KANADA

KANADA (Canada) — Shim. Amerikaning shim. qismi va unga yondosh o. lardajoylashgan davlat. Mayd. 9971 ming km2. Axrlisi 31,59 mln. kishi (2001). Poytaxti — Ottava sh. Maʼmuriy jihatdan 10 viloyat (province) va 3 hudud (territory)ra boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Kanada — Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibidagi federativ davlat. Amaldagi Konstitutsiyasi 1982-y. 17 apr. da kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), uning nomidan general-gubernator davlatni boshkaradi. Kirolicha general-gubernatorni Kanada bosh vazirining tavsiyasi b-n, odatda, 5 y. muddatga tayinlaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni qirolicha nomidan generalgubernator va 2 palatali parlament (senat va jamoalar palatasi) amalga oshiradi. Ijroiya hokimiyatni qirolicha nomidan general-gubernator hamda bosh vazir va vazirlardan iborat hukumat amalga oshiradi (1993-y. dan bosh vazir Jan Kretyen).

Tabiati. Kanada hududining gʻarbiy kismi togʻli, sharqiy qismi tekislik, shim. va qisman shim.-sharqiy sohillari pasttekislik, sharqiy qirgʻoklari tik, gʻarbiy sohili esa juda baland. Materikning oʻrta qismi va Kanada Arktikasi arxipelagining materikka tutashgan joyi tekislik hamda platodan iborat. Gudzon qoʻltigʻining atrofi pasttekislik. Lavrentiy kirlari, Markaziy tekisliklar, Buyuk tekisliklar bor. K. ning gʻarbiy chekkasida Kordilyera togʻlari, jan.sharqida Appalachi togʻlari joylashgan. Uran, temir, nikel, mis, rux, qoʻrgʻoshin, oltin va kumush, toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz konlari bor.

Iqlimi — K. ning koʻp qismida arktika va subarktika, jan. da moʻtadil, asosan, kontinental iklim. Yanv. ning oʻrtacha t-rasi shim. da —30°, —35°, jan. da —18°, —20°, iyulniki shim. da 4—7° va jan. da 16—18°. Gʻarbiy sohilda yillik yogʻin 2500 mm dan ortiq, sharqiy sohilda 1250 mm gacha, markaziy r-nlarda 400— 250 mm, shim. da esa 150 mm dan kam.

Kanadada daryo koʻp, asosan, qor-yomgʻir suvlaridan hosil boʻladi. San-Lavrentiy (Buyuk koʻllari b-n), Finli—PisRiver—Qullar—Makenzi (Kichik Qullar, Atabaska, Katta Qullar va b. koʻllar b-n), Bou—Saskachevan—Nelson (Bou, Sidar, Vinnipeg va b. koʻllar b-n) daryo-koʻl tizimlari Atlantika va Shim. Muz okeani havzasiga kiradi. 200 dan ortiq yirik koʻllari bor.

Kanadaning chekka shim. arktika saxrosi boʻlib, onda-sonda lishayniklar va b. oʻtlar uchraydi. Undan jan. da tundra, soʻngra esa oʻrmon-tundra zonasi joylashgan. Podzol va botqoq tuproqlarda oq va qoraqaragʻay, amerika tilogʻochi oʻsadi. Jan.-sharqiy chekkasidagi podzol va qoʻngʻir oʻrmon tuproqlarda ignabargli va keng bargli daraxtlar bor. Tekisliklardagi unumdor tuproqli yerlarda dehqonchilik qilinadi.

Kanadada shim. bugʻusi, mushkli buka, oq ayiq, qutb tulkisi, lemming, qutb quyoni, kaklik, boyqush, los, bizon, jayra, qoplon, boʻri, qunduz va b. hayvonlar yashaydi. Daryo va koʻllari baliqlarga boy. Milliy bogʻlari: Banf, Vud-Baffalo, Gleysher, Jasper, Yoxo va b., viloyat bogʻlari ham bor.

Aholisining V3 Qismi ingliz-kanadaliklar (44%) va fransuz-kanadaliklar (28%). Tub aholisi — indeyslar 533 ming va eskimoslar salkam 33 ming kishi qolgan. Kanadada nemislar, ukrainlar, italyanlar, gollandlar, vengerlar, ruslar va b. xam yashaydi. Rasmiy tillar — ingliz va fransuz tillari. Fransuz-kanadaliklar katolik dinida, ingliz-kanadaliklarning asosiy qismi — protestant. Aholining 78,6% shaxarlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Monreal, Kalgari, Toronto, Vankuver, Vinnipeg, Gamilton va b.

Tarixi. Kanadaning qad. xalqi — eskimos va indeyslar. 15-a. oxirlaridan Kanadaga yevropaliklar kela boshlagan. Fransuzlar Por-Ruayal va Kvebekka asos soldilar (1605—08). Kvebek Yangi Fransiya mustamlakasining markazi boʻlib qoldi. 17-a. ning 20-y. larida Kanada hududida birinchi Angliya mustamlakasi — Yangi Shotlandiya vujudga keldi. 17-a. ning 2-yarmidan fransuz-kanadaliklar shakllandi. Yetti yillik urush (1756—63) natijasida Buyuk Britaniya Yangi Fransiyani egallab oldi. 1791-y. Kvebek 2 viloyat (Quyi Kanada va Yuqori Kanada)ga boʻlindi.

Kanada uchun boʻlgan Angliya-Amerika urushi (1812—14) natijasida demokratik islohot va oʻzini oʻzi boshqarish uchun qarakat boshlanib ketdi. Viloyatlarda islohot tarafdorlari («vatanparvarlar») partiyalari tuzildi. 1834-y. islohot tarafdorlari Quyi va Yuqori Kanada parlamentlari faoliyatini nazorat ostiga oldi. 1841-y. Yuqori Kanada bilan Kuyi Kanada birlashtirildi. 1848-y. K. va Yangi Shotlandiyada yangi hukumat tuzildi. 19a. oʻrtalarida Kanadada t. y. lar qurildi, sanoat rivojlandi, 1867-y. Buyuk Britaniyaning Shim. Amerikadagi mustamlakalari birlashtirilib, «Kanada dominioni» nomi bilan federatsiya tuzildi. Yangi Shotlandiya, Nyu-Bransuik, shim.-gʻarbdagi hududlar, Britaniya Kolumbiyasi (1871) va Prins-Eduard o. (1873) Kanada dominioniga qoʻshib olindi. Markazlashgan davlat barpo etilishi milliy bozorning yuzaga kelishiga asos boʻldi.

19-a. oxiri va 20-a. boshlarida Kanada iqtisodiyoti rivojlandi. Ishlab chiqaruvchi sanoat tez oʻsib, uning mahsuloti qiymati 1914—18 y. larda 4 baravar oshdi, aholi soni 64% koʻpaydi. Kapital va i. ch. sanoati yiriklashdi, 1900—17 y. larda banklar birlashishi natijasida ularning soni 36 dan 21 ga kamaydi; bank va sanoat kapitali qoʻshila bordi. 1-jahon urushida K. Buyuk Britaniya tomonida qatnashdi.

1-jahon urushi davrida Kanada iktisodiyoti mustahkamlanib olishi natijasida Kanadada Angliya taʼsiri susaydi va taʼsiri kuchaydi. 1919—20 y. gi Parij konferensiyasida Kanada sulh shartnomalarini mustaqil imzoladi. Boshqa domi-nionlar bilan bir katorda K. Millatlar Ligasiga vakil yuborish huquqini qoʻlga kiritdi.

1929—33 y. lardagi jahon iqtisodiy boʻhroni natijasida sanoat i. ch. 2 baravardan ziyod kamayib ketdi. 1933-y. boshida ishsizlar 1,3 mln. kishidan ortdi. Q. x. mahsulotlarining narxi nihoyatda pasayib ketishi natijasida 240 ming ferma barbod boʻldi.

2-jahon urushida K. Buyuk Britaniya tomonida qatnashdi. Kanada antifashist davlatlarni, birinchi navbatda, Buyuk Britaniyani xom ashyo, oziq-ovqat, qurol-yarogʻ b-n taʼminlab turdi. Mamlakatda harbiy sanoat rivojlandi, yangi tarmoqlar: stanoksozlik, sintetik kauchuk i. ch. va b. vujudga keldi. 1939—45 y. larda sanoat i. ch. 2,5 baravar ortdi.

1960-y. lardan Kanada hukumati ichki va tashqi siyosatda milliy manfaatlarni koʻzlab ish tuta boshladi. Hukumat Kanadaning siyosiy mustaqilligini saqlashga, Lotin Amerikasi, Osiyo va Yevropa mamlakatlari bilan aloqalarni rivojlantirishga intildi. Keyingi yillarda Kanadada milliy masala keskinlashdi. Kvebek partiyasi mazkur viloyatni alohida davlat qilib ajratishni talab qila boshladi. 1995-y. da Kvebek suvereniteti xususida oʻtkazilgan referendumda suverenitetga qarshi boʻlganlarning 50,6% ovoz olishi natijasida mamlakatning parchalanish xavfi bartaraf etildi. Kanada — 1945-y. dan BMT aʼzosi. 1991-y. 25 dek. da OʻzR suverenitetini tan oldi va 1992-y. 7 apr. da u bilan diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — 1 iyul — K. kuni (1867).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Liberal partiya, 1873-y. rasmiylashgan; Progressiv konservativ partiya, 1854-y. tuzilgan; K. Kommunistok partiyasi, 1921-y. vujudga kelgan; Kvebek partiyasi, 1968-y. tuzilgan; Yangi demokratik partiya, 1961-y. asos solingan; Kvebek bloki partiyasi, 1990-y. tuzilgan; K. isloxrt partiyasi, 1987 y, tuzilgan; K. uyushmasi partiyasi, 2000-y. da tuzilgan. Kasaba uyushmalari birlashmalari — K. ishchilar kongressi 1956-y. tuzilgan, Milliy kasaba uyushmalari konfederatsiyasi 1921-y. vujudga kelgan.

Xoʻjaligi. Kanada — yuksak taraqqiy etgan industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 22%, q. x. ulushi 2,2%.

Sanoati. Aholi jon boshiga mineral xom ashyo va yarim fabrikatlar i. ch. jihatdan Kanada taraqqiy etgan koʻpgina mamlakatlardan ustunlik qiladi. Nikel, rux, kumush, molibden rudalari, asbest, oltin, platina, niobiy, tabiiy gaz, oltingurt qazib chiqarishda, gazetabop qogʻoz, alyuminiy, sellyuloza, tilingan binokorlik yogʻochlari i. ch. da dunyoda oldingi oʻrinlardan birida turadi. Kanadada koʻmir, neft, temir rudasi, volfram, uran (metall tarkibidagi ruda), kaliyli tuzlar, oltingugurt qam qazib chiqariladi. Yiliga oʻrtacha 490,8 mlrd. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Toronto, Vankuver va Ontario atrofida bir kancha yirik issiqlik elektr st-ya va AES bor. Asosiy GESlari Kvebek, Ontario va Britaniya Kolumbiyasi viloyatlarida. Ishlab chiqaruvchi sanoat da oziq-ovqat va tamaki sanoatiʻ, qora va rangli metallurgiya hamda metall ishlash, transport mashinasozligi va b. tarmoqlar yetakchi oʻrinda.

Mashinasozlik ishlab chikaruvchi sanoat mahsuloti qiymatining 1/2 qismini beradi. Uning asosiy tarmogʻi — transport mashinasozligi (avtomobil, kema, aviatsiya, vagon va lokomotivso zli k). Boshqa sanoat tarmoqlaridan q. x. mashinasozligi, neft va gaz sanoati, kon, oʻrmon va sellyuloza-qogʻoz sanoati uchun uskunalar i. ch. kor-xonalari yaxshi rivojlangan. Mashinasozlikning asosiy markazlari: Toronto, Monreal, Uinsor, Gamilton va b. Kora metallurgiya Gamilton, Su-Sent-Mari, Uellend va Sidni sh. larida, alyuminiy, rangli metallar i. ch. Arvid, Kitimat, Norand, Sadberi, Tompson, Traylda toʻplangan. Neftni kayta ishlash z-dlari Monreal va Sarniyada joylashgan. Kimyoviy oʻgʻitlar, sintetik kauchuk va plastmassa i. ch. rivojlangan. Asosiy markazlari: Sarniya, Monreal, Toronto, NiagaraFole va Kitchener. Un tortish, goʻsht, baliq-konserva va likyor-araq i. ch. oziqovqat sanoatining asosiy tarmoqlari boʻlib, ular muhim eksport ahamiyatiga ega. Yengil sanoat tarmoqlaridan toʻqimachilik, koʻn-poyabzal va tikuvchilik nisbatan yaxshi rivojlangan. Mahsulotning yarmi Monrealda ishlab chiqariladi. Tilingan taxta, gazetabop qogʻoz, karton i. ch. markazlari: Britaniya Kolumbiyasi va Kvebek viloyatlari. Kishloq xoʻjaligi sermahsul, fermalari mexanizatsiyalashgan va ixtisoslashgan. K-xga yaroqli yerlarning U4 qismiga yaqini yirik xoʻjaliklarga birlashgan. 70 mln. gektar yer fermalar bilan band. Dehqonchilik ustun. Gʻalla (bugʻdoy, arpa, suli, makkajoʻxori), texnika ekinlari (qand lavlagi, soya, zigʻir, tamaki), oʻt va yem-xashak, sab-zavot, kartoshka, raps yetishtiriladi. Fermalarning 9/yu kismi elektrlashtirilgan. Don xoʻjaligi rivojlangan asosiy joylar: dasht viloyatlari, ay-niqsa, Saskachevan va Manitoba. Yetishtirilgan bugʻdoyning ʻ/2 qismidan ziyodrogʻi, arpa hosilining ʻ/3 qismi chetgachiqariladi. Sut chorvachiligi Ontario, Kvebek va Britaniya Kolumbiyasi viloyatlarida rivojlangan. Chorvachiligida qoramol, choʻchqa, qoʻy va ot boqiladi. Q. x. maxsulotining 60% ga yaqinini chorvachilik yetishtirib beradi.

Oʻrmon xoʻjaligi Britaniya Kolumbiyasi, Kvebek va Ontarioda yaxshi rivojlangan. Jahonda tayyorlanadigan yogʻochning ʻ/yu K. ga toʻgʻri keladi. Baliq-chilik, hayvonotchilik, parrandachilik, moʻynachilik rivojlangan.

Transport i. 94,3 ming km t. y. va 850 ming km avtomobil yoʻli bor. Daryo va dengiz transporti, shuningdek, Buyuk koʻllar, Lavrentiy daryosidagi suv yoʻllari muhim ahamiyatga ega. Asosiy portlari: Vankuver, Set-Il, Monreal, Tander-Bey. Avtotransportining ahamiyati (ayniqsa, shim. da) juda katta. Asosiy aeroportlari Monreal, Toronto, Vankuver, Vinnipeg va Ottavada.

Kanada chetga avtomobil, qogʻoz, bugʻdoy, yogʻochtaxta, sellyuloza, nikel, alyuminiy, neft va neft mahsulotlari, temir rudasi, mis, asbest, uran, kaliyli tuzlar, tabiiy gaz, mis, sanoat jihozlari va b. chikaradi. Chetdan mashina va sanoat uskunalari va mollari, koʻmir, kofe, kauchuk, banan va kakao sotib oladi. Savdosotiqdagi asosiy mijozlari: AKSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya.

1989-y. da Kanada bilan AQSH oʻrtasida erkin savdo haqidagi bitim kuchga kirishi va 1992-y. da Shim. Amerika erkin savdo mintaqasi toʻgʻrisidagi uch tomonlama (AKSH—Kanada — Meksika) bitim imzolanishi bilan Kanada iqtisodiyotining Amerika iqtisodiyoti bilan birlashuvi va uning Shim. Amerika yagona iqtisodiy makoni tarkibiy qismiga aylanish jarayoni tezlashdi. Pul birligi — K. dollari.

Tibbiy xizmati. Kanadada vrachlar 15 ta tibbiyot maktabida tayyorlanadi, bu maktablarning aksariyati un-tlar huzurida. Xot-Springs balneologiya kurorti, Nyufaundlend, Keyp-Breton o. laridagi, Nyu-Bransuik viloyatidagi iqlimiy styalar, Monreal, Maskoka koʻli, Manitoba, Yangi Shotlandiyadagi sil kasalliklari shifoxonalari maʼlum.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. Kanadada tarixan ingliz va fransuz maktabi tizimlari tarkib topgan. Inglizcha tizim AQSH maktab tizimiga oʻxshash: 12 y. lik umumiy taʼlim maktabi 6 y. lik boshlangʻich, 3 y. lik kichik oʻrta, 3 y. lik katta oʻrta maktablardan yoki 8 y. lik boshlangʻich va 4 y. lik oʻrta maktablardan iborat. Kvebek viloyatida fransuzcha taʼlim tizimi: 6 y. lik boshlangich va 5 y. lik oʻrta maktab ishlaydi. 5—7 yoshdan 14 — 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun bepul majburiy toʻliqsiz oʻrta taʼlim joriy etilgan. Davlatga karashli taʼlim bepul boʻlgan maktablar b-n bir qatorda xususiy (pulli), asosan, diniy va etnik guruxlar qaramogʻidagi maktablar xam bor. Ulardagi darslar oʻsha guruhlar tilida olib boriladi. Oliy oʻquv yurtlarida pul toʻlab oʻqiladi. Barcha viloyatlarda un-tlar bor. Yiriklari: Toronto, Vankuver, Kingston, Monreal, Kvebek un-tlari. Ilmiy muassasalari: K. qirollik jamiyati, Ijtimoiy fanlar soxdsidagi tadqiqot kengashi (hammasi Ottavada), oʻrmonchilik va q. x. sohasidagi bir qancha i. t. institutlari. Yirik kutubxonalari: Parlament, Xalq, Milliy, Milliy ilmiy (hammasi Ottavada), Monreal va Torontodagi xalq kutubxonalari, shuningdek, Toronto, Monreal, Vankuver un-tlari huzuridagi kutubxonalar. Ottavada K. Milliy muzeyi, Milliy galereya, Milliy sanʼat markazi, Ontario viloyatida Qirollik muzeyi, Torontoda Badiiy galereya, Monrealda Badiiy muzey, Kvebek sh. da Kvebek viloyati muzeyi va b. bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Kanadada 114 ta kundalik gaz. va 1200 ta haftanoma nashr etiladi. Etnik guruhlar (nemis, italyan, xitoy va b.) tillarida 300 ga yaqin gaz. va b. davriy nashrlar bor. Eng yiriklari: ingliz tilida — «Glob eng meyl» («Butun dunyo pochtasi», kundalik gaz., 1844-y. dan), «Toronto-star» («Toronto yulduzi», kundalik gaz., 1892-y. dan), «Gazett» (kundalik gaz., 1778-y. dan), «Ottava sitizen» («Ottava fuqarosi», kundalik kechki gaz., 1845-y. dan), «Vankuver san» («Vankuver quyoshi», kundalik kechki gaz., 1886-y. dan) va b. Fransuz tilida — «Devuar» («Burch», kundalik gaz., 1910-y. dan), «Press» («Matbuot», kundalik kechki gaz., 1884-y. dan), «Soley» («Quyosh», kundalik kechki gaz., 1896-y. dan) va b. «Kanadian leybor» («Kanada kasaba uyushmalari», oylik jur., ingliz va fransuz tillarida, 1956-y. dan), «Maklinz Ka-nadaʻz uikli nyusmegezin» («Kanada Maklin yangiliklari», haftalik jur., ingliz tilida, 1905-y. dan) jur. lari chiqadi. Kanadian Press Milliy axborot agentligi (1917-y. da tashkil etilgan) bor. «Kanadian brodkasting korporeyshn» — Sibi-si, Kanada radioeshittirish va telekoʻrsatuv korporatsiyasi, 1936-y. da tashkil etilgan. Ra-dioeshittirish 1926-y. dan, telekoʻrsatuv 1952-y. dan boshlangan. Umuman 115 ta tele va 575 ta radiost-ya ishlaydi.

Adabiyoti. Kanada tub joy aholisi (indeyslar, eskimoslar)ning ogʻzaki ijodiyoti avloddan avlodga oʻtib kelgan. Kanada adabiyoti, asosan, ingliz (18-a.) va fransuz (19a.) tillarida shakllandi. Rus, ukrain va b. tillarda ham adabiy asarlar nashr etiladi. Indeyslar va eskimoslarning ogʻzaki ijodi ingliz-kanadalik yozuvchilar tomonidan qisman toʻplandi (20-a.). Shoira Polin Jonson (1862—1913) butun hayotini indeyslar haq-huquqini himoya qilish va ularning afsonalarini adabiy jihatdan ishlab chiqishga bagʻishlagan. Umuman mustamlaka qaramligining ogʻir sharoiti milliy adabiyotning rivojlanishiga toʻsqinlik qilib keldi.

Ingliz tilidagi adabiyot dastlab ingliz romantizmi taʼsirida va unga taklidan rivojlangan. Konfederatsiya shoirlari deb atalmish romantiklar tabiat goʻzalligi haqida asarlar yozdilar va Kanadada yashovchi turli millat vakillarini birlashishga daʼvat etdilar. 19-a. ning 2-yarmida tarixiy romanchilik rivojlandi. Hajvchi S. Likok (1869—1944) oʻz asarlarida Kanada shaharchalari aholisining axloqi, pul hukmronligi, «kichik» odamning nochorligini tasvirlab, jahonga mashhur boʻldi. 20-a. boshlarida adabiy jur. lar, Kanada adabiyotining dastlabki tarixi va antologiyasi paydo boʻldi. Kanada yozuvchilari uyushmasi vujudga keldi (1921), u, asosan, ingliz-kanadalik yozuvchilarni birlashtirdi. 20-a. ning oʻrtalaridan ingliz tilidagi adabiyotda kanadaliklarning milliy xarakteri yorqin namoyon boʻla boshladi. 40-y. lardan tanqidiy realizm rivojlandi. F. Grov yozgan realistik romanlarning qahramonlari — mehnat ahli. Realist yozuvchi M. Kellexen asarlari odamshavandalik va xalqqa rahm-shavqat ruhi bilan sugʻorilgan. X. Mak-Lennan oʻz asarlarida Angliya va Fransiyadan kelgan kanadaliklarni birdamlikka chaqirdi («Ikki yolgʻizlik», 1945). 60—80-y. lardagi koʻp asarlarning mavzui jamiyat turmushidagi chalkashliklarga bagʻishlangan. Kanada muammolari va indeyslar bilan eskimoslarning ahvoli kabi masalalar Kanada ilgʻor yozuvchilarining eʼtiborida turibdi.

Fransuz tilidagi adabiyot. Kanadada fransuzlar hukmronlik qilgan davrda diniy mavzularda asarlar yozildi. 19-a. oxirlarida Kanadada romantik shoirlar maktabi vujudga keldi. Shoir J. O. Kremadi ijodi Kanada adabiyotiga fransuz romantik sheʼriyati ruhini kiritdi. Fransuz romantiklari, jumladan, V. Gyugo taʼsirida L. O. Freshett, L. P. Leme oʻz asarlarini yaratishdi. F. de Gaspening «Qadimiy kanadaliklar» qissasi 19-a. ning eng salmokli asaridir. 20-a. boshlarida patriarxal hayot, dehqonlarning dindor boʻlishi ulugʻlandi. L. Emonning «Mariya Shapdlen» romani mustamlaka davri adabiyotini hayotiy tasvirlar bilan boyitdi. 30-y. larda realizm rivojlandi. 40-y. larda yozuvchilar ijtimoiy masalalarni yorita boshladi. R. Lemlen cherkov xodimlarini satirik tasvirladi («Qiyalik etagida» romani, 1944); Gabriyel Rua «Tasodifiy baxt» romanida ishchilar hayotini koʻrsatdi. 50-y. lar nasrida ruhiy kechinmalarga, jamiyatda kishining oʻzini begona, yolgʻiz his etishiga eʼtibor kuchaydi (I. Terio, E. Klutye asarlari). Yu. Aken fransuz-kanadaliklarni milliy iftixor uchun kurashga chorladi («Yaqin kunlardagi vokea»). Shoirlar 60—80-y. larda zamondoshlarining aqliy va ijodiy hayotini aks ettirishga harakat qildi. A. Granbua sevgi, hayot va oʻlim mavzularida asarlar yezdi.

Meʼmorligi. Indeyslar yertoʻla, vigvamchaylalarda, tomi teri yoki yogʻoch bilan yopilgan uylarda yashagan. 17—19-a. larda fransuzlar Sharqiy Kanadaga oʻz anʼanalari boʻyicha mustahkam devorli, tomi tik nishabli uylar, zalli cher-kovlar (old qismi 1—2 minorali), jamoat binolari qurishni rasm qildilar. Shu davrda J. Demer, T. Bayarje kabi meʼmorlar yetishib chikdi. Kanadaning inglizlar bosib olgan qismida (18—19-a. lar) imoratlarni sinch va toshdan klassitsizm uslubida (meʼmor J. Merrik) qurish rivojlandi. 19-a. oʻrtalaridan toʻgʻri koʻchali, kam qavatli uylardan iborat shaharlar (Ottava, Monreal, Toronto, Kvebek) qad koʻtara boshladi. Meʼmorlardan E. Lennoks, J. Layl loyihalari asosida qorishiq uslubda inshootlar qurildi. 19-a. oxiridan AQSH meʼmorligi taʼsiri kuchayib, baland jamoat binolari, mehmonxonalar qurish avj oldi (F. Darling, J. Pirson kabi meʼmorlar).

20-a. oʻrtalaridan eski shaharlar jadal surʼatda qayta qurilib, kengaya boshladi. Temir-beton va poʻlatdan zamonaviy sanoat va jamoat binolari (Torontodagi Annesis-Aylend kti va ratusha binolari, Monrealdagi Vil-Mari maydoni, Jahon koʻrgazmasi, Olimpiada majmuasi va b.) qurildi. Shaharlar yagona loyiha asosida barpo etildi, korxonalar atrofida shinam turar joylar qad koʻtardi.

Tasviriy sanʼati. Kanada hududida indeys va eskimoslar sanʼati qadimdan rivojlangan. Indeyslarning qad. sanʼati yogʻoch oʻymakorligi, tosh, suyak, shoxga naqsh oʻyish, pat va chigʻanokdardan bezaklar yasash, qoʻl toʻqimachiligi, jayra ignasi va bugʻu junidan kashta tikish, rasmlar solishdan iborat boʻlgan. 17-a. dan keyin esa Yevropa va AQSHdan koʻchib kelganlar va ularning avlodlari bu ishga hissa qoʻshdilar. Eskimoslar tosh, suyak hamda hayvon shoxlaridan inson va hayvon haykalchalarini yasash bilan shugʻullangan. Yevropaliklar kelib oʻrnashgan paytlardan boshlab Kanada tasviriy sanʼati Fransiya va Angliya sanʼati taʼsirida oʻziga xos tarzda rivojlana boshladi. 17-a. — 19-a. boshlarida portret chizish va diniy rassomlik vujudga keldi; yogʻoch haykalchalar, kumush idishlar, akvarel manzaralar yaratildi. 19-a. oʻrtalarida dehqonlar hayotini, viloyatlar koʻrinishlari va indeyslar turmushini tasvirlaydigan moʻyqalam ustalari (P. Keyn, K. Krigxof, X. Uotson, X. Uoker) ijod qildi. 20-a. da J. U. Morris, T. Tomson, J. Makdonald, A. Lizmer shimol kengliklarining goʻzal maftunkor tabiatini tasvirlovchi asarlar yaratishdi.

Zamonaviy Kanada sanʼatida modernizm (A. Pellon, J. Riopel) bilan bir qatorda realistik okim (J. Lemye, T. Makdonald, F. Teylor, R. Pilo) ham mavjud. Dizayn va amaliy bezak sanʼati (kandakorlik, gilamchilik, kulollik) rivojlanmokda. Xalk, ijodida yogʻoch oʻymakorligi, ukrain iroqisi, eskimoslar haykaltaroshligi alohida ajralib turadi.

Musiqa qadimdan tub xalq va koʻchib kelgan aholi turmushining muqim qismi boʻlgan. Indeyslarga xos jangchi, ovchi qoʻshiklari, ishqiy ashulalar shoʻx va ifodali. 18-a. oxirlarigacha, asosan, cherkov musiqasi rasm edi. 18-a. oxirlaridan konsertlar berila boshladi. 19-a. boshlarida havaskorlar kuchi bilan opera spektakllari koʻrsatildi. 19-a. ning 2-yarmida professional musiqani rivojlantirish uchun sharoit vujudga keldi, musiqa havaskorlari jamiyati tuzildi. Kanadada yevropalik musiqachilar, AQSHlik opera truppalari va simfonik orkestrlar konsert berdi. Dastlabki musiqa arboblaridan biri — K. Lavalle «O, Kanada» milliy madhiyasini yaratdi. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida professional kompozitorlar va musiqachilar paydo boʻldi. 40-y. larda musiqa jadal rivojlana boshladi. Toronto, Monreal, Vinnipegda doimiy opera truppalari, Ontarioda milliy balet, Ottavada Mumtoz balet, Vinnipegda Qirollik baleti, turli shaharlarda 30 ga yaqin doimiy ishlovchi orkestr bor. Kanada musiqa arboblaridan M. Blekbern, J. Vaynsvayg, P. Merkyur kabi kompozitorlar, J. Bodri, A. Brott, P. Dervo kabi dirijyorlar, L. Marshal, T. Stratas, E. Jonson, L. Simono kabi xonandalar, G. Guld, I. Gendel kabi sozandalar mashhur. Kanada kompozitorlar, mualliflar va noshirlar uyushmasi mavjud. Kanadada 8 ta oliy musika oʻquv yurti bor. Bir qator shaharlarda un-tlar qoshida musiqa maktablari, musiqa f-tlari ochilgan. 1965-y. dan Monrealda har yili xalqaro musiqa festivali va musiqachi-ijrochilarning tanlovi oʻtkaziladi.

Teatri. Indeyslarning marosimlarida xalq teatr sanʼati unsurlari bor. Ular diniy marosimlarni oʻtkazishda niqob va qoʻgʻirchoqlardan foydalanishar edi. Professional teatr 17-a. dan Kvebek va Akadiya viloyatlarida rivojlana boshlagan. P. Kornel, J. Rasin, J. Molyer pyesalari qoʻyilgan. 1606-y. da PortRoyyaldagi «Neptun» teatrida Leskarboning «Dengiz niqobi» nomli sheʼriy pyesasi sahnalashtirildi. Spektaklda indeyslar bilan fransuzlar qatnashishdi. 1774-y. da Galifaksda Kanada hayotidan birinchi pyesa — «Akadius yoki xilvatdagi muhabbat» sahnalashtirildi. 1825-y. Monrealda birinchi doimiy teatr ochildi. Teatr repertuariga Kanada dramaturglari — J. Kenel, Ch. Xevisij, Ch. Meyr asarlari kiritildi. Monreal, Toronto, Viktoriya, Gamilton, Vinnipeg sh. larida teatrlar tashkil etildi. 19-a. ning 80-y. lari oxiridan 1-jahon urushigacha boʻlgan davrda koʻchma professional teatrlar avj oldi. Kvebek va Galifaks teatr truppalari tarkibida AQSH, Fransiya va Angliyadan kelgan aktyorlar bilan birga kanadalik aktyorlar ham bor edi. Shu davrda «roud» («yoʻl») deb atalgan sayyor professional teatrlar keng tarkaldi. 20-a. ning 20—30-y. larida un-tlar, maktablar, klublar va cherkovlar krshida koʻplab havaskor truppalar tashkil etildi. 40-y. lar oxirida yirik shaharlarda professional teatrlar paydo boʻldi. Monrealdagi «Rido ver», Torontodagi «Tietr Toronto», Edmontondagi «Sitadel» teatrlari shular jumlasiga kiradi. Ularda Shekspir, Molyer, Turgenev, Chexov va b. ning pyesalari qoʻyiladi. Fransuz tilidagi teatrlarda milliy teatr madaniyatini vujudga keltirish jarayoni kechayotir. Kanadada M. Anglii, U. Xyuston, R. Massi kabi rej. lar, K. Kolikos, L. Grin, Щ. King, Kanada Rid kabi aktyorlar mashhur. Torontoda Milliy teatr sanʼati maktabi, Alberta, Saskachevan, Kuins un-tlarida drama boʻlimlari bor. «Kanada teatri» jur. (ingliz va fransuz tillarida) nashr etiladi.

Kinosi. 1898-y. K. ning «Messi-Xarris» kinofirmasi buyurtmasi bilan reklama filmi suratga olindi. 1900-y. da «Kaneydian bayoskop» kinofirmasi Kanadaga koʻchib keluvchilarni qiziqtirish uchun turkumli filmlar yaratdi. G. Bredford tomonidan 1903-y. boshlab berilgan «Kanadadagi hayot» nomli turkum filmlar ham shu maqsadga xizmat qildi. 1906-y. Monrealda birinchi doimiy kinoteatr ochildi. 1914-y. Monrealda Kanadaning dastlabki badiiy filmi — «Evanjelina» (rej. I. P. Salli-ven, U. X. Kovano) suratga olindi. Faroyib shimol tabiati va eskimoslar hayotiga qiziqib qolgan amerikalik rej. R. Flaerti «Shimol farzandi — Nanuk» qujjatli filmi (1922)ni suratga oldi va Kanada hujjatli kinosining rivojiga munosib hissa qoʻshdi. Kanadaning birinchi ovozli filmi — «Viking» (rej. V. Frissell, J. Melford, 1931). Milliy kino sanʼatining qaror topishiga rej. J. Grirson muhim hissa qoʻshdi. 1939-y. Kino masalalari boʻyicha milliy kengash tashkil etildi. U davlat yoʻli bilan hujjatli filmlar i. ch. ni boshqardi. 2-jahon urushi davrida «Jangdagi totuvlik» kinoseriyasi shuhrat qozondi. 1952-y. «Etyen Bryule, nobakor» degan birinchi rangli film yaratildi. «Oltin shahri» (rej. K. Lou), «Tinchlik davom etsin deb», «Dengiz bilan chuchuk suv oraligʻida» (rej. M. Bro) filmlari yaratildi. 1970—90 y. larda dunyo yuzini koʻrgan filmlar orasida «Moviy qish» (rej. A. Blanshar), «Muallimga nega oʻq otildi» (rej. S. Naritsanno), «Ovchi» (rej. 3. R. Delen), «Qari tulki» (rej. F. Borsos) kabi badiiy filmlarni koʻrsatish mumkin. Kanadada qiziqarli multfilmlar ham yaratiladi. Statford, Monreal, Vankuverda xalqaro kinofestivallar muntazam oʻtkaziladi. Kanadada 1400 kinoteatr, kinoarxiv va filmoteka bor. Kanada kino akademiyasi har yili eng yaxshi filmlarga sovrinlar beradi. Uzbekiston — K. munosabatlari. Ikki mamlakat oʻrtasida savdo-iqtisodiy munosabatlar 1996-y. dan bir muncha osha boshladi. 1998-y. da Oʻzbekistonning Kanadaga eksporti xizmat koʻrsa-tish, qora metall va undan yasalgan buyumlarni yuborishdan iborat boʻldi. Uzbekiston Kanadadan elektr asbob-uskunalari, plastmassa, oyna, poligrafiya sanoati mahsulotlari, sut, goʻsht va baliq mahsulotlari sotib oldi. 1999-y. yakuni boʻyicha mamlakatlar oʻrtasidagi tovar aylanma 15,68 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Oʻzbekistondan Kanadaga eksport keskin oʻsib, ijobiy saldo 6,77 mln. AQSH dollariga yetdi. 1999-y. 17-iyunda ikkala mamlakat hukumatlari oʻrtasida ikkiyoqlama soliq solinishiga yoʻl qoʻymaslik hamda daromad va sarmoya soligʻi toʻlashdan boʻyin tovlashning oldini olish haqida konvensiya imzolandi.

Kanadaning turli kompaniya va notijorat tashkilotlari Oʻzbekistonning mineral xom ashyo va neft-gaz konlarini ishga tushirishda qatnashishga gʻoyat qiziqib qaraydi. Navoiy viloyatidagi Tandir maydonini geologik jihatdan birgalikda oʻrganish toʻgʻrisida 1998-y. okt. da Oʻzbekiston Geol. va mineral resurslar davlat qoʻmitasi bilan «Xebron Fiord Resourses Ink» kompaniyasi oʻrtasida tuzilgan shartnomada Kanada tomoni salkam 4,5 mln. AQSH dollari sarflashi koʻzda tutilgan. Kompaniya mutaxassislari belgilangan ish dasturini bajarishga kirishdi. Toshkent aviatsiya i. ch. birlashmasi Kanadaning «Pratt end Uitni» kompaniyasi b-n Il-114 samolyotlari uchun PW-127 dvigatellarini yetkazib berish sohasida bevosita hamkorlik qila boshladi. Oʻzbekiston aloka va axborotlashtirish agentligi Kanadaning «Nortel Telekom» kompaniyasi bilan 1993-y. dan buyen hamkorlik qilib kelayotir. Keyingi 8 y. mobaynida ushbu kompaniya bilan jami 29 mln. AQSH dollari qiymatiga ega boʻlgan 8 ta shartnoma amalga oshirilib, OʻzbekistonAmerika «Oʻzdunrobita» qoʻshma korxonasi uchun asbob-uskunalar yetkazib berildi.

OʻzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki Kanadaning bir qancha moliya muassasalari bilan aloqa oʻrnatgan. Ikki mamlakat oʻrtasida taʼlim, fan va texnika sohasida, jumladan, bir-birlariga talabalar, aspirantlar, oʻqituvchilar va mutaxassislar yuborish, ularning malakasini oshirish borasida hamkorlik yoʻlga qoʻyilgan. OʻzRda 2000-y. boshlarida Kanadalik sarmoyadorlar ishtirokidagi 13 korxona roʻyxatga olingan.

---

Lotin alifbosida maqola: KANADA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: K harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)