ЯҲУДИЙ ТИЛИ

ЯҲУДИЙ ТИЛИ — яҳудийларнинг турли даврларда, турли минтақаларда қўлланиб, турлича номланиб келган тилларининг умумлашма номи. Булар:

1) қадимий яҳудий тили — сом тилларидан бири. Инжил китобида (Қадимий аҳд, мил. ав. 12—3-асрлар), шунингдек, Фаластиндан топилган, мил. ав. 8-аср — мил. 2-асрларга мансуб сопол парчаларидаги ёзувларда сакланиб қолган. Қадимда ханаан тили деб ҳам аталган. Мил. 1-асрларигача сўзлашув тили ҳисобланган. Кейинчалик бу тил оромий, юнон, лотин ва бошқалар тиллардан ўзлашган сўзлар ҳисобига лексик жиҳатдан бойиган ҳамда морфология ва синтаксис соҳасида бир қанча ўзгаришларга учраган. қадимий яҳудий тилида бой диний, фалсафий, илмий ва бадиий адабиёт яратилган. Даврлар ўтиши билан қадимий яҳудий тили янада кўнроқ ўзгаришларга учраганлигидан унинг ҳоз. «авлоди» — иврит алоҳида, мустақил тил деб қаралмоғи керак;

2) иврит — қадимий яҳудий тилининг 19-асрда қайта тирилган, ўзгарган, замонавий шакли; янги босқичдаги сом тилларишн бири. 1948 йилдан Исроил давлатининг расмий тили (араб тили билан бирга). Ивритда 4 млн. дан ортиқроқ киши сўзлашади. Мил. ав. 1-минг йиллик охирларидан қадимий яҳудий тили сўзлашув тили сифатида истеъмолдан чиқади ва диний амалиёт, юқори услубдаги диний ва дунёвий адабиёт тили бўлиб қолади. 18-аср охири ва 19-асрда унинг негизида, асосан, Шарқий Европа яҳудийларининг маърифий ва бадиий адабиёт тили сифатида иврит шаклланади. 19-асрнинг 2-ярмидан бошлаб иврит кундалик алоқааралашувдаги сўзлашув тилига ҳам айланади. 20-аср бошларигача бир неча талаффуз меъёрлари мавжуд бўлган: ашкеназ (Шарқий Европадаги германиялик яҳудийларда) ва сефард (Ўрта денгиз шарқи, Франция, Нидерландия ва бошқалар мамлакатлардаги испаниялик яхудийларда) талаффуз меъёрларидан сефард талаффузи кейинчалик асосий меъёр сифатида қабул қилинади. Иврит лексикасининг асосини қадимий яҳудий тили сўзлари ташкил этади ва у қадимий сўзларнинг янги маъно касб этиши, барқарор сўз бирикмаларининг сўзга айланиши, феъллардан янги сўзлар ясалиши, шунингдек, қадимий ва ҳоз. тиллардан (араб, рус, инглиз, немис, идиш ва бошқалар) сўз ўзлаштириш ҳисобига бойиб бормоқда. Ёзуви анъанавий яҳудий ёзувитр;

3) идиш — герман тилларидан бири, ашкеназлар (германиялик яҳудийлар)нинг сўзлашув ва адабий тили. 10 — 14-асрларда юқори немис лаҳжаларидан бири негизида қадимий яҳудий тилининг, кейинчалик эса славян тилларининг кучли таъсири остида шаклланган. 15—16-асрларда ашкеназ яҳудийларининг Германиядан Польша қироллигига кўчишидан кейин идиш, асосан, Польша, Литва, Украина, Белоруссия ҳудудларида тарқалади. Яҳудийларнинг 19-асрнинг 2-ярми — 20аср бошларида АвстроВенгрия ва чор Россиясидан, 1933 йилдан Германиядан кўчиб (чиқиб) кетиши идишнинг АҚШ ва Канадада, Англия ва Жанубий Африкада, шунингдек, Лотин Америкаси мамлакатларида тарқалишига олиб келди.

Исроилда эса бу тил иврит томонидан сиқиб чиқарилмоқда. Лаҳжалари унинг тарқалиш ҳудудига қараб номланади: поляк лаҳжаси, литвабелорус лаҳжаси ва бошқалар; украин лаҳжаси адабий тилга асос бўлган. Сўзлашувчиларнинг умумий сони тахм. 8—9 млн. киши атрофида. Лексикаси қадимий яҳудийча ҳамда байналмилал сўзларга бой. Ёзуви анъанавий яҳудий ёзуви бўлиб, у идиш фонетик тизимини ифодалашга мослаштирилган;

4) л а дино (испан яҳудий тили, сефард тили) — роман тилларитн бири. 15 — 16-асрлардаги адабий кастиль (испан) тили асосида шаклланган. Л. да сўзлашувчилар (100 минг киши) 1492 йил Испаниядан қувғин қилинган ва Жанубий Европа, Англия, Нидерландия, Германия, Туркия, Марокаш ва бошқалар араб мамлакатларига келиб жойлашган яҳудийлар (сефардлар)нинг авлодларидир. Ушбу тил асосан Исроилда, Болқон мамлакатларида тарқалган. Лахжалари унинг тарқалиш ҳудудига қараб номланади: турк лаҳжаси, румин лаҳжаси ва бошқалар Ёзуви 16-асрда анъанавий яҳудий ёзуви асосида унга бир қанча диакритик, сатр усти белгилари қўшиб ва баъзи ундош ҳарфларни унлиларни ифодалаш учун қўллаган ҳолда шакллантирилган.

Ўрта Осиёда яшовчи яҳудийларнинг ҳам ўзига хос тили бор. Бу тил, асосан, тожик тилининг самарқандбухоро лаҳжаси асосида шакллантирилган. Унинг лексикасида қадимий яҳудий тили ва ивритдаги дин, урф-одат ва турмушга оид оз миқдордаги сўзлар сақланган. 20-асрда Ўрта Осиё халқлари қўллаб келган ёзувлар маҳаллий яҳудийлар учун ҳам умумий бўлган. Диний амалиётда анъанавий яҳудий ёзувидан фойдаланилади.

Ад.: Дьяконов И. М.. Язмки древней Передней Азии, М., 1967; Шапиро Ф. Л.. Ивритрусский словарь, М., 1963 (с приложением: Гранде Б. М., Грамматический очерк язнка иврит); Фалькович Э. М., Еврейский язмк (идиш), М., 1966.

Абдуваҳоб Мадвашев.

---

Кирилл алифбосида мақола: ЯҲУДИЙ ТИЛИ ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: Я ҳарфи фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)