SURXONDARYO

SURXONDARYO — Surxondaryo viloyatidagi dare, Amudaryoning oxirgi oʻng irmogʻi. Qorovultepa qishlogʻidan bir oz yuqoriroqda Toʻpolondaryo bilan Qoratogʻdaryoning qoʻshilishidan hosil boʻladi. Boysun va Bobotogʻ tizmalari oraligʻidan jan. gʻarb tomon oqib borib, Termiz sh. yonida Amudaryoga quyiladi. Uz. 175 km (Toʻpolondaryoning boshlanish joyidan esa 297 km), havzasining mayd. 13500 km2, togʻli qismi 8230 km2. S. havzasi shim. da Hisor togʻ tizmasi, gʻarb va jan. gʻarbda Boysun togʻlari va sharqda Bobotogʻ bilan chegaralangan, jan. da esa Amudaryo vodiysi bilan qoʻshilib ketgan. Eng yirik va sersuv irmoqlari Hisor togʻ tizmasidan boshlanadi. Suv sarfi oʻrtacha 120 m3/ sek., yillik suv hajmi 3,8 mlrd. m3, shuning 2,7 mlrd. m3 (yoki 70%) Hisor tizmasi yon bagʻirlarida hosil boʻladi. Surxondaryoning yirik irmoqlari — Toʻpolondaryo bilan Qoratogʻdaryo ham Hisor tizmasidan oqib tushadi. Surxondaryoga yirik irmoklardan yana Sangardakdaryo bilan Xoʻjaipok daryolari qoʻshiladi. Bir qancha mayda irmoklaridan tashqari yozda deyarli qurib qoladigan soy va jilgʻalar ham bor. Ulardan eng yiriklari Vaxshivordaryo (24 km), Konikon (32 km), Oqqopchigʻay (61 km), Okjarsoy (51 km) va Boysun (82 km) soylaridir.

S. Boysun togʻlari bilan Bobotogʻ oraligʻida eni 30 km keladigan keng SurxonSherobod vodiysi boʻylab oqadi. Surxondaryo oʻzani hamma qismida tez yemiriluvchan yumshoq jinslardan tuzilgan. Shu sababdan Surxondaryoning oʻzani teztez oʻzgarib turadi. Quyi qismida daryo keng qayir boʻylab «daydib» oqadi, natijada eski oʻzan va ular orasidagi orollar yoʻqolib, yangilari paydo boʻladi. Qirgʻoqlari yemirilishi va oʻpirilib tushishi sababli koʻp joylarda tik jarlik shaklini olgan.

S qormuzlik suvlaridan toʻyinadi. May—iyunda sersuv, sent. —okt. da eng kamsuv boʻladi, Surxondaryoning etak qismida (Manguzar qishlogʻi yonida) yillik suv oqimining 69% mart—iyun, 20% iyulsent. va 11 % okt. — fev. oylarida oqib oʻtadi.

Surxondaryoning oʻrtacha koʻp yillik suv sarfi uning boshlanish qismida (Qorovultepa qishlogʻi yonida) 76,7m3/sek., 2,42 mlrd. m3, quyi oqimida (Manguzar qishlogʻi yonida) esa 68,2 m3/sek, yoki yiliga 2 mlrd. m3. Qorovultepa bilan Manguzar qishloqlari oraligʻida (164 km) Surxondaryo va irmoqlarining suvi koʻplab sugʻorishga olinadi. Shu ikki qishloq oraligʻida daryoga sizot suvlari (taxm. 20—25 m3/sek.) va partov suvlar kelib qoʻshiladi.

Surxondaryoning eng koʻp suv sarfi Qorovultepa yonida koʻpincha 250—350 m3/sek., Manguzar qishlogʻi yonida esa 350—450 m3/ sek. oʻrtasida boʻladi. Lekin, ayrim yillari eng kup suv sarfi juda katta boʻlishi mumkin. Mac, 1931-y. 29 apr. da Qorovultepa qishlogʻi yonida 600 m3/sek., Manguzar qishlogʻi yonida esa 700 m3/sek. ga yetgan. Eng kam oʻrtacha oylik suv sarfi daryoning yuqori qismida 12—13 m3/ sek., quyi qismida esa 0,1 m3/sek.,ga tushib qoladi. Yoz oylarida Surxondaryo baʼzan etak qismida qurib qoladi.

Surxondaryo juda loyqa daryolardan. Boshlanish qismida uning har 1 m3 suvida oʻrtacha hisobda 0,9 kg loyqa oqiziq boʻladi. Daryo oʻzani tez yemirilganidan suvning loykaligi daryoning etagi tomon keskin orta boradi va Manguzar qishlogʻi yonida 1 m3 suvdagi loyqa oqiziq 2,9 kg ga yetadi. Loyqa oqiziqlarning oʻrtacha yillik miqdori Qorovultepa qishlogʻi yonida yiliga qariyb 1980 ming t, Manguzar qishlogʻi yonida esa 6030 ming t ga teng. Surxondaryo suvidan toʻlaroq foydalanish va yangi yerlarni oʻzlashtirish maqsadida Surxondaryo vodiysida suv omborlari va kanallar qurilgan. Surxondaryo havzasida ishlab turgan irrigatsiya tarmoklarining umumiy uz. 3164 km, kollektorzovurlar esa 1360 km. Shulardan eng yiriklari: Zang, Hazorbogʻ, Qumqoʻrgʻon, Kakaydi kanallari va b. ; Uchqizil, Degrez va Jan. Surxon suv omborlari qurilgan. Surxondaryo vodiysi yondosh Sherobod vodiysi bilan qoʻshilib ketgan. Surxondaryoning suvi SurxonSherobod kapali va Jan. Surxon suv ombori orqali sugorishga sarflanmoqda.

---

Lotin alifbosida maqola: SURXONDARYO haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: S harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)