TURKIYSHUNOSLIK

TURKIYSHUNOSLIK, turkologiya — turkiy tillarda soʻzlashuvchi xalqlarning tillari, etnografiyasi, tarixi, adabiyoti, folklori, madaniyatini oʻrganuvchi gumanitar fanlar majmui. Dastlab Turkiyshunoslik, asosan, filologik fan sifatida rivojlandi. Turkiyshunoslikning eng muhim manbalari: 7—11-a. ga mansub urxunenisey yozuv (bitik)lari, uygʻur yozuvi yodgorliklari, oʻrta asrlarda yashab, arab, fors va turkiy tillarda ijod etgan mualliflarning asarlari va b. Turkiy qabilalar haqida Mahmud Koshgʻariy tomonidan toʻplab tartibga solingan eng qad. maʼlumotlar toʻplami — «Devonu lugʻotshp turk» va Abulgʻozi Bahodirxonning tarixiyetnografik asarlari ham muhim ahamiyatga ega.

Gʻarbiy Yevropa turkiylar bilan 11 — 13-a. larda, Vizantiya hamda salibchilarning saljuq turklariga qarshi kurashi paytida tanishadi. Turklar tomonidan Konstantinopol (hoz. Istanbul)ning bosib olinishi ularga boʻlgan qiziqishni yanada orttirdi. Yevropa adabiyotida Usmonli turk imperiyasining dastlabki tavsifi 15 — 16-a. larga mansub. Gʻarb sharqshunosligida Turkiyshunoslikning 17—18-a. lardagi bosh yoʻnalishi Usmonli turk imperiyasini, uning siyosiy va harbiy qudrati negizlarini oʻrganishdan iborat boʻlgan. Yevropadagi dastlabki tadqiqot obyektlaridan yana biri turk tilidir: 1533-y. da dastlabki qoʻlyozma qoʻllanmasi, 1612-y. da Ieronim Megizerning ilk bosma grammatikasi yaratildi. Usmonli turk tili boʻyicha yuqoridagi va b. asarlar, ayniqsa, F. Meninskiyning turk tili grammatikasi va lugʻati (17-a. ning 2yarmi) Gʻarbiy Yevropa va Rossiyada 18-a. oxiri — 19-a. boshida turkiy tillarni ilmiy oʻrganishga zamin hozirladi.

Rossiyada Turkiyshunoslik bilan muntazam shugʻullanish (18-a. ning 2 yarmidan) I. Giganov va S. Xalfinlarning nomi bilan bogʻliq. T. Rossiyada 19-a. da va 20-a. boshlarida sezilarli taraqqiyot darajasiga erishadi va kompleks fan sifatida shakllanadi (X. D. Fren, I. O. Senkovskiy, M. M. Kazimbek, O. N. Byotlingk, L. Z. Budagov, P. M. Melioranskiy, F. Ye. Korsh, V. V. Grigoryev, N. Ya. Bichurin, V. V. VelyaminovZernov, N. V. Xanikov, I. N. Berezin, N. I. Veselovskiylarning turkiy xalqlar tillari, adabiyoti va tarixini, qisman numizmatikani oʻrganishga bagʻishlangan asarlari). 19-a. 60-y. larida N. I. Ilminskiy va V. V. Radlovlarning asarlari bilan turkiy tillarni oʻrganish (ayniqsa, qad. va oʻrta turkiy yozuv yodgorliklarini oʻrganish, tillarni qiyosiy oʻrganish, umumturkiy lugʻat yaratish va b.) tarixida yangi bosqichga asos solindi. L. Budagovning 2 jildli «Turkiy lahjalarning qiyosiy lugʻati» (1869—71), V. V. Radlovning 4 jildli «Turkiy lahjalar lugʻati tajribasi» (1888—1911) lugʻatlari turkiy leksikografiya tarixida muhim yangilik boʻldi. Oʻrta Osiyo xalkdari tarixini, uning ijtimoiy, iqtisodiy muammolarini oʻrganish (19-a. oxiri) esa Bartold nomi bilan bogʻliq. 19-a. oxiri — 20a. boshlarida Turkiyshunoslikning rivojlanishiga turkiy xalqlarning oʻzlaridan yetishib chiqqan baʼzi olimlar ham (Ch. Valixonov, Q. Nosiriy, M. F. Oxundov, Isʼhoqxon Ibrat, I. Oltinsarin, N. F. Katanov va b.) hissa qoʻsha boshladilar. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida lingvistik Turkiyshunoslik maktablari Oʻrta Osiyo va Kavkazda ham paydo boʻldi. N. P. Ostroumov, N. N. Pantusov, V. P. Nalivkin, I. A. Belyayev, S. Lapin, I. Budzinskiy, L. Afanasyev, I. D. Yagello, I. M. Bukin, I. Oltinsarin kabilar Oʻrta Osiyodagi turkiy tillarni, N. V. Xanikov, L. Lazarev, V. X. Kondaraki, M. A. Usmonov, O. Zaatov, M. G. Afanasyev, N. A. Karaulovlar Kavkazdagi turkiy tillarni oʻrganish bilan shugʻullandilar. Shoʻro davrida tarix va tarixnavislik, til va adabiyot sohalaridagi bir tomonlama siyosat va mafkura tazyiqi sezilib tursada, sharqshunoslik va Turkiyshunoslik ijobiy anʼanalarga asoslangan holda rivojlanishda davom etadi. Bunda oʻz ijodlarini chor Rossiyasi davridayoq boshlagan V. V. Bartold, V. D. Smirnov, V. A. Bogorodiskiy, A. N. Samoylovich, S. Ye. Malov, N. I. Ashmarin, A. Ye. Krimskiy, A. P. Kovalevskiy, N. Ya. Marr, I. A. Orbeli va b. olimlar alohida oʻrin egallaydi (N. F. Katanov 48 ta turkiy til va lahjalarning chogʻishtirma grammatikasini yezdi, N. I. Ashmarin chuvash tiliga oid 17 jildli asar yaratdi). 1926-y. da Bokuda Butunittifoq turkiyshunoslar qurultoyi boʻlib, unda, birinchidan, Turkiyshunoslikning muammolari oʻrtaga tashlanib, bu sohadagi kelajak vazifalar muhokama qilindi, ikkinchidan, SSSR da yashovchi turkiy xalqlar hamda yozuvga ega boʻlmagan boshqa xalq va elatlar uchun ularning fonetik qurilishini toʻlaroq aks ettiruvchi alifbolar yaratish masalasi koʻrib chiqildi. Natijada til qurilishi sohasida jadal ishlar boshlanib, N. F. Yakovlev, L. I. Jirkov, A. N. Samoylovich, B. Choʻponzoda, Ye. D. Polivanov, A. A. Palmbax, A. M. Suxotin, K. K. Yudaxin va b. turkiyshunoslar tomonidan SSSRdagi turkiy tillar uchun yangi alifbolar va imloning ilmiy asoslari yaratildi. Kdd. yozuv anʼanalariga ega boʻlgan uzbek, ozarbayjon, uygʻur, turkman, tatar, boshqird, qozoq va b. turkiy xalklar 1927—30 y. larda lotin grafikasi asosidagi alifbolarni qabul qildilar. Bu jarayonning ijobiy (savod chiqarishning osonlashuvi) va salbiy (qad. dan oʻz yozuviga ega boʻlgan uzbek, ozarbayjon, uygʻur va b. xalklarni qariyb ming yillik yozma yodgorliklaridan, madaniy merosidan mahrum qilish) oqibatlari ilmiy jamoatchilikka yaxshi maʼlum. Ayni shu davrda (oʻtgan asrning 30-y. lari va undan keyin) Turkiyshunoslikka, jumladan, turkiy tillarni har tomonlama oʻrganishga B. Choʻponzoda, N. K. Dmitriyev, A. P. Potseluyevskiy, I. A. Batmanov, K. K. Yudaxin, E. K. Pekarskiy, X. Jubanov, N. Sauranboyev, S. Amanjolov, B. M. Yunusaliyev, T. N. Xaritonov, A. K. Borovkov, S. Mutallibov, Gʻozi Olim Yunusov, A. N. Kononov, A. M. Shcherbak, S. N. Ivanov, V. V. Reshetov, Ye. I. Ubryatova, M. Sh. Sheraliyev, A. R. Tenishev, F. Abdullayev, A. Gʻulomov, Sh. Sh. Shoabdurahmonov, M. Z. Zakiyev, Gʻ. Abdurahmonov, J. Kiyekboyev, N. K. Baskakov va b. munosib qissa qoʻshdilar. SSSR hududida yashovchi turkiyzabon xalklar tarixi, etnografiyasi va arxeologiyasi esa V. V. Bartold, A. Yu. Yakubovskiy, S. I. Rudenko, N. P. Direnkova, S. V. Kiselyov, V. A. Shishkin, M. Ye. Masson, S. P. Tolstov, A. P. Okladnikov, Ya. Gʻ. Gʻulomov, A. X. Margulan, T. A. Jdanko, L. N. Gumilyov, A. D. Grach, L. R. Kizlasov va b. tomonidan oʻrganildi. Turkiy xalklar adabiyotlarini oʻrganishda ham muayyan yutuklarga erishildi V(. D. Smirnov, A. N. Samoylovich, Ye. E. Bertels, V. A. Gordlevskiy, V. M. Jirmunskiy, Abdurauf Fitrat, A. Saʼdiy, M. Avezov, H. Orasli, M. Gʻaynullin, Hodi Zarifov, Izzat Sulton va b. ning asarlari).

40-y. lardan boshlab hoz. turkiy tillar va ularning lahjalarini oʻrganish bilan bir katorda tarixiy va qiyosiytarixiy fonetikasini, grammatikasini oʻrganish boshlanadi, leksikologiya va leksikografiya, dialektografiya va dialektologiya rivojlanadi, 50-y. lardan esa turkiy yozuv yodgorliklarini lingvistik jihatdan oʻrganish keng yoʻlga koʻyiladi. S. Ye. Malov yodgorliklarning matnlarini hamda «Qad. turkiy yozuv yodgorliklari» nomli umumlashtiruvchi asarini nashr ettiradi (1951). 10 kishidan iborat turkiyshunoslar guruhi tomonidan «Kdd. turkiy til lugʻati» (1969), E. V. Sevortyan va shogirdlarining 4 jildli «Turkiy tillarning etimologik lugʻati» (1974—89), Amir Najibning «Turkiy tillarning tarixiyqiyosiy lugʻati» (1jild, 1979), oʻzbek lugʻatchilarining 4 jildli «Alisher Navoiy asarlari tilining izoxli lugʻati» (1983—85) kabi lugʻatlarning nashr etilishi, hoz. qozoq, turkman, ozarbayjon, uzbek, tatar, qirgʻiz, qoraqalpoq tillari izoxli lugʻatlarining yaratilishi ham Turkiyshunoslik rivojiga katta hissa boʻlib qoʻshildi.

Oʻzbekistonda Turkiyshunoslik muammolari bilan shugʻullanish va shu sohada mutaxassislar tayyorlash ishlari Oʻzbekiston FA Til va adabiyot, Sharqshunoslik, Tarix, Arxeologiya intlarida, Qoraqalpogʻiston boʻlimida, Toshkent sharqshunoslik intida, OʻzMU va b. untlarning tegishli ftlarida amalga oshirilmoqda. Oʻzbekistonda Turkiyshunoslikning til, adabiyot, folklor, tarix, etnografiya yoʻnalishlari nisbatan rivojlangan. Xususan, lingvistik Turkiyshunoslik rivojida Isqoqxon Ibrat, Abdurauf Fitrat, Ashurali Zohiriy, Elbek, Qayum Ramazon, S. Mutallibov, S. Ibrogʻimov, Olim Usmon, A. Gʻulomov, F. Abdullayev, U. Tursunov, I. Qoʻchqortoyev, Q. Karimov, Sh. Shukurov, Gʻ. Abdurahmonov, Sh. Shoabdurahmonov, A. Rustamov, M. A. Asqarova, E. Fozilov, Q. Mahmudov, A. Nurmonov, H. Neʼmatov, E. Begmatov, E. Umarov va b. ning, rus olimlaridan Ye. D. Polivanov, A. K. Borovkov, K. K. Yudaxin, A. N. Kononov, V. V. Reshetov, A. M. Shcherbaklarning hissalari katta.

20-a. ning 2yarmidan hoz. kunlargacha Turkiyshunoslik muammolari barcha turkiy tilli davlatlar fanlar akademiyalariga qarashli Sharqshunoslik intlarida yoki sharqshunoslik boʻlimlarida, untlar va intlarning sharqshunoslik va turkiyshunoslik ftlarida, Rossiya Federatsiyasi FA Sharqshunoslik inti va uning Leningrad (hoz. SanktPeterburg) boʻlimi, Tilshunoslik, Etnografiya, Arxeologiya intlarida, mintaqaviy boʻlimlari va ilmiy markazlarida oʻrganilmoqsa va hal qilinmoqda, ularda Turkiyshunoslik boʻyicha yetuk mutaxassislar tayyorlanmoqda.

Turkiyada bu sohadagi i. t. lar (oʻrta asrlarni oʻrganish, manbalarni nashr etish) 20-a. boshlaridagina paydo boʻldi. Istanbul unti va b. muassasalarda nafaqat Turkiya tarixi, balki Turkiyshunoslikning yanada kengroq muammolari — turkiy xalklar tarixi va adabiyoti oʻrganila boshladi (A. Rafiq, M. F. Koʻprulu, A. Asim va b.) nashr etildi.

Turkiyshunoslik nafaqat turkiy xalklar yashaydigan mamlakatlarda, balki ular muqim yashamaydigan Yevropa mamlakatlarida va AQSHda, Koreya va Yaponiyada ham rivojlanmoqsa. Sharqiy Yevropaning bir qancha mamlakatlarida Turkiyshunoslik tarixfilologiya, baʼzan sof tilshunoslik sohalari boʻyicha rivoj topgan. 19-a. — 20-a. boshlarida venger olimlari I. Kunosh, G. Vamberi, G. Kuun, B. Munkachi va b. asosan, qad. va hoz. tur kiy tillar leksikasi, tarixi va grammatikasiga oid asarlar yozdilar. Ularning ishini D. Nemet, L. Ligeti, K. Laslo, D. Xazai, A. RonaTash, D. Kara, E. Shyutslar davom ettirmoqdalar. Ayni shunday ishlar Polshada T. Kovalskiy, A. Zayonchkovskiy, V. Zayonchkovskiy, E. Triyarskiy va b., Ruminiyada M. Guboglu, V. Drimba, T. Label, M. Banesku va b., Bolgariyada S. Chilingirov, S. Belikov, P. Jivkova, D. Gajanov, G. Gilibov, S. Mladenov, N. Todorov, M. Mollova va b., Chexiya va Slovakiyada Ya. Ripka, I. Irechek, Ch. Truxelka, I. Blashkovich, Y. Kabrda va b., sobik, Yugoslaviya respublikalarida G. Yelezovich, X. Xajibegich, X. Shabanovich, A. Shkalich, B. Jurjev va b. tomonidan amalga oshirildi. Avstriya, AKSH, Buyuk Britaniya, GFR, Daniya, Italiya, Finlyandiya, Fransiya, Shveysariya, Shvetsiya va b. mamlakatlarda xam Turkiyshunoslikning umumiy va xususiy masalalari bilan shugʻullangan va shugʻullanuvchi olimlar anchagina. Bular—nemis olimlari G. Vinkler, K. Brokkelman, G. Yakob, V. Bang, A. fon Gaben, M. Xartman, B. Flemming, G. Dyorfer; fin olimlari M. Kastren, G. Ramstedt, M. Ryasyanen, P. Aalto; shved olimlari G. Yarring, K. Nilson, D. Yuxanson; daniyalik V. Gryonbek, K. Gryonbek, V. Tomsen; avstriyalik M. Bittker, A. Titse, F. Mikloshich,G.

Meyer; angliyalik E. Gibb, Denison Rosse, J. Klouson; fransiyalik Pave de Kurteyl, S. de Sasi, J. Deni, L. Bazen; italiyalik L. Bonelli, E. Rossi, A. Bombachchi; yaponiyalik Shira Xattori, Nobuo Yamada, I. Muroyama, Macao Mori, Sh. Isavi, T. Xayashi va b. koʻzga koʻringan turkiyshunoslardandir. AQSHda Turkiyshunoslik 20-a. ning 30-y. larida paydo boʻlib, 50—60-y. larda jadal rivojlana boshladi. Bu rivojlanish, asosan, Yevropa va Turkiyadan jalb etilgan turkiyshunoslar xisobiga boʻlib, Kolumbiya, Garvard, LosAnjeles, Indiana untlarida turkiy tillarni oʻqitishoʻrganish ishlari yoʻlga qoʻyildi (hozirda ham ushbu untlarning xodimlari, tinglovchi va talabalari Oʻrta Osiyo turkiy xalqlari tillari, adabiyoti, tarixi, etnografiyasini oʻrganish maqsadida Oʻzbekistonda ilmiy safarlarda boʻlmoqda). Indiana unti 1960-y. dan «Uralic and Altaic series» toʻplamini nashr etadi, unda ural va oltoy tillari bilan bir katorda turkiy tillar boʻyicha ham materiallar chop etiladi. Amerikalik K. Menges, O. Pritsak, D. Sinor, Xalashi Kun, Stenford Shou, R. X. Devison, R. Devere, Sh. Mardin, V. X. Mikneyl va b. AQSHda Turkiyshunoslikning tal, adabiyot, tarix sohalari rivojlanishiga katta hissa qoʻshdilar.

Turkiyshunoslik boʻyicha tadqiqotlarni targʻib qilish, ommalashtirish maqsadida SSSR davrida «Sovetskaya tyurkologiya» («Sovet turkiyshunosligi») jurnali (1970-y. dan Bokuda) va «Tyurkologicheskiy sbornik» («Turkologiya toʻplami», 1970-y. dan Moskvada) muntazam nashr etilib turgan, lekin 90-y. lar oʻrtalarida mazkur jurnalini «Turkologiya» nomi bilan nashr etishga urinishlar boʻlsada, keyinchalik bu jarayon toʻxtab qoldi. Turkiyshunoslik muammolarini yorituvchi jurnali va byulletenlar Londonda (Asia Major»), Istanbulda (Turk Dili»), Anqarada (Turk Dili Arastirmalari yilligi», «Tarih Arastirmalari Dergisi»), Parijda («Turcica»), Toshkentda («Sharq mashʼali», «Sharqshunoslik», «Oʻzbek tili va adabiyoti») va b. joylarda nashr etilib kelmoqda. Qozogʻistonda Ahmad Yassaviy nomidagi Qozoqturk xalqaro untida «Turkologiya» jurnali nashr etilmoqda (2003-y. dan).

Ad.: Kononov AN., Tyurkskaya filologiya v SSSR, 19171967, M, 1968; Baskakov N . A., Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazыkov, 2 izd., M., 1969; Kononov A. N., Istoriya izucheniya tyurkskix yazыkov v Rossii, L., 1972; L u ni n B. V., Istoriografiya obhestvennoʻx nauk v Uzbekistane. Bibliograficheskiye ocherki, Turkiyshunoslik,1974; Qoʻchqortoyev I., Isabekov B., Turkiy filologiyaga kirish, Turkiyshunoslik, 1984.

Abduvahob Madvaliyev.

---

Lotin alifbosida maqola: TURKIYSHUNOSLIK haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: T harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)