SUV

SUV, vodorod oksid, N2O — vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuklik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo bulishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obhavoning shakllanishida Suv muhim ahamiyatga ega. Hech qanday tirik organizm S. siz hayot kechira olmaydi. Suv qishloq xoʻjaligi va sanoatdagi barcha texnologik jarayonlarning zaruriy qismidir.

Suv tabiatda keng tarqalgan. Yer yuzining qariyb 3/4 qismini tashkil qiladi. Gidrosfera — okeanlar, dengizlar, koʻllar, Suv havzalari, daryolar, Yer osti Suvlari, tuproklar namini oʻz ichiga olgan Yerning suvli pusti 1,4 — 1,5 mlrd. km3 ni tashkil etadi. Atmosferada Suv bugʻ, tuman, budut, yomgʻir, qor holatida buladi. Quruqlikning 10% ga yaqin qismi muz bilan qoplangan. Litosferayaa gidrosferadagiga yaqin mikdorda, yaʼni 1—1,3 mlrd. km3 Suv bor. Yer mantiyasida ulkan mikdorda (13—15 mlrd. km3) Suv bor. Barcha tirik organizmlardagi S. Yer yuzidagi daryolar Suv ining yarmiga teng. Yerdagi hamma Suv birbiri bilan va atmosfera, litosfera, biosferadagi Suv bilan uzaro taʼsirda boʻladi (q. Suv aylanshii).

Tabiiy sharoitda Suv tarkibida doimo erigan tuzlar, gazlar va organik moddalar boʻladi. Ular miqdori Suvning hosil boʻlishiga va sharoitiga bogʻliq. Suv dagi tuz konsentratsiyasi 1 g/kg gacha boʻlsa — chuchuk, 25 g/kg gachasi — tu zli, undan yukrrisi — shur Suv deyiladi. Yogʻin Si, chuchuk, koʻl va dare Si kam mineralli boʻladi. Okean S. ining shoʻrligi 35 g/kg ga yaqin, dengizniki kamroq, chuchuk Suvda N SO», Sa2Q va Mg2Q ionlari koʻproq. Suvning mineralligi oshgan sari S O , S1~, NaQ va KQ ionlarining konsentratsiyasi koʻpayib boradi.

Tabiiy Suvda erigan gazlar — azot, kislorod, karbonat angidrid, asl gazlar, baʼzan, vodorod sulfid, uglevodlar boʻlishi mumkin. Suvda organik moddalar konsentratsiyasi oz — darelarda oʻrtacha 20 mg/l, Yer osti Sida yanada oz, okean Sida esa 4 mg/l.

Vodorodning 2 ta barkaror izotopi (ʻN va 2N) va kislorodning 3 ta izotopi (|6O, O17, |8O) borligi tufayli 9 ta turlicha izotopli S maʼlum. Yerdagi barcha Suvda tarkibida vodorodning izotopi — tritiy (3N) boʻlgan 13 — 20 kg «oʻta ogʻir» S. bor (q. Ogʻir suv).

Suv keng tarqalganligi va uning insonlar hayotidagi ahamiyati kattaligi tufayli qadimdan hayot manbai gʻisoblanadi. Qad. dunyo faylasuflari fikricha, Suv hayot uchun zarur boʻlgan 4 unsurning biridir (olov, havo, tuproq qatori). Shu bilan birga Suv sovuqlik va namlik eltuvchisi deb ham qaralgan. 18-a. oxirigacha Suvni individual kimyoviy element deb kelindi. 1781—82 y. larda ingliz olimi G. Kavendish Sni ilk bor vodorod va kislorod aralashmasini elektr uchquni bilan portlatib sintez qilgan. 1783-y. da fransuz olimi A. Lavuazye bu tajribani takrorlab, Suvning vodorod va kisloroddan tarkib topganligini tasdiqladi. 1772 i. fransuz fizigi Delyuk Suvning maksimal zichligi 4°da boʻlishini aniqladi. Suvning muhim fizikkimyoviy xossalari 1jadvalda berilgan.

Suv — universal erituvchi. Unda gazlar yaxshi erishsh. Suv elektrolit boʻlganligidan koʻpgina kislota, asos va tuzlarni eritadi. Suvning oʻzi ham yaxshi eruvchan modda. Vodorod bilan kislorod qoʻshilib suv hosil boʻlishida issiklik ajralib chiqadi. 2N2+O2=2N3O reaksiyasi 300° tragacha juda sekin boradi. 550° da portlash yuz beradi.

Suv — nihoyatda baraqaror birikma. S. molekulalari 1000°dan yuqori trada nihoyatda oz darajada vodorod va kislorodga ajraladi (termik dissotsiatsiya). 2000°da Suvning termik parchalanishi 1,8%ga, 3092°da 13%ga, 5000°da 100% ga yetadi. Suv ultrabinafsha nurlar (fotodissotsiatsiya) yoki radioaktiv nurlar (radioliz) taʼsirida ham parchalanadi. Suv radioaktiv parchalanganda N2 va O2 dan tashkari vodorod peroksid xamda bir qator erkin radikallar hosil boʻladi. Suv birikish va parchalanish reaksiyalariga kirishadi, kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etadi. Suv oʻziga xos gʻayrioddiy (anomal) xossalarga ega: sirt tarangligi yuqori, qovushoqligi kichik, suyuqlanish va qaynash t-rasi yuqori, suyuq holatdagi zichligi qattiq holatidagidan katta. Q4°dan yuqori trada ham, undan pastda ham Suvning zichligi 1000 kg/m3 dan past boʻladi. Bu hodisa S. ning zichlik anomaliyasi deb ataladi. Toza Suvning solishtirma issiklik sigʻimi barcha suyuq va qattiq moddalarnikidan katta (4,18 JGʻg); demak, 1 g S. ni G isitish uchun boshqa moddalarni isitishga sarflanadigan issiqlikka nisbatan koʻproq issiklik talab qilinadi. Bu S. ning issiqlik sigʻimi anomaliyasi deb ataladi. Toza Suvni ehtiyotkorlik bilan astasekin sovitib borilsa, u Sdan past trada ham (—33°ga qadar) muzlamasligi mumkin, Bunday «oʻta sovigan» S. barkaror boʻlmaydi; uni silkitilsa yoki ichiga biror kristall tashlansa, darxrl muzlab krladi. Shuningdek, toza Suvni astasekin «oʻta isitish» (Q27°ga qadar) ham mumkinligi aniklangan. Oʻta isitilgan Suv ham barqaror boʻlmaydi; bir oz chayqatilsa, bunday Suv juda koʻp mikdorda bugʻ hosil qilib qayiaydi. Suv molekulasi 2 ta vodorod va I ta kislorod atomidan tarkib topib, bogʻlar orasidagi burchak 104,5°. Kislorod atomi atrofidagi elektronlarning nosimmetrik taqsimlanishi natijasida elektron buluti manfiy elektr zaryadining markazi kislorod atomining musbat zaryadi markaziga mos kelmaydi. Natijada suv molekulasidagi katta elektrik dipol momenti vujudga keladi. Bu esa suvning qutblanish xossasini namoyon qiladi.

Qutblangan suv molekulasi qutblangan moddalarni yaxshi, qutblanmagan moddalarni esa oz eritadi. Suvga boʻlgan moyilligiga qarab, funksional guruxlar: gidrofil (suvga tortiluvchi), suv bilan yaxshi solvatlanadigan, gidrofob (suvdan krchadigan) va difil tuzilishlarga ega boʻladi.

Suv — keng ishlatiladigan modda. Suv kislorod, vodorod, ishqor, nitrat kislota, spirt, aldegid, soʻndirilgan ohak va b. koʻpgina kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish. da ishtirok etadigan kimyoviy reagentdir. Suv bogʻlovchi materiallar uchun zarur komponent. Kaynatish, eritish, suyultirish, kristallash uchun texnologik komponent sifatida koʻpgina ishlab chiqarish. jarayonlarida ishlatiladi. Texnikada elektr va issikdik eltuvchi, bugʻ mashinalarida ish jismi, bosim uzatuvchi sifatida qoʻllanadi.

Organizmdagi Suv barcha oʻsimliklar, tirik organizmlar va mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi uchun zarur asosiy vosita, shuningdek, bir qancha kimyoviy fermentativ reaksiyalarning substrati hisoblanadi.

Fotosintez jarayonida Suv karbonat angidrid bilan birgalikda organik moddalar hosil boʻlishida qatnashadi va shu bilan birga Yerda tirik organizmlar hosil boʻlishi vositasi hisoblanadi. Suv toʻqimalar faoliyatini, oziq moddalar va almashinuv mahsulotlari (qon, limfa, oʻsimliklar sharbati)ning singishini, fizik termoregulyatsiyani va hayot faoliyatiga tegishli boshqa jarayonlarni taʼminlaydi. Organizmlarda juda kup mikdorda Suv boʻladi. Odam tanasidagi barcha suyuklik va toʻqimalar tarkibida massasiga nisbatan 65% chamasida Suv boʻladi. Odam ochlikka bir oydan ortiqroq chidashi mumkin, lekin Suv sizlikka bir necha kundan ortiq chiday olmaydi. Suvda organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan organik va anorganik moddalar eriydi.

Odamning Suvga boʻlgan fiziologik ehtiyoji, iqlim sharoitiga qarab, sutkasiga 3—6 l ni tashkil etadi.

Sanitariya va xoʻjalikroʻzgʻor ehtiyojlari uchun kup mikdorda Suv talab kilinadi. Suv markazlashgan sistemadan yetarli mikdorda berilgan takdirdagina yuvindi va chiqindilarni Suv kanalizatsiyasi yordamida okizib yuborish mumkin. Aholi yashaydigan joylarning sanitariya madaniyati Suv bilan taʼminlanish darajasiga qarab belgilanadi (kishi. boshiga sutkasiga l hisobida). Aholining sogʻligʻi va sanitariya yashash sharoitlariga bevosita yoki bil vosita salbiy taʼsir etishi xavfining oldini olishda Suv dagi kimyoviy moddalarning eng katta belgilangan mikdorda boʻlishi, ilmiy asoslangan gigiyena normativlari muhim ahamiyatga ega.

Aholi isteʼmol qiladigan Suv epidemiologik jihatdan xavfsiz boʻlishi kerak. Suvda kasallik qoʻzgʻatadigan bakteriyalar va viruslar boʻlmasligi lozim.

Ad.: Egamberdiyev R., Inson va suv, T., 1971, Rahimov H. R., Anorganik ximiya, T., 1984. Axmetov N. S, Obщaya i neorganicheskaya ximiya, M, 1998; Yegorov A. S.,Aminova G. X., Ekspress kurs neorganicheskoy i organicheskoy ximii, Rostov na-Donu, 2002.

Sobirjon Aminov.

---

Lotin alifbosida maqola: SUV haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: S harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)