QUYOSH SISTEMASI

QUYOSH SISTEMASI — Quyoshning gravitatsion taʼsir maydoni ichida harakatlanuvchi osmon jismlari (Quyosh, sayyoralar, sayyoralarning yoʻldoshlari, kichik sayyoralar, kome-talar, kosmik changlar) majmui. Quyosh sistemasi chegarasining koʻrinma oʻlchami Pluton orbitasi (taxm. 40 a. b., q. Astronomik birlik) bilan aniqlansada, ammo uning haqiqiy chegarasi eng yaqin yulduzgacha (230 ming a. b. gacha) boʻlishi mumkin. Quyosh sistemasining uzoq tashqi sohalari haqidagi maʼlumotlar Quyoshga yaqinlashuvchi uzun davrli kometalar va shu sistemani qoplagan kosmik changlarni kuza-tishdan olinadi. Quyosh sistemasi hududidagi har qanday jism ham Quyosh sistemasiga kiravermaydi. Quyoshning taʼsir doirasidagi har bir jismning Quyosh sistemasiga kirishi uchun avvalo uning musbat kinetik va manfiy potensial energiyalarining yigʻindisi, yaʼni toʻla energiyasi manfiy boʻlishi kerak. Bundajism Quyoshningtortishish kuchini yenga olmay, Quyosh sistemasi doirasida qoladi. Buning uchun Quyosh sistemasiga tegishli jismlarga Quyoshning tortishish quchi taʼsiri boshqa yulduzlarnikiga nisba-tan ortiq boʻlishi kerak.

Qx. ning umumiy tuzilishini birinchi marta N. Kopernik toʻgʻri ifodalab, Yer va sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishini asoslab berdi (16-a.). Uning geliotsentrik sistemasi birinchi marta sayyoralarning Quyosh va Yergacha boʻlgan nisbiy masofalarini aniklashga imkon berdi. S. Kepler sayyoralarning harakat qonunlarini (17-a. boshlari), I. Nyuton butun olam tortishish qonunini (17a. oxiri) kashf qildilar. Bu qonunlar Quyosh sistemasi dagi jismlar harakatlarini oʻrganuvchi fan — osmon mexanikasit asos boʻldi. Quyosh sistemasiga kiruvchi kosmik jismlarning fizik tabiatini oʻrganish, asosan, T. Galileshtt teleskop kashf qilganidan boshlandi. 1609-y. da Galiley oʻzi yasagan kichik teleskopi yordamida Oy, Venera, Yupiter va Saturnni kuzatib, ajoyib kashfiyotlar qidsi.

Quyosh sistemasi jismlarining harakatlarini boshqaruvchi asosiy jism Quyoshdir. Sayyoralar, asosan, ichki (Merkuriy, Venera, Yer va Mars) va tashqi (Yupiter, Saturn, Uran va Neptun) guruhlarga boʻlinadi va ular oʻz xususiyatlari bilan bir-birlaridan tubdan farq qiladi. Ichki sayyoralarning oʻrtacha zichliklari 4,0—5,6 g/sm3, tashqi gigant sayyoralarniki 0,7—2,3 g/sm3 boʻlishi ularning boshqa-boshqa moddalardan tashkil topganligini bildiradi. Venera, Mars, Merkuriy va Yupiter atmosferalari tekshirilganda ichki sayyoralar atmosferalari tashqilari-nikiga qaraganda ancha siyrak ekanligi maʼlum boʻldi. Venerada S02 dan ibo-rat juda zich (sathiga yaqin joyda Yer sathidagidan 60-marta zich) atmosfera mavjud. Mars atmosferasi ham, qisman, S02 dan iborat. Tashqi sayyo-ralar atmosferasi juda qalin va zich boʻlib, asosan, metan, ammiak va vodoroddan iborat. Gigant sayyoralar ichki sayyoralarga qaraganda oʻz oʻqlari atrofida juda katta tezlik bilan aylanadi. Plutonning fizik tabiati gigant say-yoralarnikidan tubdan farq qilganligi uchun uni tashqi sayyoralar qatoriga qoʻshib boʻlmaydi. Sayyoralar tabiiy yoʻldoshlarining 95% ga yaqini tashqi sayyoralar atrofida guruhlanadi; mas, Yupiter va Saturn sayyoralarining oʻzlari Quyosh sistemasiga oʻxshash kichik sistemani eslatadi. Ularning baʼzi yoʻldoshlari (mas, Yupiterning Ganimedi)ning oʻlchamlari Quyosh sistemasi sdagi ayrim sayyo-ralar (mas, Merkuriy)ning oʻlchamidan ancha katta (q. Sayyoralarning yoʻldoshlari). Saturn sayyorasida oʻzining 20 ga yaqin yoʻldoshidan tashqari, juda mayda jismlardan iborat halqa sistemasiga ega. Bu jismlar Kep-ler qonuniga mos ravishda harakatlanib, Saturn «yoʻldoshlari» hisoblanadi. Bulardan tashqari, orbitalari Mars va Yupiter sayyoralari orasida joylashgan minglab Kichik sayyoralar mavjud. Baʼzi sayyoralar ekssentritetlari katta boʻlgani uchun ular Quyoshga Merkuriyga nisbatan yaqin kelib, undan Saturn orbitasi masofasiga teng masofaga uzoqlashadi.

Quyosh sistemasiga kiruvchi kometalarut biz faqat Quyoshga 4—5 astronomik birlikkacha yaqinlashgandan keyin koʻra boshlaymiz. Quyoshga yaqinlashgan sari ularning yadrosi bugʻlanib koma ajralib chiqib kattalasha boshlaydi, soʻng Quyosh nurlarining bosimi taʼsirida dum hosil boʻladi. Baʼzi kometalar perigeliyda Quyosh toji ichidan oʻtib afeliyda 1 parsek uzoqlikkacha boradi va Quyosh atrofida aylanish davri bir necha oʻn mln. yil boʻlishi, hatto boshqa yulduzlar tortish kuchi taʼsirida orbitalarini oʻzgartirishi ham mumkin. Qisqa davrli kometalardan yuztachasi topilgan. Ularning Quyosh atrofida aylanish davrlari bir necha oʻn yildan ortiq emas. Har yili 5—10 tacha kometa kashf qilinadi.

Optik kuzatishlar yordamida koʻrinmaydigan son-sanoqsiz meteor jismlar va kosmik chang (sayyorlararo materiya) Q. s. fazosining hamma joyida mavjud. Ular ham sayyoralar kabi Quyosh atrofida aylanadi. Kosmik changlarga gravitatsiya kuchlari taʼsiridan tashqari Quyosh radiatsiyasining bosimi, shuningdek elektr zaryadlangan zarralar harakatiga Quyosh va sayyoralarning magnit maydonlari ham taʼsir etadi.

Yer orbitasi ichidagi sayyoralararo materiyaning umumiy massasi Yer massasining yuz milliondan birini tashkil qiladi. Quyoshning taʼsir doirasi ichidagi barcha diffuz materiyaning umumiy massasi taxm. Quyosh massasiga teng keladi.

Quyosh sistemasi Galaktika markazi atrofida ayla-naga yaqin orbita boʻylab 250 km/ sek tezlik bilan aylanadi, uning aylanish davri 200 mln. yil. Quyosh sistemasining kelib chiqishi haqidagi masala hozirgi zamon tabiat-shunosligining muhim masalalaridan biri hisoblanadi (q. Kosmogoniya).

Quyosh sistemasi sdagi deyarli barcha jismlar uchun baʼzi umumiy qonuniyatlar oʻrinli: barcha sayyoralar Quyosh atrofidan ekliptikaga yaqin tekislikda bir tomonga (olamning shimoliy qutbidan qaralganda soat mili harakatiga tes-kari tomonga) harakatlanib aylanadi (bu toʻgʻri harakat deyiladi). Venera va Urandan boshqa barcha sayyoralar oʻz oʻqlari atrofida toʻgʻri harakat qiladi. Kosmik uchishlar Quyosh sistemasini oʻrganishda yangi imkoniyat yaratdi. Uchirilgan kosmik zondlar Q. sdagi sayyoralarning ichki tuzilishlarini jadallik bilan tadqiq qilmokda. Kosmik zondlar Oy, Venera, Mars va b. sayyoralarga yumshoq qoʻndi. AQSH astronavtlari birinchi marta Oyga qadam qoʻydi (1969), «Pi-oner—10» va «Pioner—11» kosmik zon-dlar kichik sayyoralardan oʻtib, Yupi-ter sayyorasi yaqinida aylandi (1972 — 74). 1997-y. oktyabrda uchirilgan «Gyuy-gens» kosmik zondi (NASA va Yevropa kosmik agentligi bilan birgalikda loy-ihalangan) Saturn sayyorasining yoʻldoshi Titanga tushirildi (2005-y. yanvar). Tadqiqotchilar Titanni Yer bilan taqqoslashmoqda. Kosmik uchishlar yordamida Quyosh sistemasini yanada batafsilroq oʻrganish uchun yaqin kelajakda boshqa sayyoralarga parvoz qilish, uzoq kos-mosga ilmiy apparatlar yuborish, as-teroid va kometalarga qoʻnib, sayyoralararo ilmiy sayohat qilish ishlari moʻljallanmoqda.

Salohitdin Nuritdinov.