SOVET ITTIFOQI KOMMUNISTIK PARTIYASI

SOVET ITTIFOQI KOMMUNISTIK PARTIYASI (KPSS) 18981991-y. larda Rossiya, RSFSR, SSSRda faoliyat koʻrsatgan siyosiy partiya. 1898 i. martdan — RSDRP, 1917 i. apr. dan — (RSDRPb), 1918-y. martdan — (RKPb), 1925-y. dek. dan (VKPb), 1952-y. okt. dan — KPSS. Dastlab sotsialdemokratik ishchilar partiyasi sifatida tashkil topdi. 1903 i. iyul—avg. da boʻlgan partiyaning 2syezdida u bolsheviklar va mensheviklarta ajraldi. Bolsheviklarga V. I. Lenin, mensheviklarga L. Martov va G. V. Plexanov yetakchilik qilgan. 1917-y. gi Oktyabr toʻntarishi natijasida bolsheviklar Rossiyada hokimiyat tepasiga keldi va avval V. I. Lenin, keyinchalik (1920-y. lardan) I. V. Stalin boshchiligida davlat totalitar rejimining tayanchi boʻlib qoldi. KPSS aʼzolari soni 1917-y. taxm. 40.000 kishini tashkil etgan boʻlsa, 80y. larning oʻrtalarida 19 mln. kishigacha yetdi. Partiyaning 8syezdida (1919) qabul qilingan dastur kapitalizmdan sotsializmga oʻtish prinsiplarini umumiy tarzda eʼlon qildi. 1920-y. lar boshiga kelib bolshevik rahbarlar mamlakatdagi boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyatini man qildi. Kommunistik partiya markazda ham, joylarda ham hokimiyatning barcha dastaklarini oʻz qoʻliga olgan yagona siyosiy partiya boʻlib qoldi. 1922-y. dan partiya MK bosh kotibi lavozimini egallab kelgan I. V. Stalin guruxi partiyaning Troskiy va Zinovyev, Buxarin va Rikov singari boshqa rahbarlari ustidan keskin kurashlarda gʻalaba qozonishi (20y. larning oxiri — 30y. larning boshi) oqibatida bir partiyalik tizim mustahkamlandi. Ommaviy qirgʻinlar kuchayib, ularga KPSS rahnamolik qildi. 20syezd (1956)da N. S. Xrushchyov boshliq partiya rahbarligining bir qismi Stalin shaxsiga sigʻinishni, nohaq qatagʻonlar va rahbarlikning avtoritar usullarini fosh qilib chikdi. KPSS ning 22 syezdida (1961) qabul qilintan partiyaning yangi dasturida SSSR da sotsializm «toʻla va uzilkesil» gʻalaba qozonganligidan kelib chiqib, mamlakat «kommunizm kurilishi avj oldirilgan» davrga kirganligi eʼlon qilindi. Ammo keyingi voqealar bu dasturdagi asosiy qoidalar xomxayolligini koʻrsatdi. 60y. larning oxiridan boshlab partiya va u boshchilik qilayotgan siyosiy tizim turgʻunlikbosqichiga kirdi, partiya raxbarligidaL. I. Brejnev boshchiligidagi konservativ kuchlar ustunlik qildi; mamlakatning iqtisodiy rivojlanish surʼatlari keskin pasaydi. SSSR Konstitutsiyasi (1977) KPSS ning sovet jamiyatining raxbar va yoʻnaltiruvchi kuchi sifatidagi mavqeini huquqiy jihatdan mustahkamlab koʻydi. 1985-y. dan M. S. Gorbachev boshchiligidagi partiyaning oliy rahbarligi sovet jamiyatini qayta qurish va demokratiyalashtirishgaurindi. KPSSning 27syezdi (1986) «!gngi tahrir»dagi dasturni qabul qildi. Unda «kommunizm kurilishi» toʻgʻrisidagi qoida «sotsializmni takomillashtirish» toʻgʻrisidagi tezis bilan almashtiriddi. 28syezd (1990) keskin bahslardan soʻng 1986-y. gi dasturni amalda bekorqilgan va KPSSning astasekin «demokratok sotsializm» pozitsiyalariga oʻtishini eʼlon qilgan partiya «platformasi»ni tasdikladi. Bu paytga kelib KPSS ichida birbiriga qarshi turgan bir qancha oqimlar paydo boʻldi. KPSS va sovet jamiyatidagi tanazzul tobora kuchaydi. 1991-y. Rossiya Federatsiyasining Prezidenti B. N. Yelsin farmoni bilan KPSS faoliyati Rossiya hududida tuxtatildi va partiyaning tashkiliy tuzilmalari tarqatib yuborildi. 1992 i. va undan keyingi yillar Rossiyada bir kancha kommunistax partiyalar va tashkilotlar tuzildi. Ularning eng yirigi Rossiya Federatsiyasi Kommunistik partiyasi (KPRF) hisoblanadi.

KPSS rahbarligi davrida butun jamiyat, aslida, «kommunist — komsomol — pioner — oktyabryat» zanjiriga birlashtirilgan edi. Erkin fikr man qilindi, kommunistik gʻoyani qabul qilmaganlar tazyiq va taʼqibga uchradi, dushman sifatida yoʻqotib borildi. KPSS siyosati natijasida mamlakatda xalqdan ajralib qolgan, ishi bilan soʻzi mos kelmaydigan, faqat oʻz manfaatini oʻylaydigan, jamiyatda boshqalardan koʻra yaxshiroq yashaydigan oʻziga xos siyosiy qatlam vujudga keldi. KPSS baynalmilal siyosatga amal qilish bahonasida oʻz gʻoyasi va taʼsirini jahonga tarqatishga, xalqaro kommunistik harakatni kuchaytirishga urindi. Shu asosda 2-jahon urushidan keyin Sharqiy Yevropa davlatlari, keyinroq Osiyo va Afrikadagi ayrim mamlakatlarga, Kubaga markschalenincha gʻoya tiqishtirildi. Natijada dunyoda mafkuraviy-siyosiy qaramaqarshiliklar kuchaydi.

Oʻzbekiston Kommunistik partiyasi (OʻzKP) KPSSning tarkibiy qismi boʻlgan edi. 1918-y. Turkiston kom partiyasi, Buxoro kompartiyasi va 1920-y. Xorazm kompartiyasi tuzilgan. Bu partiya tashkilotlari asosida OʻzKP oʻzining 1925-y. 6—12 fev. da Buxoroda boʻlgan 1syezdida tashkiliy jihatdan rasmiylashgan. Oʻsha paytda tarkibida 8350 nafar partiya aʼzosi bor edi. 1988-y. boshlarida Oʻzbekiston kommunistlari 640.677 kishi boʻlgan. Oʻzbek xalqi tarixida 20-a. da yuz bergan koʻplab fojiali sahifalar kommunistik partiya faoliyati bilan bogʻliqsir. Bu partiyaning mutlaqhukmronligi butun ittifoqda boʻlgani kabi Oʻzbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotiga ham salbiy taʼsir koʻrsatdi. Oʻzbekiston partiya tashkiloti respublika manfaatlarini hisobga olmasdan (koʻpincha bu manfaatlarga zid keladigan) Moskvada ishlab chiqilgan qarorlarni bajarib keldi. Maʼmuriybuyruqbozlik usullari b-n ish olib borgan partiya qoʻmitalari joylardagi har qanday mustaqil fikr va tashabbuslarni boʻgʻar, demokratik asoslarni yoʻqqa chiqarardi. Markaz (VKPb) MK Oʻrta Osiyo byurosi orqali Oʻzbekistondagi vaziyatni boshqarib turgan. Keyinchalik respublikalarni boshkarish uchun «ikkinchi kotib» tartiboti shakllantirildi. Oʻzbekiston KP MK va viloyatlarning partiya qoʻmitalarida 2kotiblar qoʻlida amalda butun qokimiyat toʻplangan. Hukmron kompartiya rejimiga qarshi chiqqan barcha kishilar, oʻzbek xalqining va oʻz yurtining manfaatlarini himoya qilganlar qatagʻonga uchradi (q. Repressiya). Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, mohiyat eʼtiboriga koʻra oʻzbek xalqining milliy tabiati va kadriyatlariga zid boʻlgan, chetdan zoʻravonlik bilan joriy etilgan kommunistik partiya faoliyati tuxtatildi.

Ad.: Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2kitob [Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi davrida], T., 2000; Turkestan v nachale 20veka: k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti, T., 2000.


Lotin alifbosida maqola: SOVET ITTIFOQI KOMMUNISTIK PARTIYASI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: S harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)



ROSSIYA
XITOY
FRANSIYA
TOSHKENT
TURKIYA


Добавить комментарий

Категории
Популярные тексты