GAYANA

GAYANA (Guyana), Gayana Kooperativ Respublikasi (Cooperative Republic of Guyana) — Jan. Amerikaning shim.-sharqidagi davlat. Mayd. 215 ming km2. Aholisi 900 ming kishi (1997). Poytaxti — Jorjtaun sh. Maʼmuriy jihatdan 10 okrugga boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Gayana — Hamdoʻstlik tarkibidagi respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1978-y. iyuddagi referendumda qabul qilingan va 1980-y. 6-oktyabrdan kuchga kirgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgri ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatta saylanadi. Konun chiqaruvchi hokimiyatni bir palatali parlament — Millat majlisi amalga oshiradi. Ijroiya hokimiyat prezident va bosh vazir boshchiligidagi vazirlar mahkamasi ixtiyorida. Vazirlar mahkamasi Millat majlisi oldida javobgardir.

Tabnatya. Atlantika sohili pastlik boʻlgani uchun dengiz toʻlqini paytida qirgʻoqdagi yerlarni suv bosadi. Shim. va shim.-sharqi botqoq bosgan payettekislikdan, markazi va jan.

Gviana yassitogʻligidan iborat (Ro-rayma togʻi bal. 2772 m). Gayanada oltin, niobiy (kolumbit), marganes, olmos, boksit konlari bor. Iqlimi subekvatorial, issiq va sernam. Oʻrtacha oylik t-ra Jorjtaunda 26—28°, yillik yogʻin 2230 mm. Daryolari koʻp. Yiriklari — Essekibo va Koranteyn. Hududining 85% ga yaqini doimiy yashil nam oʻrmonlar bilan qoplangan. Shim.gʻarb, shim. va shim.-sharqda savannalar. Kayetur milliy bogʻi tashki l etilgan.

Aholisining 54% hindistonliklar, 36% afrikaliklar. Negrlar, duragaylar, mulatlar, xitoylar, indeyslar xam yashaidi. Davlat tili — ingliz tili. Diniy eʼtiqodiga koʻra koʻpchilik aholi protestantlar boʻlib, katoliklar, musulmonlar, hindular ham bor. Shahar aholisi — 31%. Yirik shaharlari: Jorjtaun, Bartika va b.

Tarixi. Qadimda Gayana hududida indeyslar yashagan. Gayanani birinchi boʻlib ispanlar kashf etgan (1499). 16-a. oxirlarida inglizlar G. qirgʻoqlariga kelganlar. Keyinroq golland savdogarlari Essekibo, Demerara va Berbis daryolari boʻyiga kelib joylashib, bu yerlarni oʻzlashtira boshladilar. Ular Afrikadan keltirilgan negr qullar yordamida plantatsiya xoʻjaliklari barpo etdilar. 18-a. oxiri — 19-a. boshlarida Gayanaga egalik qilish uchun Buyuk Britaniya, Gollandiya va Fransiya oʻrtasida kurash boʻlib turdi. 1814-y. gi Angliya-Gollandiya sulhiga binoan Gayana Buyuk Britaniya ixtiyoriga oʻtdi va 1831-y. dan Britaniya Gvianasi deb ataladigan boʻldi. 1834-y. da quldorlik bekor qilindi. 1838-y. dan boshqa mamlakatlardan, ayniqsa Hindiston va Xitoydan arzon ish kuchi keltiriddi. Gayana aholisi milliy-ozodlik uchun kurashdi. Bu kurash 2-jahon urushidan keyin keskin tuye oldi. 1953-y. da Britaniya Gvianasi mehnatkashlari ichki oʻzini oʻzi boshqarishni kengaytirishga erishdi. 1966-y. 26-mayda Britaniya Gvianasi mustaqil davlat deb eʼlon qilindi va u G. deb nomlandi. 1970-y. dan Gayana — respublika. Oʻsha yildan BMT aʼzosi. 1992-y. 8 yanv. da OʻzR suverenitetini tan olgan. Milliy bayrami: Respublika kuni – 23fev. (1970).

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmasi. Xalq taraqqiyparvar partiyasi, hukmron partiya, 1950-y. tuzilgan; Xalq milliy kongressi, muxolifatdagi partiya, 1955-y. tashkil etilgan; «Birlashgan kuch», muxolifatdagi partiya, 1960-y. tuzilgan; Mehnatkashlar ittifoqi, muxolifatdagi partiya, 1977-y. tashkil etilgan. Gayana kasaba uyushmalari kongressi, 1940-y. da asos solingan.

Xoʻjalign. Iqgisodiyotining asosi — q. x. va konchilik sanoati. Yalpi ichki mahsulotda q. x. va baliqchilik 40,1% (shu jumladan qand-shakar i. ch. 28,4%), sanoat 16,1% (shu jumladan konchilik 11,7%)ni tashkil etadi. Okean sohilida, Demerara va Berbis daryolari vodiylarida dehqonchilik qilinadi. Asosiy ekinlari: shakarqamish va sholi. Kokos palmasi, kofe, kakao, sitrus mevalari, ananas, maniok, batat va b. ham yetishtiriladi. Qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi. Yaylovlarda koʻproq koramol boqiladi. Daryo va dengizlarda baliq ovlanadi.

Sanoatidagi rivojlanish foydali qazilmalar, avvalo boksit, shuningdek oltin, olmos, marganes qazib olish b-n bogʻliq. Iqgisodiyotning asosiy tarmoqlari davlat nazoratiga olingan. Elektr energetikada issiqlik elektr st-yalari ustun. Bir yilda 219 mln. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. I. ch. sanoati zaif rivojlangan. Asosiy tarmoqlari: qand-shakar, pivo, tamaki, yogʻochsozlik. G. romi jahonga mashhur. T. y. uz. — 88 km, avtomobil yoʻllari uz. — 7,2 ming km. Asosiy portlari: Jorjtaun, Nyu-Amsterdam. Chetga qand-shakar, boksit, sholi, olmos, rom, yogoch-taxta, oziq-ovqat mahsulotlari, alyuminiy oksidi chiqaradi. Chetdan turli mashinalar, neft mahsulotlari, transport vositalari, qurilish materiallari, sut mahsulotlari, un va gazlama oladi. Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada bilan savdo qila-di. Pul birligi — G. dollari.

Madaniyati. 6—14 yoshdagi bolalar uchun majburiy oʻqish yoʻlga qoʻyilgan. Taʼlimning hamma turlari — bepul. 6 y. lik boshlangʻich, 7 y. lik oʻrta maktablar, hunar-texnika bilim yurtlari, 2 kollej bor. Oʻqituvchilar Jorjtaundagi ped. kollejida va 2 oʻquv markazida tayyorlanadi. Ilmiy markazlari: G. jamiyati, Amerika axborot markazi, Gayana xalqaro munosabatlar in-ti va b. Jorjtaun un-ti, Milliy kutubxona, Gayana muzeyi mavjud. Gayanada nashr etiladigan yirik gaz. va jur. lar: «Voys of leybor» («Mehnat sadosi», gaz., 1980-y. dan), «Gayana kronikl» («Gayana axboroti, kundalik gaz., 1881-y. dan), «Mirror» («Koʻzgu», haftalik gaz., 1962-y. dan), «Nyu neyshn» («Yangi millat», haftalik gaz., 1955-y. dan), «Sander» («Momaqaldiroq», har chorakda chiqadigan jur., 1950-y. dan), «Sandi kronikl» («Yakshanba axboroti», haftanoma, 1881-y. dan). Gayana ijtimoiy aloqalar agentligi hukumat axborot xizmati boʻlib, u 1989-y. da tuzilgan. «Gayana brodkasting korporeyshn» hukumat radioeshittirish xizmati 1979-y. da tashkil etilgan. «Gayana televijn» hukumat telexizmati 1993-y. da tuzilgan.

Adabiyoti ingliz tilida. Folklor-ni Gayana tub joy aholisi — indeyslar yaratgan, keyinchalik shakarqamish plantatsiyalarida ishlatish uchun keltirilgan negrlar va hindlar ham bu jarayonga qoʻshilgan. Yozma adabiyot 19-a. da paydo boʻldi: «Kolonist» taxallusli muallifning «Demeraradagi tungi oʻylar» lirik sheʼrlar toʻplami, qullikdan faryod chekkan S. Oliveraning sheʼrlari, T. Donning «Moʻminlarning qalb izhori» toʻplami va b. A. Seymur «Gviana ustida bulut» dostonida asosiy tarixiy davrlarni tasvirlagan. Milliy ozodlik kurashi kuchaygan paytda M. Karterning joʻshqin sheʼriyati katta ahamiyat kasb etdi. Keyingi vaqtlarda nasr rivojlanmoqda.

Mustamlaka davrining qiyinchiliklariga qaramay, professional sanʼat rivojlandi, u indeys va negr anʼanalarini oʻzida mujassamlashtirdi. Yogʻoch oʻymakorligi, naqshinkorlik, ramziy tasvirlar namunalari mavjud. Gayana dagi meʼmoriy inshootlar asosan yogʻochdan yasalgan boʻlib, ularning uslubi har xil (ispancha, gollandcha, inglizcha uslublar taʼsiri seziladi). Turar joylar, odatga kura, baland gʻishtin tirgaklar ustiga kebracho, bambuk, palma yogʻochlaridan bir qavatli qilib qurilgan. Jorjtaunda dunyodagi eng katta yogoch cherkov (meʼmori A. Blomfild) savlat toʻkib turibdi. 1945-y. dan soʻng mamlakat poytaxtida zamonaviy binolar qurildi.

---

Lotin alifbosida maqola: GAYANA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: G harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)