BORATLAR

BORATLAR — borat kislota tuzlari va efirlari. Tuzilishi, tarkibi va tabiatda uchrashiga koʻra B. anorganik, organik va tabiiy Boratlar larga boʻlinadi. Anorganik boratlar (oksoboratlar), ortoborat N(3VO3), metaborat (NVO2) hamda erkin holda ajratib olinmagan poliborat N( BmO3iTMi) kislotalarining tuzlari. Molekulasidagi bor atomlarining soniga qarab mono, di, tetra, geksaboratlar va b. ga boʻlinadi. Boratlarda bor atomining koordinatsion soni 3 yoki 4 ga teng boʻlib, molekuladagi bor atomlari kislorod atomi orqali koʻprikli bogʻlanish hosil qiladi. Ammoniy, ishqoriy va oksidlanish darajasi +1 ga teng boʻlgan b. metallar koʻpincha gidratlangan yoki suvsiz metaboratlar MeVO2, tetraboratlar Me2VO4, pentaboratlar MeV5O,, shuningdek dekaboratlar Me V O pN2O hosil qiladi. Oksidlanish darajasi +2 ga teng boʻlgan ishqoriyer va b. metallar odatda gidratlangan metaboratlar, triboratlar Me2V,Op, geksaboratlar MeV6O|0, shuningdek suvsiz meta, orto va tetraboratlar beradi. Oksidlanish darajasi +3 ga teng boʻlgan metallarga gidratlangan va suvsiz ortoboratlar MeVO3 tavsiflidir. Anorganik Boratlar rangeiz, amorf yoki kristall moddalar. Ularning sukjlanish tralari 500» dan 2000» gacha. Koʻpchilik anorganik Boratlar eritmalari sovish paytida osonlikcha shisha holatiga oʻtadi. Gidratlangan anorganik Boratlar ortoborat kislotaga metall oksidlari, gidroksidlar va karbonatlar taʼsir ettirib olinadi. Suvsizlari esa bor oksidiga metall oksidlari yoki karbonatlarini qoʻshib suyuqlantirish exv» qizdirish usuli bilan olinadi. Anorganik Boratlar bor birikmalarini sintez u shishda shisha, emal, sir, pigmentlar komponenti sifatida, olovbardosh qoplamalar, elektrolitlar, lyuminoforlar, boʻyoq mahsulotlar i. ch. da, metallarni kavsharlashda va b. da qoʻllaniladi.

Organik boratlar — [ortoboratlar, trialkil (aril) boratlar, trialoksiboratlar], umumiy formulasi (RO)3 V boʻlgan ortoborat kislota efirlari. Bu yerda R — alkil, aril, allil va b. organik radikallar. Quyi alkilboratlar zangori rangda shuʼlalanuvchi uchuvchan suyuqpiklardir. Suv taʼsirida ular (VON)3 va ROH gacha gidrolizlanadi.

Organik Boratlarning olinish usullari turlicha:

1) ortoborat kislota, bor oksidi, bor xlorid yoki buraga spirtlar, fenollar, diollar taʼsir ettirish;

2) V2N, va b. borli organik birikmalarni alkogoliz qilish;

3) R3Bhm oksidlash; 4) Me|B(OR)4] ni termik parchalash va b.

Organik Boratlar antioksidantlar sifatida, parafinlarni oksidlab spirtlar olishda, organik va bororganik birikmalar sintezida, fungitsid, antiseptik sifatida, boʻyoqlar, motor yonilgʻilari, surkov moylari, polimerlar olishda qoʻllaniladi.

Tabiiy boratlar — boratkislota tuzlaridan hosil boʻlgan minerallar sinfi. Tabiiy Boratlarning kaliyli, natriyli, kalsiyli, magniyli va temirli 100 ga yaqin minerali maʼlum boʻlib, ular asosan rombik va monoklin singoniyada kristallangan rangeiz yoki oq rangdagi moddalar. Ularning strukturasida 1 dan 6 ta gacha, goho 9 ta bor atomlari kislorod atomlari bilan borkislorod guruhlari hosil qilib ishtirok etadi. Borning koordinatsion soniga qarab bu guruhlar oʻzaro borkislorod uchburchaklari [VO,]1» yoki tetraedrlar [VO4]4ʻ holida birlashib, zanjirsimon, tasmasimon, qatlamli va karkasli strukturalar hosil qilishi mumkin. Tabiiy Boratlarga vulqonlar natijasida yuqori tralarda hosil boʻlgan lyudvigit, asharit, susseksit va suv havzalarida choʻkindi sifatida hosil boʻlgan bura, boratsit va b. kiradi. Suvli va suvsiz boratlar mavjud (aksarisi suvlidir). Tarkibida suvi bor tabiiy Boratlarning Moos shkalasi boʻyicha qattiqligi 2—5, suvsizlariniki 9 gacha, zichligi 1500—3400 kg/m] boʻladi.

Tabiiy Boratlarning eng kagta koilari vulkanogen — choʻkindi jinslarda, endogen yoʻl bilan hosil boʻlgan konlarning baʼzi jinslarida uchraydi. Choʻkindi galogen konlari tuzlar bilan birgalikda hosil boʻladi. Tabiiy B. Oʻzbekistonning Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Jizzax viloyatlarida uchraydi. Kime sanoatida, bor tuzlari olishda, boʻyoqtayyorlashda, kulolchilikda, sir, emal, shisha, pigmentlar i. ch. da qullaniladi.

Ad.: Issledovaniye sinteticheskix boratov, Riga, 1983; Leonyuk N. I., Leonyuk L. I., Kristalloximiya bezvodnыx boratov, M., 1983.

Rustam Maʼrupov.

---

Lotin alifbosida maqola: BORATLAR haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: B harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)