KALENDAR

KALENDAR (lot. calendarium — qarz daftari) , taqvim — yil, oy, hafta va kunlar hisoblashni yuritish tizimi. Quyosh, Oy, sayyoralarning koʻrinma harakati, kun bilan tunning almashinuvi, Oy fazalari va yil fasllarining davriy ravishda takrorlanib turishiga asoslanadi. Kalendarning paydo boʻlishi odamning xoʻjalik faoliyatini yuritish ehtiyoji bilan bogʻliq. Odamlar Quyoshning chiqib botishini kuzatib — kun, Oy oʻrogʻining avval kattalashib, soʻng kichrayishiga qarab — oy, yil fasllarining davomida Quyoshning ufqdan qanchalik koʻtarilishini kuzatib yil tushunchalariga kelishgan. Asta-sekin vaqtni yana ham aniqroq xisoblash ehtiyoji b-n soat, minut birliklari, mifologik anʼanalar asosida hafta tushunchasi kiritilgan. Vaqt hisobini toʻgʻri yuritish uchun dastlabki rasadxonalar qurilgan, quyosh soati oʻylab topilgan.

Kalendar hisobining asosiy birligi — ysh. Yil esa oylarga, oylar esa kunlarga boʻlingan. Bu 3 tushuncha 3 xil astronomik hodisa — mos tartibda Yerning Quyosh atrofida aylanishi, Oyning Yer atrofida aylanishi va Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi b-n bogʻliq. Bu 3 hodisaning davomiyligi ancha murakkabligi yilni oylarga, oyni kunlarga boʻlishni murakkablashtiradi. Bu masala turli xalqlarda turli usulda hal etilgan va shu tarzda quyosh Kalendari (shamsiy taqvim), oy Kalendari (qamariy taqvim) hamda oy-quyosh Kalendari (shamsiyqamariy taqvim) ishlab chiqilgan.

Quyosh k al ye n d ar i ning asosiy birligi — tropik yil. Uning uzunligi ketmaket ikki bahorgi tengkunlik oraligʻidan iborat boʻlib, 365,2422 kun, yaʼni 365 kun 5 soat 48 min. 46 sek. ga teng. Dastlabki shamsiy Kalendardan foydalangan kad. misrliklar bir yilni 365 kun deb olishgan. Bir yil 30 kunlik 12 oyga boʻlingan va yil oxirida qoʻshimcha 5 kun qoʻshilgan. Qad. Rimda ham bir yilni 365 kun deb olingan, lekin yilning oylarga boʻlinishi yana ham murakkabroq boʻlgan. Bundan tashqari qad. Misr va Rim K. larida yil uzunligi tropik yildan taxm. 6 soatiga qisqa boʻlgani uchun bahorgi teng kunlik har 4 yilda 1 kunga surilgan va bu ham chalkashliklarga sabab boʻlgan. Ularni bartaraf etish uchun Rim konsuli Yuliy Sezar mil. av. 46-y. da yunon astronomi Sozigen taklifiga muvofiq Kalendar islohotini oʻtkazadi: har 4 y. dan biri 366 kunlik (kabisa) deb qabul qilinadi. Bu K. Yuliy kalendari deb yuritiladi. Yuliy Kalendar ida bir yil 12 oyga boʻlinib toq oylar 31 kun, juft oylar 30 kun, faqat fev. oyi 28 kun (kabisa yili 29 kun). Dunyoning koʻp mamlakatlarida hozirgacha oylarning Yuliy Kalendar dagi nomlari qoʻllanadi.

Yuliy Kalendarda bir yil tropik yildan 11 min. 14 sek. ortiq boʻlgani uchun bu farq har 400-yilda taxm. 3 kunni tashkil qiladi. Bu farq yigʻilib 16-a. da 10 kunga yetgan, natijada bahorgi teng kunlik 11 mart ga toʻgʻri kelib qolgan. Bu nomutanosiblik xristianlarning diniy bayramlarini belgilashda chalkashlik keltirib chiqarar edi. Shuning uchun Yuliy Kalendar dagi xatolikni tuzatish uchun Rim papasi Grigoriy XIII 1582-y. 24 fev. da italiyalik vrach va matematik Luidji Lullio loyihasi boʻyicha Kalendar islohotini oʻtkazadi:

1) 1582-y. 4 okt. dan keyingi kun 15 okt. deb olinadi va bahorgi teng kunlik 21-martga qaytariladi;

2) toʻrtga boʻlinadigan yillar Yuliy Kalendar dagi kabi 366 kun deb olinadi;

3) har 400-yilda 3 kun chiqarib tashlanadi — 400 ga boʻlinmaydigan yillar 365 kunlik (yaʼni oddiy) yil deb eʼlon qilinadi. U Grigoriy kalendari deb yuritila boshladi. Sanalarni Grigoriy Kalendar iga muvofiq hisoblash yangi uslub deb ataldi. Sanalarni avvalgidek Yuliy Kalendari asosida hisoblashda davom etish esa eski uslub nomini olgan. Grigoriy Kalendari 16-a. dan boshlab asta-sekin dunyoning koʻpchilik mamlakatlariga tarqaldi. Oʻzbekistonda ham u 1918-y. 14 fev. dan qoʻllab kelinadi.

Yil uzunligi va oy-kunlarga boʻlinish Kalendarga muvofiq yuritilsa, yillar hisobi alohida kelishuv bilan belgilanishi lozim. Qachon birinchi yil deb olinishi bilan bu masala hal boʻladi va istalgan sanani hisoblash imkoni tugʻiladi. Bunday kelishuv Kalendar bilan birga xronologiya deb ataladi. Grigoriy Kalendari qabul qilingan mamlakatlarning koʻpchiligida xronologiya Iso Masihning tugʻilgan kunidan boshlanadi, yaʼni Iso (as) tugʻilgan kun 1-yilning 1-yanvari deb qabul qilingan. Tarixning mana shu sanasigacha davri eski era (miloddan avval), keyingi davri esa yangi era (milodiy) deb ham ataladi.

Oy kalendarida asosiy birlik vazifasini sinodik oy oʻtaydi. Oy Yer atrofida aylanishi davomida Quyoshning toʻgʻrisiga kelishi oy boshi deyiladi. Bu vaqtda Oy koʻzga koʻrinmaydi, 1—2 kundan keyin u gʻarbda kechqurun oʻtkir oʻroq («yangi oy») shaklida koʻrinadi. Oy K. ida 12 oy bir yilni tashkil etadi. Sinodik oy 29,5306 sutka, yaʼni 29 kun 12 soat 44 min. 3 sek. boʻlgani uchun bir yil taxm. 354 kunga teng boʻladi.

Hozir Oy K. i arab mamlakatlarida amal qiladi. 20-a. gacha u asosiy aholisi musulmon boʻlgan mamlakatlar, jumladan, bizning yurtimizda ham qoʻllangan va hijriy (aniqrogʻi hijriy-qamariy) taqvim deb atalgan. Hijriy taqvimda xronologiya paygʻambar Muhammad (as) ning Makkadan Madinaga koʻchib borgan (arabcha hijrat) kunidan boshlanadi. Bu sana Yuliy Kalendar ida 622-yil 16 iyul juma kuniga toʻgʻri kelishi aniqlangan. Hijriy taqvimda 12 oydan toqlari 30, juftlari esa 29 kun. Bunda bir yil 354 kun boʻlib, 12 sinodik oydan qisqa boʻlgani uchun har oʻttiz yildan 11 tasi kabisa deb olinadi. Kabisa yilning soʻnggi oʻn ikkinchi oyi (zulhijja) 30 kun boʻladi. Hijriy taqvimda oʻttiz yillik davrlar (1-yildan 30-yilgacha, 31-yildan 60-yilgacha va h. k.) qoʻllanadi. Har oʻttiz yillik davrning 2, 5, 7, 10, 12, 15, 17, 19, 21, 24, 27 va 29 yillari kabisadir. Mac, hijriy 1426-yil kabisamiyoʻqmi ekanligini aniqlash uchun undan 30 ga karrali qismi chegirib tashlanadi: 1426 — 30×47=1426 — 1410=14, demak, bu yil oddiy ekan, 1427-yilda esa qoldiq 15 chiqadi va kabisa boʻlishini koʻrsatadi.

Ayrim Sharq mamlakatlarida hijriy taqvimning kabisa yillari boshqa usulda ham aniqlangan. Shuningdek, Eronda hijriy-qamariy taqvim bilan bir paytda hijriy-shamsiy taqvim ham qoʻllanadi. Unda xronologiya hijrat kunidan boshlanadi, ammo yil uzunligi Quyosh Kalendari boʻyicha hisoblanadi. Yil boshi sifatida bahorgi tengkunlik — Navroʻz kuni, oylar esa burjlar bilan deyarli ustma-ust tushadi.

Ayrim Sharq mamlakatlarida ham yil, ham oy asosiy birlik boʻlgan oy-quyosh kalendarlari qoʻllanadi. Kalendar tarixida Umar Xayyom taklif qilgan islohot ham ahamiyatga molik. U oʻsha davrda amalda boʻlgan Kalendarlar bilan tanishib, ulardagi kamchiliklardan xoli boʻlgan quyosh Kalendar ini ishlab chiqqan va saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh tomonidan joriy ham qilingan (Yuliy Kalendari boʻyicha 1079-y. 15-martda). Ammo sulton vafotidan (1092-y.) keyin amal qilinmay qolib ketgan. Umar Xayyom taqvimida har 33 yildan 8 tasi: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33-yillar kabisa yil boʻlgan. Bunda bir yil oʻrtacha 365+8/33=365,242424 kunga teng boʻlib, tropik yildan atigi 19,7 sekundga farq qiladi. Umar Xayyom taqvimini amaldagi Kalendarlar ichida eng sodda va anigʻi deyish mumkin. Qadimdan turli xalqlar turlicha Kalendarlar va xronologiya tizimlaridan foydalangani bir Kalendar dagi sanalar boshqa Kalendarda qaysi sanaga mos kelishi masalasini oʻrtaga chiqargan. Bu masalani hal etishga ayniqsa alXorazmiy, Beruniy va Ulugʻbek katta hissa qoʻshgan. Xususan, Ulugʻbekning «Ziji jadidi Koʻragoniy» asarida oʻsha davrda Yaqin Sharq, Xitoy, Yevropada qoʻllangan oʻndan ortiq Kalendarlar oʻrtasidagi mutanosiblik bayon qilingan.

Musulmon Sharqi, jumladan Oʻrta Osiyo xalqlari tarixi, klassik va madaniy yodgorliklarida sanalar hijriy-qamariy taqvimda berilgan. Shuning uchun bunday yodgorliklar oʻrganilganda hijriy sanalarni milodiy, yaʼni Yuliy-Grigoriy Kalendar iga oʻtkazish masalasiga duch kelinadi. Bir holatda bu masalani taqribiy hal etish — hijriy yilga mos milodiy yilni hisoblash kifoya qilsa, ikkinchi holatda uni aniq hal etish — tayin hijriy sanaga milodiy boʻyicha qaysi kun toʻgʻri kelishini topish lozim boʻladi. Manbashunoslar ishini yengillatish mak,sadida turli mutanosiblik jadvallari tuzilgan. Jadval boʻlmagan taqdirda maxsus qoidadan foydalanish mumkin: hijriy yil N b-n, milodiy yil M bilan belgilansa, u holda: M=N-S+622, N=M-622+ Mu2622 Mas, manbalarga koʻra Alisher Navoiy hijriy 844-yilning 17 ramazonida tavallud topgan, yaʼni N=844. Endi 844:33 taqriban 25,6 ga tengligi uchun M=844+622-25,6= 1440,6. Odatda, bu natija 1440/1441 (yaʼni 1440 yo 1441) koʻrinishda yoziladi. Qoidani bir oz oʻzgartirib, mikrokalkulyatorda hisoblashga moslash mumkin: M=N*354: 365+622, N=Mx365: 354-622.

Bir Kalendar dagi tayin A kunga ikkinchi Kalendarda qaysi V kun tugri kelishini aniqlash lozim boʻlsa, u holda dastavval har ikki Kalendar uchun mutanosibligi maʼlum kun — boshlangʻich hisob nuqtasi olinadi. Xususan, hijriy va Yuliy-Grigoriy Kalendar lari uchun boshlangʻich nuqta sifatida hijriy 1-yilning 1-muharrami milodiy 622-yil 16-iyulga mos kelishi olinishi mumkin. Soʻng birinchi Kalendarga muvofiq A kungacha necha kun oʻtgani hisoblanadi va boshqa Kalendarda shuncha kun oʻtsa, qaysi sana chiqishi topiladi.

Shunday qilib, Kalendarlar oʻrtasidagi mutanosiblik ularning xronologiyasiga (erasiga) ham bogʻliqdir. Turli xalqlarda ming yillar mobaynida turlicha eralar qoʻllangan. Xitoyda yil hisobi hukmdor Xuan Di podsholigi boshlangan sana — mil. av. 2637-y. dan hisoblangan. Qad. Misrda yagona uzluksiz yil qisobi boʻlmagan — har bir faraon taxtga oʻtirishi bilan yil hisobi boshidan boshlangan. Qad. Bobilda Nabonassar podsholigi boshlangan mil. av. 747 i. dan hisoblangan era qoʻllangan. Yunonistonda xronologiyaga 1-Olimpiada boshlangan yil — mil. av. 776-y. asos qilib olingan. Qad. Rimda yil hisobi afsonaviy qahramon Romul shaharga asos solgan sana — mil. av. 753-y. dan boshlangan. Keyinchalik imperator Diokletian (Daqyonus) hukmdorligi boshlangan eraga oʻtilgan, u mil. 284-y. ga toʻgʻri keladi («Daqyonusdan (almisokdan) qolgan» degan ibora shundan kelib chiqqan).

«Dunyoning yaratilishi»dan boshlangan eraning bir necha varianti xam bor. Jumladan, qad. yahudiy Kalendari boʻyicha dunyoning yaratilishi mil. av. 3761-y., Vizantiya K. i boʻyicha esa mil. av. 5508-y. sodir boʻlgan. Hoz. vaqtda koʻpchilik mamlakatlarda qabul qilingan yangi era — «Iso Masix tugʻilgan kun»dan boshlangan era qoʻllanadi.

Grigoriy XIII islohoti Kalendar vaqtini astronomik vaqtga yaqinlashtirgan boʻlsa ham Kalendarning ichki tuzilishidagi oylardagi kunlar soni bir xil emasligi, haftalarning oylar ichida boʻlinib ketishi kabi noqulayliklar saqlanib qolgan. Shuning uchun mukammalroq Kalendar loyihalarini ishlab chiqishga urinishlar boʻlgan. Mac, Hindiston hukumatining tashabbusi bilan Kalendarni isloqqilish masalasi 1953-y. da BMTga qoʻyilgan. BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (EKOSOS) doimiy Kalendar loyihasini maʼqullagan. Unga koʻra har bir choraqda 13 ta toʻliq yetti kunlik hafta (hammasi boʻlib bir yilda 364 kun) va yil oxirida qoʻshimcha bir kun (31 dek. oʻrniga) — Tinchlik bayrami kuni belgilangan. Kabisa yillari esa, shuningdek, 6 – va 7-oylar orasida yana bir kun — Kabisa yil bayrami qoʻshiladi. Qoʻshimcha kunlar haftalar va oylar hisobga kiritilmaydi (yaʼni ular qaysi oy va haftaning kunlari boʻlishi koʻrsatilmaydi). Bu loyiha boʻyicha har chorakning birinchi oylari (yanvar, aprel, iyul, oktyabr) 31 kundan, qolgan oylar esa roppa-rosa 30 kundan tashkil topishi kerak. Shunda xaftasiga bir kun dam olish kuni hisoblansa, hamma oylardagi ish kunlari soni doimiy — 26 kundan boʻladi. Har bir xalqning milliy bayramlari borligi va dam olish kuni 2 kun kilib belgilanganligi tufayli, bu loyixani ayrim mamlakatlar maʼqullamadi. Shuning uchun 1956-y. dan keyin Kalendar islohoti oldingy siljimadi. Keyinchalik boshqa Kalendarlar loyihalari taklif qilindi, lekin ularni hayotga joriy etish masalasi ochiq qolmoqda.

Kalendar tarixi — insoniyat sivilizatsiyasining uzviy ajralmas boʻlagi. Tashqi olam toʻgʻrisidagi bilimlar koʻpaygan sari va turli davrlarda xalq xoʻjaligi ehtiyojlari bilan bogʻliq ravishda Kalendarlar takomillashib bordi. Maye, oy Kalendar ining paydo boʻlishini ibtidoiy odamning turmush tarzi bilan bogʻlash mumkin. U davrlarda ovchilik va termachilik odam faoliyatining asosini tashkil qilgan edi. Asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikka oʻtilishi oy-quyosh Kalendari va kuyosh Kalendar ining paydo boʻlishiga olib keldi. Keyingi ikki yuz yillik Kalendar larning ichki tuzilishini takomillashtirishga intilish bilan tarixga kirdi. 18-a. oxiridagi Yevropadagi sanoat toʻntarishi, 19-a. dagi industrlashtirish, 20-a. dagi fan va texnika inqilobi Kalendarni takomillashtirish muammosini dolzarb qilib qoʻydi.

Fan-texnika taraqqiyotining xalq xoʻjaligini elektronlashtirish, kompleks mexanizatsiyalashtirish, EHM va kompyuterlarni xalq xoʻjaligiga keng joriy qilish bilan bogʻliq hozirgi bosqichida doimiy Kalendarlar tuzish muammosi dolzarb boʻlib qoldi. Lekin oxirgi paytlarda Kalendarni isloh qilish masalasi koʻtarilmay turibdi.

Ad.: Bakulin P. I., Blinov I. S, Slujba tochnogo vremeni, M., 1968; Seleshnikov S. I., Istoriya kalendarya i xronologiya, M., 1977; Sыbulskiy V. V., Sovremennыye kalendari stran Blijnego i Srednego Vostoka, M., 1982; Volodomonov N. V., Kalendar; proshloye, nastoyaщyee, buduщyee, M., 1981; Aʼzamov A., Ikki asr. Hijriy va milodiy taqvimlarning kunma-kun mutanosiblik jadvallari.

Abdulla Aʼzamov, Sobit Ilyosov.

---

Lotin alifbosida maqola: KALENDAR haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: K harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)