YORUGʻLIK TEZLIGI

YORUGʻLIK TEZLIGI — elektromagnit (jumladan, yorugʻlik) toʻlqinlarining tarqalish tezligi; fizikaning asosiy doimiylaridan biri; har qanday fizik taʼsirlarning eng yuqori chegaraviy tarqalish tezligi; eng aniq qiymati s=299 792 458 ± 1,2 m/s (1980). Yorugʻlik tezligi moddiy jismlarning toʻliq energiyasini ularning massasi bilan bogʻlaydi: Ye=ts2. Yorugʻlikning muhitdagi tezligi sʻ muhitlarning sindirish koʻrsatkichi p bilan bogʻlangan boʻlib, har doim s dan kichik boʻladi. Yorugʻlik tezligini bevosita va bilvosita aniqlash mumkin. Yorugʻlik tezligini dastlab 1676-y. da daniyalik astronom O. K. Ryomer aniqladi. U Yupiter sayyorasi yoʻldoshlarining tutilishlari orasidagi vaqt oʻzgarishiga qarab s=300 870 ± 2 700 km/s ga teng ekanligini topdi. Soʻngra (1728-y. da) ingliz astronomi J. Bradley yulduzlarning yorugʻlik aberratsiyalarini kuzatib Yorugʻlik tezligini anikdadi. Yerda Yorugʻlik tezligining qiymatini birinchi boʻlib 1849-y. da fransuz fizigi A. I. L. Fizo tishli gʻildiraklarning aylanishi natijasida hosil boʻlgan yorugʻlik nurining aniq masofaga borib qaytish vaqtini oʻlchash usuli orqali topdi. U olgan natija: 313 300 km/s. Keyingi qadamni 1862-y. da fransuz fizigi J. B. L. Fuko qoʻydi. U yurtdoshi D. Arago tomonidan 1838-y. da taklif qilingan aylana koʻzgu usulidan foydalangan holda tajriba utkazib, s = 298 000 ± 500 km/s ekanligini anikladi. Fuko yorugʻlikning suvdagi tezligi havodagi tezligidan kamligini koʻrsatdi.

Fizo va Fuko usuliga moslashgan tajribalar keyinroq koʻp marta har xil oʻzgarishlar kiritilgan holda boshqa olimlar tomonidan ham oʻtkazilgan. Bular orasida amerikalik fizik A. Maykelson oʻzining aylanma prizma usulida Fizoning tishli gʻildirak va Fukoning aylanma koʻzgu usullaridagi kamchiliklarni bartaraf qilib Yorugʻlik tezligining «yangi» qiymatini topdi. Bu usul natijasi: s — 299 890 ± 60 km/s. Havoning bir jinsli emasligi Yorugʻlik tezligini aniqroq oʻlchashga taʼsir qiladi. Maykelson havosiz trubadan foydalanadi va s=299 796 ± 4 km /s natijani oladi (1926). Yorugʻlik tezligining bu qiymati oʻsha vaqtda eng toʻgʻrisi boʻlib, u fizik kattaliklarning xalqaro jadvaliga kiritilgan. 19a. da Yorugʻlik tezligini oʻlchash fizikada katta ahamiyatga ega boʻlishi b-n birga, yana bir marta yorugʻlikning toʻlqinlar nazariyasini tasdikladi, optikaning elektromagnetizm nazariyasi b-n bogʻliqligini bilish hamda J. K. Maksvell tomonidan 1864—73 y. larda yorugʻlikning elektromagnetizm nazariyasini yaratishda katta tayanch boʻldi. Bilvosita usullar quyidagilar: barcha yulduzlar osmon gumbazida ellips (sfera) boʻylab harakatlanadi; ularning qisqa oʻklari Yerdan Df = 20,47» burchak ostida koʻrinadi. Bu yorugʻlik aberratsiyasi tufayli, yaʼni Yerning Quyosh atrofida g)=29,8 km/s tezlik bilan harakatlanishidan hosil boʻladi. Yerdan yulduzlarni kuzatish uchun teleskop trubasini Yer harakati tomonga ogʻdirish kerak. U vaqtda ogʻish burchagi tangensi tgcp= ^? . Bu usul natijasi: s ==299 640 ± 750 km/s. Elektr zaryadi va elektrostatik oʻlchash birliklari nisbatidan iborat elektrodinamik doimiyni aniklash (nemis fiziklari R. Kolraush va V. Veber; 1856), yorugʻlikning chastota va toʻlqin uzunligi maʼlum boʻlganda Yorugʻlik tezligini aniklash usullari ham bor. Hozirgi vaqtda Yorugʻlik tezligini oʻlchash Fizo usullarining zamonaviylashtirilgan usullarini, yorugʻlik modulyatsiyasini qoʻllash orqali amalga oshiriladi. Lazer nurlaridan va chastotasi barkarorlashtirilgan ultratovush modulyatoridan foydalanish usuli orqali oʻlchangan Yorugʻlik tezligining aniklik darajasi anchagina yuqori boʻlib, olingan natija s= 299 792,5 ±0,15 km/s ni tashkil qiladi. 1972-y. da amerikalik olim K. Ivenson oʻz xodimlari bilan birga seziy chastota standarti orqali aniqroq natija olgan: s= 299 792 456,2 ± 0,2 m/s. Xalqaro fan va texnika soniy maʼlumotlar qoʻmitasi bosh assambleyasining 1973-y. dagi karoriga binoan vakuumdagi Yorugʻlik tezligining qiymati s = 299 792 458 ± 1,2 m/s deb qabul qilingan.

---

Lotin alifbosida maqola: YORUGʻLIK TEZLIGI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: Y harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)