TALLIY

TALLIY (yun. Thallos — yashil novda; spektrning yorqin yashil chiziqlariga koʻra nomlangan, lot. Thallium) , Tl — Mendeleyev davriy sistemasining 111 guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 81, at. m. 204,37. 2 ta barqaror izotopi: 2MT1 (29,5%) va 205T1 (70,5%) va 207T1—2J«T1 radioaktiv izotoplari bor. 202T1, 204T1 radioaktiv izotopi sunʼiy usulda olingan. Ingliz kimyogari U. Kruks 1861-y. da sulfat kislota zdining qoʻrgʻoshin kamerasidan chiqadigan balchiqni spektroskop yordamida tekshirib, nomaʼlum elementga taallukli yashil chizyklar borligini koʻrdi. Keyinroq fransuz kimyogari K. O. Lami Talliyni ilk bor metall holda ajratib oldi va uning xossalarini anikladi.

Talliy tarqoq element; Yer poʻstining massa jihatdan 4,510~5% ini tashkil qiladi. Talliy minerallariga lorandit TlAsS2, krukezit (Si, Ag, Te)2Se, vrbait Tl (As, Sb)3 S5, gutchinsonit (Si, Ag, Tl)2 SPb2As2S3 va 1958 Y. da Oʻzbekistondan topilgan mineral avitsennit ZT12O32/ye2O3 lar kiradi. Talliy koʻpincha galliy va indiy b^n birga uchraydi. Talliy ogʻir metallarning polimetallik rudalari chiqindilarini qayta ishlab, sof Talliy esa uning sulfati eritmasini elektroliz qilib olinadi.

Talliy kumush rangoq metall, havoda tez oksidlanadi. Fizik xossalariga koʻra qoʻrgʻoshinga oʻxshaydi. Talliyning suyuqlanish trasi 303,6°, qaynash trasi 1457°, zichligi 11,85 g/sm3. Uning qattiq holatdagi 2 ta (a, R) modifikatsiyasi maʼlum. Talliy kimyoviy faol element. Koʻpchilik metallmaslar bilan bevosita birikadi, kislotalarda eriydi, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Talliy birikmalarida 1 va 3 valentli. Talliy gidroksid T1ON kuchli asos. T. nitrat kislotada erib, talliy nitrat T1NO3 hosil qiladi. Lekin xlorid kislotada oz eriydi. Talliyning 1 valentli birikmalari barqarorrok, hisoblanadi.

Talliyning oʻzi va uning birikmalari juda zaharli. Mac, talliy sulfat T12(SO4)3 kemiruvchilarga qarshi zaharli modda sifatida ishlatiladi. Talliy va uning birikmalari optik asboblarda, yarim oʻtkazgichlar texnikasida, katalizator sifatida, antidetanator oʻrnida ishlatiladi; talliy bromid bilan talliy yodiddan tashkil topgan qattiq eritmalarning monokristallari (T. xlorid hamda Talliy bromidning monokristallari) infraqizil nurlarni oʻzidan oʻtkazadi. Talliy karbonat optik shishalar sintezida, Talliyning oʻzi selenli tok toʻgʻrilagichlari tayerlashda ishlatiladi.

Talliy xayvon va oʻsimlik toʻqimasida doimo boʻladi. Tuprokda oʻrta hisobda 10^5%, dengiz suvida 10»9%, hayvon organizmida 410~5% mikdorda Talliy mavjud. Odam bir kechakunduzda ovqat va suv orkali 1,6 mkg, gʻavo orqali 0,05 mkg Talliy oladi. Talliy kishi organizmiga nafas va ovqat yoʻli, teri orqali kirishi mumkin. Talliydan kuchli zaqarlangan kishining 1—2 sutkadan keyin meʼdaichagi (koʻngli ayniydi, qusadi, qorni ogʻriydi, ichi suradi, ichi qotadi), oʻpkasi zararlanadi, sochi toʻkiladi, avitaminoz paydo boʻladi. Juda ogʻir zaharlanganda polinevrit, telbalik va koʻrmay qolish hollari uchraydi. Talliy organizmdan siydik (72%) va najas (14%) bilan chiqib ketadi.

Ad.: Parpiyev N. A., Rahimov X. R. Muftaxov A. Gʻ., Anorganik kimyo, Talliy, 2003., Kasoʻmova S. S., Biogennыye elementoʻ, Talliy, 1990.

Komil Tojiyev.

---

Lotin alifbosida maqola: TALLIY haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: T harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)