UMAR XAYYOM

UMAR XAYYOM (taxallusi; asl ismsharifi Gʻiyosiddin Abulfath Umar ibn Ibrohim Xayyom Nishopuriy) (1048.18.5 Nishopur 1131.4.12) — matematik, astronom, faylasuf, hakim va mutafakkir shoir. Nishopurda boshlangich maʼlumotni olgach, Balx, Buxoro va Samarqandda tahsil koʻrgan. Malikshoh va Nizomulmulk (1019—92) daʼvati bilan 1074-y. da Isfahonda rasadxona qurdirgan va unga rahbarlik qilgan. Yulduzlar jadvali (zij), 1079-y. da yangi isloh qilingan taqvim (kalendar) tuzgan. Bu taqvim Yevropada undan 500-y. keyin joriy qilingan Grigoriy kalendaridan ham aniqroq boʻlgan.

Umar Xayyom ilmda ham, ijodda ham oʻzini shayx urrais Abu Ali ibn Sinoning hassos va sadoqatli shogirdi hisoblagan. Ibn Sino asarlarini tushunmagan kishilar ularni izohlash va sharhlashni undan soʻraganlar. U ustozining bir qator asarlarini arabchadan forschaga tarjima qilib, sharhlab bergan, uning gʻoya va qarashlarini davom ettirgan hamda targʻib qilgan. «Risolat ulkavn vattaklif» («Koinot va uning vazifalari haqida risola»), «Risola filvujud» («Borliq haqida risola»), «Risola fi kulliyoti vujud» («Borliqning umumiyligi haqida risola») kabi falsafiy asarlarida Ibn Sinoning vorisi va izdoshi sifatida namoyon boʻlgan. 1077-y. da u gonon olimi Yevklid kitobidagi bir necha geometrik shakllarni sharhlab yozgan «Risola fi sharhi mo ashkala min musodarat kitob ul-Iklidis» («Yevklid kitobi muqaddimalaridagi mushkulotlar sharhi haqida risola») asarida butun sonlarning ildizini topish yoʻllarini koʻrsatib bergan. «Risola filbarohiyn ala masoyil aljabr valmukrbala» [«Algebra va muqobala (qarshilik nazariyasi) isbotlari haqida risola»], «Mushkulot ulhisob» («Arifmetika mushkulotlari») asarlarida u yunon olimlarining aniq fanlarga oid fikrlarini arab tilida keng sharxlash bilan birga, ularning karashlarini rivojlantirgan, matematik, fizik tenglamalarning modellarini topgan. 12-a. fors nasrining nodir namunasi hisoblangan «Navroʻznoma» asarida Navroʻzning kelib chiqish tarixi, Sharq xalqlarining bu bayram bilan bogʻliq anʼana va marosimlari keng yoritilgan, koʻplab hikoyat va rivoyatlar keltirilgan.

Umar Xayyomga uning ruboiylari jaqonshumul shuhrat keltirgan. Ularda shoir dunyo, odam haqida, hayot mazmuni haqida fikr yuritadi. Ruboiylarida u materiyaning bir holatdan ikkinchi holatga oʻtishi, eskining yemirilib, yangining paydo boʻlishini (kulol, koʻza, tuproq haqidagi ruboiylar va h. k.) ifodalaydi. Umuman, ishq va hayot, inson tafakkurining qudrati, umrning maʼnosi, insoniy fazilat va qusurlar, maʼrifat va jaholat kabi mavzular shoir ruboiylarining asosini tashkil etadi. Teztez uchrab turadigan may obrazi esa ilohiy muhabbat, hayot lazzatlarini ulugʻlash vositasidir. Firdavsiy masnaviyni, Hofiz gʻazalni qanchalik takomilga yetkazgan boʻlsalar, Umar Xayyom ham ruboiyni shunchalik yuksak mavqega koʻtardi. Umar Xayyom ruboiylari dunyoning deyarli barcha asosiy tillariga tarjima qilingan. Bu ruboiylar oʻzidan keyingi Sharq adabiyotiga kuchli taʼsir koʻrsatgan. 19-a. dan Gʻarbda ham mashhur boʻlgan. Aynan u tufayli ruboiy jahon soʻz sanʼatining mashhur janrlaridan biriga aylangan. U oʻzining falsafiy jihatdan teran va sermazmun ruboiylari bilan Sharq sheʼriyatida falsafiylikning chuqurlashuviga katta hissa qoʻshgan.

Amerikada Umar Xayyom asarlari asosida teatrlashtirilgan sahna asari, Londonda maxsus xayyomxonlar saroyi mavjud. Ularda shoir ruboiylari ham aslida, ham tarjimada badiiy soʻz ustalari, mohir notiqlar tomonidan oʻqiladi. Sharqda bunday sahna asari — «Oʻzoʻzim bilan suhbat» Tojikiston xalq artisti Mahmudjon Vohidov tomonidan yaratilgan. Sherali Joʻrayev, Farrux Zokirovlar ham Umar Xayyom ruboiylari asosida qoʻshiqlar yaratganlar.

Umar Xayyom ruboiylarini 20-a. boshlaridan oʻzbek tiliga tarjima qilishga kirishilgan. 1914-y. «Shoʻro» jur. ning bir necha sonlarida shoirning ruboiylari ilmiy sharhi bilan nasriy tarjimada eʼlon qilingan. Fitrat «Fors shoiri Umar Xayyom» nomli risolasida (1929) uning 35 ta ruboiysini nasriy tarjimada keltirgan. Keyinchalik F. Abdullayev uning 14 ta ruboiysini sheʼriy tarjima qilgan. Umar Xayyom ruboiylari tarjimasi asosan Sh. Shomuhamedov nomi bilan bogʻliq: shoir ruboiylari uning tarjimasida bir necha marta bosilib chiqqan. Soʻnggi yillarda Umar Xayyom ruboiylarining J. Kamol, E. Ochilovlar tomonidan aruzda qilingan yangi tarjimalari paydo boʻldi.


Lotin alifbosida maqola: UMAR XAYYOM haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: U harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)



IBN SINO
General Chernyayevning Toshkentga bosqini
Umar Shayx Mirzo Bahodir
ULUGʻBEK
KALENDAR


Добавить комментарий

Категории
Популярные тексты