NEPAL

NEPAL (Nepal), Nepal Qirolligi (Nepal Adhirajya) — Jan. Osiyoda, Himolay togʻining markaziy qismida joylashgan davlat. Mayd. 140,8 ming km2. Axoliyey 25,87 mln. kishi (2002). Poy-taxti — Katmandu sh. Maʼmuriy jihatdan 14 zona (zone)ra, zonalar tuman (district)lapra boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Nepal — konstitutsiyali monarxiya. 1990-y. 9 noyab. da qirol tomonidan eʼlon qilingan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — qirol (2001-y. dan Gyanendra Bir Bikram Shoh Dev). Qonun chiqaruvchi hokimi-yatni qirol va ikki palatali parlament (Vakillar palatasi va Milliy kengash), ijroiya xrkimiyatni qirol va bosh vazir boshchiligidagi Vazirlar Kengashi (hukumat) amalga oshiradi.

Tabiati. Nepal hududining aksar qismini Himolay togʻlari egallaydi. Shim,-gʻarbdan jan.-sharqqa tomon 2 togʻ tiz-masi choʻzilgan. Nepalning shim. va sharqiy chegaralarida Jomolungma (Everest, Yer yuzidagi eng baland choʻqqi, 8848 m) va Kanchenjanga (8585 m) togʻlari joylashgan. Oldingi tizmalar ancha past (Mahabharata, 2959 m gacha, Sivalik, 2277 m gacha). Togʻlar oraligʻida koʻpgina vodiy va havzalar bor. Ularning eng kattasi — Katmandu vodiysi. Jan. da Hindgangtekisligining shim. chekkasi yotadi.

Iklimi baland mintaqaga xos subekvatorial mussonli. Jan. da yanv. ning oʻrtacha t-rasi 15°, soyliklarda 0—10°, 4 ming m dan yuqorida yilning koʻp vaqtida t-ra manfiy. Iyulning t-rasi jan. da 30°, soyliklarda 20°, 4,5—5 ming m balandliklarda 10°. Jan. togʻ etaklari va yon bagʻirlarida yiliga 2000 mm dan ortiq, soyliklarda 1500 mm dan kam yogʻin tushadi.

Daryolari joʻshqin, katta gidroenergiya zaxirasiga ega. Yirik daryolari: Karnili, Gandak, Kosi, Baghmati. Himolay etaklari va jan. yon bagʻirlarida musson iklimli oʻrmonlar, bot-qokliklarda changalzorlar, qiyaliklarning oʻrta qismida doim yashil oʻrmonlar, 3 ming m dan yuqorida igna bargli oʻrmonlar, 4 ming m dan yuqorida changalzorlar, subalp va alp oʻtloqlari bor. Hayvonot dunyosi boy va xil-ma-xil. Changalzorlarda fil, yoʻlbars, leopard, karkidon, toʻngʻiz, turli may-munlar, qushlardan toʻtiqush, tovus uchraydi. Zaharli ilon koʻp. Togʻlarda himolay ayigʻi, qor qoploni, arxar va yovvoyi echkilar yashaydi. Lantang, Sagarmatha, Chitauen milliy bogʻlari bor.

Aholisi hind va tibet-xitoy tili oilasining 60 til va shevasida soʻzlashadi (shundan 14 tasi oʻz yozuviga ega). Asosiy xalqi nepallar (52,3%) mamlakatning markazi va jan.-gʻarbida yashaydi. Maytxillar, bxojpurlar, ta-manglar, txarular, nevarlar ham bor. Davlat tili — nepal tili. Aholining 90% ga yaqini hinduilikka eʼtiqod qiladi, 7,5% budda, 2% ga yaqini is-lom dinida. 10%ga yaqin aqoli shaharlarda istiqomat qiladi. Yirik shaharlari: Katmandu, Biratnagar, Patan, Bxaktapur.

Tarixi. Mil. av. 1-ming yillikning oʻrtalarida togʻ etaklaridagi changalzorlarda videx, shakya, malla, lichchhavlarning qabila birlashmalari yashagan. Mezolit davrida togʻ vodiylariga negr-avstraloid va mongoloid qabilalari (nevar, kirati va b. xalqlarning ajdodlari) kelib oʻrnashgan. Milodning dastlabki asrlarida Nepal (Katmandu) vodiysida Nevar davlati paydo boʻlgan. U hind madaniyati taʼsirida rivojlangan, Tibet va Xitoy bilan aloqa oʻrnatgan. 15-a. da Nevar bir necha mayda davlatlar (Bhadgaon, Patan, Katmandu, Jumla, Palpa va b.)ga boʻlingan. Nepalning sharqiy qismida birlashgan kirati va limbu qabilalari joylashgan edi. Hindistondan Nepalga koʻplab hind-oriy aholisining koʻchib kelishi (12-a.) va ularning mahalliy magar, gurung va b. qabilalar bilan aralashib ketishi natijasida kxas-kura (hoz. Nepal) tilida soʻzlashuvchi kxas xalqi shakllana boshladi. 15—16-a. lardakxaslar Nepal hududida eng yirik etnik gu-ruhga aylandi. 16—17-a. larda kxas-ma-garlarning Gurkh davlati kuchaydi. Uning hukmdori Ram Shoh (1605—32 y. lar hukmronlik qilgan) hokimiyatni markazlashtirish maqsadida bir necha maʼmuriy islohlar oʻtkazgan, qonunlar toʻplamini mukammallashtirgan. Narayan Prithvi davri (1742—69)da Gurkh davlatiga qoʻshni davlatlar qoʻshib olinib, markazlashgan Nepal davlati paydo boʻldi.

18-a. oxiriga kelib, Nepal hududi gʻarbda Kashmir, sharqda Sekkimgacha kengaydi. 18-a. ning 2-yarmidan Nepalga Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi xavf sola boshladi. 1814-y. kompaniya gurkhlarni ingliz chegara postlariga hujum qilishda ayblab, Nepalga urush eʼlon qildi. Nepal qoʻshinlari inglizlarning harbiy kuchlariga qarshi tura olmadi. 1816-y. N. Angliya bilan asoratli shartnomaga imzo chekdi. Shartnomaga koʻra, Katmanduda Angliyaning rezidenti boʻlishiga ruxsat etildi; mamlakatning tashqi siyosati butunlay inglizlar nazorati ostiga oʻtdi. 1846-y. da kompaniya Rana urugʻi boshligʻi Jang Baxrdirga davlat toʻntarishi oʻtkazib, hokimiyatni egallashda yordam berdi. Qirol nomigagina davlat boshligʻi boʻlib qoldi. Rana uru-gʻidan chiqqan hokimlar tashqi siyosatda inglizlar koʻrsatmasiga muvofiq ish koʻrdilar. Nepalning tashqi davlatlardan ajratib qoʻyilganligi, mamlakat boyliklari chet elga olib ketilishi, mamlakatning geografik va iqtisodiy jihatdan ajralganligi ishlab chiqa-ruvchi kuchlarning rivojlanishiga toʻsqinlik qildi.

2-jahon urushidan soʻng Osiyo mamlakatlaridagi milliy ozodlik kurashining muvaffaqiyatlari va mustamlakachilik siyosatining inqirozi Nepal xalqiga qaramlikdan qutulish uchun qulay imkoniyat yaratdi. Hindistondagi nepallik siyosiy muhojirlarning faoliyati kuchaydi. Kalkuttada Nepal milliy kongressi partiyasiga asos shtili (1947). Rana hukmronligiga qarshi birlashgan front tuzildi va uning harakati natijasida Rana hukmronligi tugatildi (1951). 1951-y. 18fev. dabosh vazir mansabining nasldan naslga utishi bekor qilindi. Nepalning muvaqqat kon-stitutsiyasida partiya va tashkilotlar tuzish huquqi, umumiy saylov huquqi eʼlon qilindi. 1959-y. parlamentsaylo-vida Nepal kongressi partiyasi gʻalaba qozondi. Bu hukumat yer islohoti oʻtkazish, maʼmuriy apparatni va sud ishlarini qayta tashkil etish, mexnatkashlar ahvo-lini yaxshilashga vaʼda qildi, lekin ularni amalga oshira olmadi.

Ijtimoiy va iqtisodiy nizolar keskinlashgan sharoitda qirol Mahendra Bir Bikram Shoh Dev (1955—72 y. lar Nepal qiroli boʻlgan) parlament va hukumat aʼzolarini tarqatib, butun hokimiyatni oʻz qoʻliga oldi (1960-y. 15 dek.). Barcha siyosiy partiya va tash-kilotlarning faoliyati taqiklandi. Yangi konstitutsiya (1962) ga muvofiq, Nepalda panchayatlar — mahalliy va mar-kaziy hokimiyat (Milliy panchayat) ijroiya organlari tartibi oʻrnatildi. Hukumat nazoratidagi dehqonlar, ishchilar, yoshlar, xotin-qizlar, bolalar tashkilotlari tuzildi. Balogʻatga yetmaganlarni nikoxdan oʻtkazish, turli mehnat majburiyati, majburiy mehnat shakllari taqiqlandi, kasta (tabaqa) tizimi bekor qilindi. Nepal — 1955-y. dan Qoʻshilmaslik harakati, 1956-y. dan BMT aʼzosi. Nepal qirolligi 1992-y. 2 yanv. da OʻzR suverenitetini tan olgan. Milliy bayrami — 28 dek. — qirol tugʻilgan kun (1945).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. 1961-y. 5 yanv. da qirol farmoni bilan mamlakatdagi barcha siyosiy partiyalar taqikdangan edi. 1979-y. 2-mayda kup partiyali tizimga qaytish masalasi yuzasidan milliy referendum oʻtkazildi. 1990-y. 11 apr. da siyosiy partiyalarning oshkora faoliyatiga ijozat berildi. Asosiy partiya va kasaba uyushmalari: Milliy demokratik partiya, 1990-y. mayda asos solingan; N. kongressi partiyasi, 1947-y. da tuzilgan, 1960-y. dek. da taqiqlangan, 1990-y. apr. dan yana oshkora fa-oliyatboshlagan; N. kommunistik partiyasi, 1991-y. da tuzilgan. Nepalning barcha kasaba uyushmalari 1990-y. 11 apr. dan oshkora faoliyat koʻrsata boshladi.

Xoʻjaligi. Nepal — agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q. x. ning ulushi 60%, sanoat va qurilishning ulushi 14%. Iqtisodiy faol aholining 92% agrar sohada band.

Qishloq xoʻjal i gining asosiy maxsuloti — sholi. N. da shakarqamish, jut, choy, tamaki, yer yongʻoq, xantal, bugʻdoy, makkajoʻxori, soya, sitrus mevalar, arpa, javdar, kartoshka, kora buщoy, tof sholisi, beda, ziravorlar xam yetishtiriladi. Ularning baʼzilari 4 ming m balandlikda ekiladi. Nepal shim. da qoʻtos, szo (qoʻtos b-n sigirning duragayi), qoʻy, echki, oʻrta va jan. qismida zebusimon sigir va buyvol boqiladi. Qoramoldan, asosan, ulov sifatida foydalaniladi. Togʻ oʻrmonlarida yogʻoch tayyorlanadi.

Sanoati aksariyat kichik va yarim kustar korxonalardan iborat. Ularda q. x. mahsulotlari qayta ishlanib, oziqovqat va keng isteʼmol mollari ishlab chiqariladi. Birganj, Biratnagarda qand-shakar, Janakpurda tamaki, sholi oqlash va b. oziq-ovqat korxonalari, jut va ip gazlama fkalari bor. Yogʻochsozlik, qogʻoz, kimyo, charm poyab-zal, gʻishtcherepitsa i. ch., temirchilik korxonalari mavjud. Hunarmandchilik rivojlangan. Foydali qazilmalar — koʻmir, oltin, ohaktosh, temir ruda, slanes, mis, qoʻrgʻoshin, slyuda, magnezit, talk, oxra konlari topilgan boʻlsa ham, deyarli oʻzlashtirilmagan. Ulardan oz miqdorda kustar usudda qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 740 mln. kVt-soat elektr energiya hosil qilinadi.

Transporti sust taraqqiy etgan. Avtomobil va ot-ulov yoʻllari uz. — 7007 km, tor izli t. y. uzunligi — 104 km; 42 km. lik osma yoʻl bor. Hindiston, Bangladesh, Myanma, Pokiston, Tailand bilan aviatsiya qatnovi yoʻlga qoʻyilgan.

Nepal chetdan mashina-uskunalar, neft mahsulotlari, sanoat mollari, avtomobillar, ularning ehtiyot qismlari, stanoklar, elektr asboblari, qurilish materiallari oladi. Chetga gilam, jut va ip gazlamadan tayerlangan buyumlar, sholi, xom teri, moyli ekinlar mahsuloti, dorivor oʻtlar, ziravorlar, badiiy hunarmandchilik buyumlari chiqaradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: Hindiston (tovar aylanmasining 30% dan koʻprogʻi), Germaniya, Yaponiya, Xitoy, AQSH, Shveysariya, Belgiya, Singapur. Chet el sayyoxligi va alpinizm rivojlangan. Pul birligi — ne-pal rupiyasi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1950-y. larning boshida mamlakat aholisining 96% savodsiz edi. 2000-y. arafasida aholining savodxonlik darajasi 40% ga yetdi. Nepalda oʻrta taʼlim umumiy, kasb-hunar va sanskrit maktablariga boʻlinadi. Q. X., texnika, oʻrmonshunoslik, konchil i k maktablari, tibbiyot va ped. bi-lim yurtlari bor. Eng yirik ilmiy va oʻquv markazi — Tribhuvan nomidagi un-t boʻlib, uning xuzurida 11 kollej (Milliy kollej, Trichandra kolleji, savdo-sotiq, huquq, sanskrit kolleji va b.) tashkil etilgan. N. Qirollik akademiyasi adabiyotshunoslik, tilshu-noslik, sanʼatshunoslik, madaniyat, Nepal tarixiga oid kitoblar, dareliklar, lugʻatlar nashr etadi. Katmanduda Milliy kutubxona, Tribhuvan nomidagi un-t kutubxonasi, Markaziy kutubxona, N. Milliy muzeyi bor.

Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi. Nepalda 400 dan koʻproq gaz. va jur. nashr etiladi. Eng muhimlari: «Avaj» («Ovoz», nepal tilida chiqadigan haftalik gaz.), «Arati» («Chirok», nepal tilida chiqadigan haftalik gaz., 1966-y. dan), «Arpan», («Fi-doyilik», nepal tilida chiqadigan haftanoma, 1964-y. dan), «Gorkxapatra» («Gurkxlar gazetasi», nepal tilida chiqadigan kundalik gaz., 1954-y. dan), «Kommoner» («Oddiy inson», ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1954-y. dan), «Mazerlend» («Vatan», ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1957-y. dan), «Nepali» («Nepallik», hind tilida chiqadigan kundalik gaz., 1958-y. dan), «Rayzning Nepal» («Tiklana-yotgan Nepal», ingliz tilida chiqadigan kundalik hukumat gaz., 1965-y. dan) «Samiksha» («Tanqid», nepal tilida chiqadigan haftalik gaz., 1958-y. dan). Rashtriya Samachar Samiti — RSS milliy axborot agentligi 1962-y. da tuzilgan. Nepal radiosi 1951-y. dan, Nepal televideniyesi 1986-y. dan ishlaydi.

Adabiyoti. Nepal adabiyoti sanskrit, nepal va nevar tillarida. Kdd. adabiy yodgorliklar — epigrafika (mil. 1-ming yillikning oʻrtalari), vashsha-vali, mahatmya — «Svayambhu purana» (10-a.), «Nepali mahatmya» (11 — 15-a. lar) sanskrit tilida yaratilgan. 15-a. dan boshlab dunyoviy adabiyot yuzaga keldi. Poeziyada stuti janri (xudo va qirol oilasi shaʼniga toʻqilgan madhiyalar) asosiy oʻrinni egalladi, ishqiy lirika rivojlandi. 18-a. gacha «Mahabharata», «Ramayana» va puranalardan dramalar uchun syujetlar olindi.

19-a. da nepal tilining davlat tiliga aylanishi bilan nepal adabiyoti yaratila boshladi. Basanta, Indiras, Yadunath, Ragxunath, B. Kesari kabi shoirlar anʼanaviy syujet (Krishna hayoti ta-rixi va b.)dan foydalandilar. Bxanubxakta Acharya ijodi sheʼriyatda yangi bosqich boʻldi. 19-a. boshida nasriy asarlar ham yozila boshladi (Matsyend-ranatha toʻgʻrisida rivoyat» va b.). 1888-y. maʼrifatparvar Motiram Bhatta Nepalda birinchi oynoma — «Gurkha Bharat ji-van»ga asos soldi. 20-a. da shoir Dx. Koirala birinchi boʻlib oddiy inson mav-zuiga murojaat qildi. Nepal adabiyoti hind chhayavadasi (romantizmi) va ingliz romantikasi taʼsirida rivojlandi. G. Maynali, P. Shalisher, B. Bhikshu, K. Malla, B. Tivari, M. Koirala, B. P. Koirala, Gothale va b. ning oʻrta va quyi tabaqa aholi xayoti tasvirlangan hiko-yalari bosilib chiqdi. Rudraraj Pan-deyning «Rupmati», «Sevgi», «Gunohini yuvish», Ramirasadning «Taqdir gar-dishi» romanlarida maʼnaviy kamolotga yetish gʻoyasi aks ettirilgan. 30-y. larda dramaturg B. Sama oʻz pyesalari («Men», «Sevgiga bagʻishlangan») da yosh bolalar nikohi va xotin-qizlar xuquqsizligiga qarshi chiqdi. 1951-y. Rana sulolasining agʻdarilishi Nepal adabiyotida ham oʻz aksini topdi. 50-y. lar sheʼriyatida barcha irq hamda xalqdar oʻrtasida tinchlik va birodarlik gʻoyalari kuylandi.

Nevar tilidagi adabiyot 14-a. oxiridan boshlab rivojlandi. 15-a. da tarixiy voqeanomalar, afsona va rivoyatlarga boy vanshavallar yaratildi. Nevar tiliga sanskrit, fors va arab tilidagi asarlar, «Ming bir kecha» va b. tarjima qilindi. Yozuvchi Nishthanand Bajracharya (1858—1935) diniy asar — «Aʼlo donishmandlik»ni sanskritchadan tarjima qildi (1909) va Budda xayotiga oid «Cheksiz ufklar» nasriy asarini yezdi. 1925-y. asos solingan «Buddha dharma patrika» jur. nevar adabiyotining rivojlanishiga turtki berdi. 1951-y. ga kelib, Rana sulolasi agʻdarilgach, nevar adabiyoti keng rivojlanish imkoniyatiga ega boʻldi. Chet ellarga ketgan koʻpgina adiblar vatanga kaytdi. 1951-y. «Nevar tili jamiya-ti» tuzildi, u nevar tilida asarlar nashr etdi. Sudarshan Sramaren, Satya-mohan Joʻshi, Hemlal Joʻshilar tari-xiy dramalar yaratdilar. Ishvarananda Shresthacharya «Koʻzgu», «Sovuq qon» romanlarida shahar oʻrta tabaqasining ogʻir hayotini tasvirladi. Shoirlardan D. Shrestxa, K. Chandra, Kxvabilu va b. vatanparvarlik ruhida sheʼrlar yozdi.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Qad. Nepalda Katmandu yaqinida Bodxnath va Svayambxunath ibodatxonalari (ikkovi ham mil. av. 3-a. ga mansub) katta toshlardan yarim gumbazli, minorali qilib qurilgan. 15—18-a. da barpo etilgan ibodatxonalar hindlarning jimjimador galereyali, gumbazli ehromlari (Patandagi Krishna-Mandir, 15—17-a. lar)ni ham, xitoylarning rangdor yogʻoch oʻymakorli pagoda (Bhak-tapurdagi «55 derazali saroy», 1697; Nyatapol ehromi, 1700—08) larini ham eslatadi. 19-a. oxiridan fors va arab, 20-a. boshlarida Yevropa neoklassik meʼmorligi taʼsiri sezila boshladi. 1950-y. dan Katmandu, Janakpur va b. shaharlarda zamonaviy binolar qurila boshladi.

Oʻrta asr N. haykaltaroshligi Hindistonning Guptalar sulolasi hukmronligi davridagi sanʼati va Gandha-ra sanʼati, rassomchiligi esa (11 — 14-a. lardagi qoʻlyozmalardagi miniatyuralar) Shim.-Sharqiy Hindiston rassomchiligi b-n yaqin. 16—17-a. lar sanʼati radjput (Hindiston), shunin-gdek, boburiylar miniatyura maktabi bilan bogʻlangan. 15— 18-a. larda matoga solingan rasmlar (tibetcha «tanka» sanami toifasida) keng tarqaldi. 20-a. rassomchiligi «Bengaliya Uygonish dav-ri» hamda Yevropa realistik rassomchiligi taʼsirida rivojlandi.

Nepalda qadimdan yogʻoch va suyak oʻymakorligi, bambukdan savat toʻqish, kulolchilik, jun va shoyi gazlamalar, gilamlar toʻqish, oltin va kumush takinchoklar yasash urf boʻlgan.

Teatri va musiqasi. Qadimdan teatrlarda xalq tomoshalari — nritya (nach) lar koʻrsatilgan. Har bir xalqnint ramziy maʼnodagi raqs tomoshalari boʻlgan: devi nritya, ghatu nritya (xudolar va afsonaviy qaxramonlar hayoti) va bara mase (nikoh, hosil bayramlari va b.). 15—18-a. lardagi xalq raqs tomoshalari 20-a. da hoz. shaklini oldi. «Mahakali», «Xarisiddha», «Pachali», «Kankeshvari», «Ghanteshvari» kabi xalq tomoshalari tez-tez koʻrsatilgan. Bhaktapur sh. dagi Suvarna Malla sa-royida «Nav Durga», «Mahalakshmi» va b. tomoshalar qoʻyilgan. 3 soat davom etgan tomoshada aktyor 8—10 ibora ay-tib, xor joʻrligida shu soʻzlarning maʼnosini oʻyin bilan ochib bergan. Turli xalq tomoshalari taʼsirida Nepal mumtoz teatr janri — gitinatya (xoreog-rafik spektakl) paydo boʻldi.

20-a. 40-y. larida bir pardali drama rivojlandi. Dramaturgiyaning rivojlanishiga karamay, doimiy dramatik teatr boʻlmagan, qavaskorlik truppalari tomoshpar koʻrsatar edi. 1973-y. oxirida musiqali raqs havaskorlar jamoasi majoziy gitinatya «Himoya»ni qoʻydi. Unda xudolar va afsonaviy qahramonlar bilan bir qatorda zamonaviy qahramonlar xam ishtirok etadi. 70-y. larda bu jamoa professional truppaga aylantirildi. Keyinli yillarda mual-liflar voqelikni tasvirlay boshladilar. Nepal radiosi xuzuridagi yarim havaskor teatr jamoasi zamonaviy spektak-llar koʻrsatadi. 1973-y. da professional musiqa jamoasi tashkil etildi. Qirollik akademiyasi huzurida musikd, xalq raqs va ashula boʻlimi bor. Zamonaviy kompozitorlar orasida Shiva Shankar, Nata Kaja va b. mashhur.

---

Lotin alifbosida maqola: NEPAL haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: N harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)