SUGʻURTA

SUGʻURTA — tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini, yogʻin va b.), har xil baxtsiz hodisalar roʻy berishi natijasida koʻrilgan zararni qoplash va boshqa pul qoplamalari toʻlash uchun maqsadli pul jamgʻarmalarini tashkil etish va undan foydalanish bilan bogʻliq iqtisodiy munosabatlar tizimi. Sugʻurta koʻp asrlik tarixga ega. S muassasalari dastlab oʻrta asrlarda, dengiz orqali olib boriladigan savdodagi xavfxatarlar bilan bogʻliq holda paydo boʻldi. Keyinchalik boshqa sohalarga gʻam yoyildi. Ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida Sugʻurta fuqarolarning manfaatlarini ishonchli himoya etuvchi vosita boʻlgan.

Sugʻurta jamgʻarmasi milliy iqtisodiyot zaxira jamgʻarmasining muhim va oʻziga xos boʻgʻini hisoblanadi, milliy iqtisodiyotni turli tasodiflardan moliyaviy himoya qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda Sugʻurta ishi nihryatda taraqqiy etgan boʻlib, bu mamlakatlar yalpi ichki mahsulotida Sugʻurta badal (mukofot)lari hajmi oʻrtacha 8—12% ni tashkil etadi.

Sugʻurta qilinadigan obyektga qarab m u l kiy Sugʻurta (mas, yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy manfaatlari, binolar, ekinlar, uy hayvonlari, molmulk, transport vositalarini sugʻurtalash), shaxsiy Sugʻurta (inson, sogʻligʻi, hayoti, mehnat qobiliyatini sugʻurtalash), uchinchi shaxslar oldidagi javobgarlik S. si (transport egalarining fuqarolik javobgarligini, kredit oluvchilarning bank oldidagi kreditni oʻz vaqtida qaytarish javobgarligini sugʻurtalash va b.)ga boʻlinadi. Sugʻurta tartibi va shartlari, turlari, obyektlari mamlakatdagi qonunchilik bilan belgilanadi. Mustaqillikka erishguniga qadar 1918—91 y. larda Oʻzbekiston Respublikasida Sugʻurta faoliyatini sobiq Ittifoq miqyosida yagona boʻlgan davlat sugʻurta idorasi («Gosstrax») va uning ittifokdosh respublikalardagi boshqarmalari amalga oshirgan. 1991-y. dan OʻzRda oʻtkazilgan chuqur iqtisodiy islohotlar jarayonida bozor iqtisodiyotiga oʻtishning dastlabki bosqichlarida davlat S organlari qayta tashkil etildi, ularga raqobatda boʻla oladigan turli mulkchilik shaklida Sugʻurta kompaniyalari va agentliklari vujudga keldi. Sugʻurta xizmati bozori, Sugʻurta faoliyatining asosiy yoʻnalishlari, huquqiyqonunchilik asoslari yaratildi. 1993-y. da 6-mayda Oʻzbekiston Respublikasining «Sugʻurta toʻgʻrisida» qonuni qabul qilindi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-y. 25 fev. dagi farmoniga koʻra Moliya vazirligi huzurida faoliyat koʻrsatib kelayotgan Davlat sugʻurta bosh boshqarmasi «Oʻzagrosugʻurta» sugʻurta kompaniyasi shaklida qayta tashkil etildi, «Kafolat» sugʻurta kompaniyasi, «Madad» sugʻurta agentligi, «Oʻzbekinvest» eksportimport milliy sugʻurta kompaniyasi va b. oʻz faoliyatini boshladi.

Sugʻurtalash majburiy va ixtiyoriy shakllarda amalga oshiriladi. Majburiy Sugʻurtaning oʻzi majburiy va majburiy davlat Sugʻurta siga boʻlinadi. Ularning har ikkalasi ham qonunchilik hujjatlariga muvofiq joriy etiladi. Oʻzbekistonda umumiy foydalanishdagi avtomobil transporta, suv, havo, t. y. transportlari yoʻlovchilari, transport vositalari egalarining fuqorolik javobgarligi va b. ga majburiy sugʻurta turlari belgilangan. Oʻzbekiston Respublikasi Mudofaa, Ichki ishlar, Favqulodda vaziyatlar vazirliklarining harbiy xizmatchilari, Milliy xavfsizlik xizmati, Davlat chegaralarini qoʻriqlash, Davlat bojxona, Davlat soliq qoʻmitalari xodimlari majburiy davlat Sugʻurta siga olingan va bunday Sugʻurta turlari uchun sugʻurta badali (mukofoti) davlat byudjeti hisobidan toʻlanadi. Ixtiyoriy Sugʻurta turlari Sugʻurta munosabatlarida qatnashuvchi tomonlarning oʻzaro roziligi va yozma shartnoma asosida amalga oshiriladi, Sugʻurta javobgarligi hajmi (S. narxi), S. badali (mukofoti) mikdori, Sugʻurta hodisasi yuz berganda toʻlanadigan Sugʻurta puli (S. qoplamasi, tovoni) summasi — shartnoma shartlari sugʻurta qiluvchi bilan sugʻurta qilinuvchi tomonlar oʻrtasida kelishiladi. Oʻzbekiston Respublikasida jami Sugʻurta kompaniyalarining Sugʻurta javobgarligi 3,25 trln. soʻmni, yigʻilgan badallar (mukofotlar) tushumlari summasi 21,7 mlrd. soʻmni, toʻlangan Sugʻurta puli (krplamalari) summasi 2,4 mlrd. soʻmni tashkil etadi; S. toʻlovlarining umumiy tuzilmasida molmulk Sugʻurtasi 70%, shaxsiy Sugʻurta 6,2%, javobgarlik Sugʻurtasi 5% dan iborat boʻldi (2002). 2004-y. da Oʻzbekistonda 20 dan ortiq, shu jumladan 10 ta yirik davlataksiyadorlik, nodavlat Sugʻurta kompaniyalari faoliyat kursatadi.

Oʻzbekiston Respublikasida Sugʻurta sohasida tartibga soluvchi qonunchilik hujjatlari, normalari xalqaro standartlarga muvofiklashtirilgan.

Respublikada Sugʻurtaga oid huquqiy munosabatlar Oʻzbekiston Respublikasining yangi «Sugʻurta faoliyati toʻgʻrisida» qonuni (2002-y. 5 apr.) bilan tartibga solinadi (yana q. Sugʻurta kompaniyalari, Sugʻurta xizmatlari bozori). Xoʻjayor Shennayev, Bahodir Shamsuddinov.

---

Lotin alifbosida maqola: SUGʻURTA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: S harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)