QOʻGʻIRCHOQ TEATRI

QOʻGʻIRCHOQ TEATRI — teatr sanʼa ti turi, Chodir ichida yoki parda ortida yashiringan aktyor-qoʻgʻirchoqbozlar tomonidan harakatga keltirib koʻrsatiladigan qoʻgʻirchoqlar tomoshasi. Qoʻgʻirchoqlarning turi (toʻla, yassi, shartli yoki natural), boshqarish tizimi (ip bilan boshqariladigan, qoʻlga kiyiladigan, soyasi tushiriladigan, simli va mexanik) va katta-kichikligi (bir necha santimetrdan tortib odam boʻyidan ham yuqori qoʻgirchoqlar) bilan bogʻliq holda xilma-xil shakllari yuzaga kelgan. Milliy anʼanalar, shart-sharoit, dramaturgik va sahnaviy maqsadlar ham Qoʻgʻirchoq teatri tomoshalarining shakli va mazmuniga taʼsir koʻrsatadi. Inson xarakteri, jamiyat hayotini yorqin va umumlashma tarzda aks ettirish, majoz, sahnaviy boʻrttirma Qoʻgʻirchoq teatrida satirik hamda qahramonlik yoʻnalishlar qaror topishini taʼminlagan. Qoʻgʻirchoq teatri tabiatni ilohiylashtirish kabi marosimlarga borib taqaladi. Gerodot, Ksenofont, Aristotel, goratsiy, Avreliy va b. ning maʼlumotlari boʻyicha 5—6-a. lardayoq Qoʻgʻirchoq teatri paydo boʻlgan. Sharqda Qt. ning barcha shakllari mavjud boʻlgan, biroq shundan soya teatri (Oʻzbekiston hududida «Fo-nus xayol» deb yuritilgan) keng tarqalgan. Indoneziyada 11—12-a. larda simlar bilan boshqariladigan qoʻgirchoq tomoshalari boʻlgan. Sharkda hamon Qoʻgʻirchoq teatrining anʼanaviy turlari va shakllari yashab keladi. Gʻarb mamlakatlarida esa 19-a. ning oʻrtalaridan boshlab xalq Q. t. inqirozga uchrab, uning oʻrnida yangi tipdagi, yozma drama asosida ish olib boruvchi havaskorlik va yarim profes-sional truppalar maydonga kela boshladi. 20-a. boshida Rossiyadagi xalq Qoʻgʻirchoq teatri davr talablariga javob berolmay qoldi. Biroq uning anʼanalari, tajri-basi yangi shakldagi Qt. ning yaratilishida muhim ahamiyat kasb etdi. 1924-y. Ye. S. Demmeni rahbarligidagi Leningrad Q. t., 1931-y. da S. V. Obraz-sov rahbarligidagi Markaziy Qoʻgʻirchoq teatri tashkil qilindi.

Oʻzbekistonda Qoʻgʻirchoq teatri oʻtmishda taraqqiy etgan boʻlib, uning «chodir xayol», «chodir jamol», «fonus xayol» turlari faoliyat koʻrsatib kelgan. Mustamlaka va sovet davrida ham xalq qoʻgʻirchoqbozlarining 40 ga yaqin toʻdasi (har toʻdada qoʻgʻirchoqboz, korfarmon, 2—3 sozanda boʻlgan) ish olib borgan. Yangi shakldagi Qoʻgʻirchoq teatri havaskorligi 20-a. ning boshlaridan boshlangan. 1939-y. Toshkentda Respublika qoʻgʻirchoq teatri, 1968-y. Andijonda «Lola» teatri tashkil topdi. Oʻzbekistonda 10 ta davlat tasarrufidagi va koʻplab havaskor qoʻgʻirchoqteatrlari faoliyat koʻrsatadi (2005).

Ad.: Gavrilov M. F., Kukolnыy teatr Uzbekistana, T., 1928; Qodirov M ., Xalq qoʻgʻirchoq teatri, T., 1972; Uzbekskiy traditsionыy teatr kukol, T., 1979; Smirnova N . I ., Iskusstvo igrayushix kukol, M., 1983.

Muhsin Qodirov.

---

Lotin alifbosida maqola: QOʻGʻIRCHOQ TEATRI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: Q harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)