq simfoniyasi» (1971). birinchi milliy baleti «Oy-jamol» (1996), Gʻ. Demesinovning 2 simfoniyasi, fortepiano va orkestr uchun konnertlari va b. O. Shomurotova, Ye. Sheraziyeva, R. Seshpov, S. Mam-betova, O. Otamurotova, I. Rafiqova. D. Kaipov va b. zamonaviy musiqa madaniyatiga sad\yuqli hissa qoʻshdilar. Respublikaning madaniy hayotida si. m-fochik orkestr. katta xor jamoasi va balet truppasi fao. t ishtirok etmoqla. Shuningdek, Berdaq nomidagi filar-\yuniya (1946-y.), Qoraqalpoq davlat teleradioqoʻmitasi qoshidagn xalq chol-gʻulari orkestri, «Ayqulash» ashula va raqs ansambli, «Muxalles» dutorchilar ansambli va b. musiqiy jamoalar faoliyat yuritmoqta. Qoraqalpogʻiston o. m-maviy (estrada) musiqasi sohasida «Oʻynasin» vokal cholgu ansa\:bli. «Yeulzor», «Saubet». «Miiras», «Jigitlar» guruhlari, Z. Xoʻjanazarova (1961-92). ʻ rʻKutekeyeva. M. Sapayeva. D. Mambetmuratov. Ye. Munteyeva, M. Otamurotov. G. Ollabergenova kabi zstrada xonanlalarn mashhur.

Musiqiy bilim sohasida bolalar muspqa maktablari. Nukuyeda musiqa koldeji. malaniyat kolleji. oliy oʻquv yurtlari (Nukus un-ti va b.)da musiqiy kafedralar faoliyat koʻrsat\:oqda.

Teatri. Drama va teg. trning e. tement-darida qoraqatpoq xalqnning urf-odatlari va oʻppnlarida, xatq dostonlari-da. xalq ustalarining ijodiyetida, professionat soʻz ustalarining sanʼati (0\1irbek laqqi. Kampakat-Kampir. Davlat Laqqi. Tinnmqiz)da mujassamlashgan. 19-a. da masxarabozlarning sanʼ-ati keng tarqalgan. 20-a. boshlarpga kelib teatr professionaz sanʼat darajasida shakllanli. 1930-y. Toʻrtkoʻlda musiqali drama teatrp tashkil etildi. keyinchashk unga K. S. Stanislavskiy. 1990-y. da Berdaq nomi berildi. Undan tashqarp Respublikada Qoraqalpoq teatri, 1978-y. la tuzilgan S. Xoʻjaniyozov nomidagi Davlat yosh tomoshabinlar teatri va 1990-y. dan Davlat koʻgʻirchoq teatri faoliyat koʻrsatmokda Kinosi. 1970 i. 19-fevralda Nukusda Oʻzbeknston ilmiy-ommabop va hujjatli fnlmlari Toshkent kinostudiyasining Qoraqalpoq filiali ochildi. 1970-y. ning oʻrtalariga kelib yosh qoraqalpoq kino sanʼati rivojlana boshladi. 1990-y. aprelda ushbu filial bazasida Nukus sh. da «Qoraqalpoq-film» kinostudiyasi vujudga keldi. T. Kalimbetovning «Qalpoqcha» (1990), «Qaytish» (1992) kabi dastlabki badiiy qisqa metrajli filmlari yara-tildi. A. Sultonov ssenariysi asosida «Elim degan er edi». «Ayriliq» kabi hujjatli filmlari ekranga chiqli. Ekologiya, Afgon urushi. X\okayli arxitekturasi, MDH prezidentlarining uchrashuvi mavzularida filmlar yaratildi. 2002-y. da ishlangan «Ona» filmi Buxoro kinofes-tivalining maxsus mukofotiga sazovor boʻldi. 2003-y. iyul oyida Ins-bruk sh. (Avstriya)da oʻtkazilgan 12-Xalqaro kinofestivalida «Otabegi» hujjagli filmi qatnashdi. 2004-y. noyabr oyida Gollandiyada oʻtkazilgan . YUGʻA xadqaro kinofestivalida qagnashgan «Quduq» hujjatli filmi shu oyning oʻzida Bilbao (Ispaniya) sh. da oʻtkazilgan Xalqaro kinofestivalida festivalning eig yaxshi rejissura uchun kumush sovriniga ega boʻldi.

Tashqi iqtisidiy aloqalari. Respublikaning tashqi savdo aylanmasi 2004-y. uchun 95559,4 ming AQSH dollari yoki 2003-y. darajasidan 50.2% ortiq. Jumladan. eksport 35160,5 ming AQSH dollari yoki 2003 n. darajasidan 45.2% ortiq; import 60398.9 ming AQSH dollari yoki 2003-y. darajasidan 53,3% koʻp.

2004-y. da tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmiga nisbatan asosiy ta. shqi savdo hamkorlari: Xi-toy — 33.4%. Yeyermaniya — 14,6%, Buyuk . Britaniya — 8,1%, Shveysa-rnya — 6,4%. Avstriya — 5.7%. Italiya — 4.1%. Fransiya – 2,9%. AQSH — 2.5%. Potsha —2,3%, Belgiya — 1.7%ni tashkil qi. t. ti. Asosiy savlo hamkorlari boʻlib yaqin xori-jiy mamlakatlardan Rossiya (13.1%) va Qozogʻiston (1.0%) hisoblanadi.

Eksportdagi asosiy oʻrinni paxta tolasi egallaydi, uning ulushi umumiy eksportga nisbatan 85,3%, shundan uzoq xorij mamlakatlariga eksport 87,1% va yaqin mamlakatlarga 12,9%ni tashkil qiladi. Import strukturasida asosiy ulush mashina va asbob uskunalari — 78,3%, kimyo mahsulotlari —6,7%, qora va rangli metallar — 5,9%, oziq-ovqat mahsulotlari — 3,2%ga toʻgʻri keladi. Ad.: Tolstov S. P., Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta, M., 1962; Kamalov S. K., Karakalpaki v XVIII—XIX vv. (K istorii vzaimootnosheniy s Rossiyey i sredne-aziatskimi xanstvami), T., 1968; Nurmuxammedov M. K., Jdanko T. A., kamalov S. K., Karakalpaki. Kratkiyocherk istorii s drevneyshix vremen do nashix dney, T., 1971; Nurmuxammedov M. K.,Antologiya Karakalpakskoy poezii, T., 1968.

---

Lotin alifbosida maqola: QORAQALPOGʻISTON haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: Q harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)