TAILAND

TAILAND (Thai), Tailand Qirolligi (Ratcha Anachak Thai, tailar tilida Pratet-Tai) — Jan. Sharkiy Osiyoda, Hindixitoy ya. o. ning markaziy qismi va Malakka ya. o. ning shim. qismida joylashgan davlat. Mayd. 514 ming km2. Axoliyey 62,4 mln. kishi (2002). Poytaxti — Bangkok sh. Maʼmuriy jihatdan 73 viloyat (changwad)ra boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Tailand — konstitutsiyali monarxiya. Amaldagi konstitutsiyasi 1997-y. 27 sent. da qabul qilingan. Davlat boshligʻi — qirol (1946-y. dan Pumipon Adulyadet). Qonun chiqaruvchi hokimiyatni Milliy assambleya (2 palatali parlament), ijrochi hokimiyatni bosh vazir boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati. Hududining yarmi payettekislik, qolgani deyarli togʻlik (Kxuntxan, Tanentaunji va b.)dan iborat. Tailandning sharqini Korat platosi egallaydi. Foydali qazilmalardan qalay, volfram, pyx, yonuvchi slanes, qoʻrgʻoshin, plavik shpat, temir, marganes rudalari, surma, barit, asil toshlar, qoʻngʻir kumir, kaliy va toshtuz, gaz, neft konlari bor. Ikdimi subekvatorial, mussonli. Oʻrtacha yillik tra tekislik va togʻoldi rnlarida 22 — 29°, qishda shim. toglarda —10°, —15° gacha pasayadi. Yillik yogʻin 1000— 2000 mm. Asosiy daryosi — MenamChaoPraya (Menam). Tailandning sharqiy va qisman shim. sharqiy chegarasida Mekong, gʻarbiy chegarasida Saluin daryolari oqadi. Ping va Mun daryolari xdvzasida yirik suv ombori bor. Mamlakat hududining 60% ga yaqini oʻrmon bilan qoplangan. Malakka ya. o. va Korat platosining qizil va sariq laterit tuprok,li yerlarida qalin, koʻp yarusli (50—60 m balandlikdagi) subekvatorial nam oʻrmonlar, shim. dagi qizil tuprokli yerlarda tropik oʻrmonlar katta maydonni egallaydi. Jan. da bambukzorlar, Korat platosida savanna va butazorlar, dare vodiylaridagi oʻtloqi tuproklarda ham oʻrmonlar bor. Hayvonot dunyosi xilmaxil: T. ramzi boʻlgan oq fil (aksariyati xonakilashtirilgan), odamsimon maymun (gibbon), lemur, malayya ayigʻi, qoplon, yoʻlbars, toʻngʻiz, olmaxon, shim. dagi togʻlarda kiyiklar bor. Qushlardan tustovuq, tovus, toʻtiqush, yovvoyi tovuq va b., botqoqliklarda qarqara, siyom qiziltomoqturnasiuchraydi. Ilonning 100 ga yaqin, kaltakesakning 75 ga yaqin, kapalakning 500 ga yaqin turi bor. Daryolarida baliq, timsoh koʻp. Kxauyay, Txungsalengluay va b. milliy boglari, koʻpgina qoʻriqxonalar bor.

Aholisining 3/4 qismini tay guruqiga mansub xalqlar (siyom yoki kxontay va b.), 1/5 qismini laolar tashkil etadi. Mamlakat jan. da malayyalar, gʻarbi va jan. gʻarbida karenlar, monlar, jan. sharqda kxmerlar yashaydi. Rasmiy til — tay tili. Rasmiy din — buddaviylik. Malayyalar islomga, xitoylar budda va daosizmga eʼtiqod qiladi. Katolik va protestantlar ham bor. Shahar aholisi — 18,3%. Yirik shaharlari, Bangkok, Chiangmay, Chonburi.

Tarixi. Tailand hududida odam paleolit davridan yashaydi. Mil. 1—2-a. larda monlarning dastlabki davlati vujudga kelgan. 13-a. da shim. dan kelgan tay qabilalari monlar bilan qoʻshilib ketgan; birinchi yirik tai davlati — Sukotai barpo etilgan (1238). 1350-y. da asos solingan Ayutiya (Siyom) qirolligi uning oʻrnini egallagan. 16 va 18-a. larda Siyom Birma bilan urush olib borgan va biroz vakt unga tobe boʻlib qolgan. Ozodlik kurashiga 16-a. da Naresuan, 18-a. da Taksin boshchilik qilgan. 19-a. oʻrtalarida Siyom Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSH bilan teng huquqli boʻlmagan bitimlar tuzgan. 19-a. Oxiri — 20-a. boshlarida yer islohoti va b. islohotlar oʻtkazgan. 1932-y. davlat toʻntarishi natijasida konstitutsiyali monarxiya eʼlon qilingan. 1939-y. mamlakat Tailand deb yuritila boshladi. 1940-y. T. bilan Yaponiya oʻrtasida doʻstlik va oʻzaro hamkorlik toʻgʻrisida bitim imzolandi. 1942-y. yanv. da Tailand AQSH va Buyuk Britaniyaga urush eʼlon qildi. 1943-y. ga kelib mamlakat amalda Yaponiya tomonidan okkupatsiya qilindi. Tailandda ozodlik kurashi kuchaydi. «Ozod Tay» ommaviy yashirin harakati tashkil topdi. 1945-y. 19 avg. da T. Yaponiyaga karshi urushayotgan koalitsiya davlatlariga sulh taklif etdi. Urushdan keyingi yillarda mamlakatda bir necha marta harbiy toʻntarish boʻlib, notinchlik hukm surdi, hukumatlar almashinib turdi. 1991-y. gi harbiy toʻntarish (1932-y. dan buyen 17toʻntarish)dan soʻng Jamoat tartibini saklash milliy kengashi hokimiyat tepasiga chikdi. Tailand — 1946-y. dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 5 dek. — qirol tugʻilgan kun (1927). OʻzR suverenitetini 1991-y. 26 dek. da tan olgan va 1992-y. 6-mayda diplomatiya munosabatlarini oʻrnatgan.

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Demokratik partiya (Prachatipat), 1946-y. asos solingan; Xalq partiyasi (Ratsadon), 1986-y. tuzilgan; Maʼnaviy kuch partiyasi (Palang tam), 1988-y. tashkil etilgan; Milliy taraqqiyot partiyasi (Chat pattana), 1991-y. asos solingan; Yangi umid partiyasi (Vang may), 1990-y. tuzilgan; Birdamlik partiyasi (Yekkapap), 1989 tashkil etilgan; Adolat va ozodlik partiyasi (Seritxam), 1992-y. asos solingan; Tay milliy partiyasi (chat tay), 1974-y. sobiq hukmron Tailand xalqi birlashgan partiyasi asosida tashkil etilgan.

Tailand mehnat kongressi, 1975-y. tuzilgan; Tay kasaba uyushmalari kongressi, 1982-y. tashkil etilgan.

Xoʻjaligi. Tailand rivojlangan agrarindustrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 12%, sanoatning ulushi 39%, xizmat koʻrsatish sohasining ulushi — 49%.

Qishloq xoʻjaligi. Mamlakat hududining 38% ishlanadi, shundan 1/5 qismi (2,6 mln. gektar) sugʻoriladi. Asosiy dehqonchilik yerlari Menam vodiysi va Korat platosida joylashgan. Sholi, makkajoʻxori, tapioka, shakarqamish, dukkaklilar, tariq, batat, yer yongʻoq, kanakunjut, choy, kofe, kanop, kokos palmasi, paxta, tamaki, ziravorlar, sitrus mevalar, mango, ananas va b. yetishtiriladi. Kauchuk olinadigan daraxtzorlar bor, pillachilik va sabzavotchilik rivojlangan. Chorvachiligida qoramol, fil, choʻchqa, parranda boqiladi. Ichki suv havzalari va dengizlarda baliq ovlanadi. Oʻrmonlarda qimmatbaho tur daraxtlar (tik, yang, sal, eben, sandal va kizil daraxt) tayyorlanadi.

Sanoati. Mineral xom ashyo zaxiralari negizida konchilik rivojlangan. Qalay, qoʻrgʻoshinrux, volfram va marganes rudalari, neft, plavik shpat, asbest, qimmatbaho toshlar qazib olinadi va qisman qayta ishlanadi. Ishlab chiqarish. sanoatining asosiy tarmoqlari: oziq-ovqat (sholi oklash, kokos moyi, kandshakar ishlab chiqarish. va b.) va toʻqimachilik (jutdan kanop yigirish va toʻqish). Yogʻochsozlik sanoati va kauchukni dastlabki kayta ishlash korxonalari bor. Asosan import xom ashyo va chala tayyor mahsulotlar negizida neftni qayta ishlash, kimyo, sement, qogʻoz, metallurgiya, metallsozlik, avtomobil yigʻuv va b. korxonalar ishlaydi. Yiliga oʻrtacha 74 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi. Hunarmandchilik rivojlangan. Asosiy sanoat markazlari: Bangkok, Chiangmay.

Tailand uzunligi — 4 ming km, avtomobil yoʻllari uz. — 62 ming km. Dare va dengiz transporti rivojlangan. Dengiz portlari: Bangkok, Pxuket, Sattaxin. Bangkokda xalkaro aeroport bor. Tailand guruch, tapioka, kauchuk, qandshakar, qalay va b. metall rudalari, asil toshlar, gazlama eksport qiladi. Chetdan neft va neft mahsulotlari, mashina va uskunalar, kimyoviy moddalar, kora metall va isteʼmol mollari sotib oladi. Yaponiya, AQSH, Singapur, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdo qiladi. Tailand bilan OʻzRning 2002-y. gi tovar aylanmasi 7,1 mln. AQSH dollarini tashkil qildi. Pul birligi — bat.

Tibbiy xizmati. Tailandda davlat tibbiy muassasalari bilan bir qatorda xususiy shifoxonalar xam bor. Vrachlar 4 ta oliy tibbiyot maktabida tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. 7 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy bepul taʼlim joriy qilingan. 1977-y. dan umumiy taʼlim maktabining yangi tizimi qabul etilgan: boshlangʻich maktab 6 y., oʻrta maktab 6 y. Darslar tay tilida olib boriladi. Xususiy maktablar ham bor. Tailandda 13 unt, jumladan, Bangkokdagi Chulalongkorn (1917), Tammasart (1933), Kasetsart (1943) untlari, Chiangmay sh. da unt, bir kancha int va kollej bor. Ilmiy muassasalari: Bangkokda Siyom ilmiy jamiyati, untlar huzuridagi i. t. markazlari, qishloq xoʻjaligi., ekologiya va b. ilmiytadkikrt intlari. Ayrim ilmiy ishlar xorijiy va xalqaro jam/armalar tomonidan pul bilan taʼminlanadi. Bangkokda Milliy kutubxona (1905), Tammasart va Chulalongkorn untlarining kutubxonalari, Milliy muzey bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Tailandda tay, xitoy, ingliz tillarida oʻnlab gaz. va jurnalilar nashr etiladi, muhimlari: «Bangkok post» («Bangkok pochtasi», ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1946-y. dan), «Deyli nyus» («Kundalik yangiliklar», ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1964-y. dan), «Neyshn» («Millat», ingliz tilida chikadigan kundalik gaz., 1971-y. dan), «Siam rat» («Siyom mamlakati», tay tilida chiqadigan kundalik kechki gaz., 1950-y. dan), «Siamrat uikli revyu» («Siyom mamlakatining xafta yangiliklari», tay tilida chiqadigan haftalik), «Sinsyan jibao» («Yangiliklar», xitoy tilida chiqadigan kundalik gaz., 1946-y. dan), «Tai rat» («Tay davlati», tay tilida chiqadigan kundalik gaz., 1956-y. dan). Tailand axborot agentligi (TNA) — milliy axborot mahkamasi, 1977-y. tuzilgan. Radioeshittirish 1938-y. dan, telekoʻrsatuv 1955-y. dan boshlangan. Tailand milliy radioeshittirish xizmati va Tailand televideniyesi hukumat nazoratida.

Adabiyoti. Tay ogʻzaki va yozma ijodiyotining dastlabki yodgorliklari 13-a. oxiriga oid. Ular toshlarga yozilgan yilnomalardan iborat. Mustaqil badiiy ijodiyot tarzidagi adabiyot oʻrta asrlarda yuzaga keldi. Bu davr adabiyoti hind adabiyotining taʼsirida rivojlandi. Buddaviylikning ijtimoiy hayotdagi hukmronligi adabiyotda ham oʻz aksini topdi. Hukmdorlarni taʼriflovchi madxiyalar va diniy rivoyatlar asosiy oʻrin oldi. 18-a. oxirida dunyoviy mavzuga burilish boshlandi. Dastlabki nasriy asarlar yaratildi («Rachatirat», 1785 va «Uch qirollik hukmronligi», 1802). 19-a. oʻrtalarida adabiy asarlar tilini xalqqa yaqinlashtirish va taqdidgoʻylikdan voz kechib, milliy adabiyotni kamol toptirish harakati boshlandi. Sunton Pu ijodi bunga misol boʻladi. 20-a. ning 20—30y. larida realistik yoʻnalish yuzaga keldi, shu ruhdagi hikoya, qissa, romanlar paydo boʻldi. 2jahon urushidan keyin adabiyotda oilaviy turmush mavzui ustunlik qila boshladi. Siburapning «Kelajakka tik boqib» (1955), Sena Sauvapongning «Iblis» (1957) romanlari, Suvat Varadilok va Lao Kxamxomning hikoyalarida oʻtkir ijtimoiy muammolar koʻtarildi. Akat Damkeng, Luang Vichit Vatakan, Malay Chupinit, Makat Tyanrayong, adiba Dokmaysot va b. insonning ahvolruhiyatidagi ziddiyatlarni ifodalovchi asarlar yozishdi.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Tailand hududida milodning dastlabki asrlaridan monlarga, biroz keyingi davrdan kxmerlarga mansub ibodatxonalar (Lampxun va Chiangmayda) saklangan. 13-a. dan buddaviylik ruhidagi milliy sanʼat shakllandi. Shu davrda diniy majmualarning taylarga xos tipi — «vata» vujudga keldi. Savankxalokdagi Chang Lom (13-a.), Sukotaidagi Maxatat (Sukxotxay, 1345) «vata» ibodatxonalari shu jumlaga kiradi. Siyom davlati ravnaq topgan davr (14—19-a. lar)da toʻgʻri burchakli rejalar asosida shaharlar barpo etildi, atrofi gʻisht devor bilan oʻraldi, Bangkok, Ayutiya va b. shaharlarda murakkab shaklli «vata» va saroylar qurilib, rangbarang koshin va rasmlar bilan oʻymakorlik usulida ziynatlandi. Shuningdek, Bangkokda qirol Chakri sulolasi katta saroyi (18-a.), Rajabopit ibodatxonasi (18-a. oʻrtalari), Bengamabopit marmar ibodatxonasi (1900) yaratildi. 19-a. oxiridan zamonaviy yevropacha va amerikacha uslubdagi bank, mehmonxona, maʼmuriy binolar kurila boshladi. 1950—70 y. larda mehmonxona, bank, zamonaviy maʼmuriy binolar qurish yanada avj oldi.

Neolit va jez davrlaridan Kvay daryosi vodiysida dahmalarga qoplangan sopollar, qoyalarga ishlangan rasmlar, milodning dastlabki asrlaridagi Buddaning mahobatli haykallari saklangan. Milliy sanʼat 13-a. dan shakllana boshladi. 14—19-a. larda haykaltaroshlik ravnaq topdi. 19-a. oxiridan Yevropa va Amerika sanʼatining taʼsiri sezildi. 20-a. ning 2yarmida ilgʻor sanʼatkorlar (rassomlardan Fua Xarabitak, Tavi Nandakvan, haykaltarosh Xyen Yimsari, grafik Manita Pu Ari) zamonaviy anʼanalarga ergashgan holda milliy sanʼat anʼanalarini ham saqlab qolishga intildilar. Amaliy bezak sanʼatining har xil turlari: lokli rangtasvir, charmdoʻzlik, yogʻoch oʻymakorligi, kandakorlik, badiiy toʻquvchilik rivojlangan.

Musiqasi. Tailandda diniy marosim va bayramlar, toʻy, farzand tugʻilishi va b. qadimdan qoʻshiq va musiqa bilan nishonlanadi. Fong si deb atalgan tarixiy balladalar keng yoyilgan. Toʻy qoʻshiqlari xat lion janri tarkibiga kiradi. Musiqiy cholgʻu asboblari xilmaxil: 2 torli skripka (sau duong va sau o), 3 torli skripka (sau sam say), 3 torli ud (syoung), sitra (kxim), fleyta (kxliy), damli nay (pinay), barabanlar (txon, ramana, kxlong), gonglar, ksilofon (rapadek) va b. 19-a. oxirida yevropacha musiqa va cholgʻu asboblari kirib kela boshladi. 20-a. ning 50y. laridan milliy musiqiy madaniyatni yuksaltirish harakati boshlandi. Zamonaviy kompozitorlardan Montri Tramote, Naris, xonandalardan U. Sukantxamalai, T. Aylin, cholgʻuchilardan T. Konglaitong, N. Tayminlar mashhur.

Teatri va kiiosi. Tailandning mumtoz teatri hindlarning «Ramayana» eposidan boshlangan. 15-a. da taylar bu asarning «Ramakiyan» deb atalgan varianti asosida kon, nang, lakon tomoshalarini yaratdilar. Kon — niqobli pantomima teatri boʻlib, barcha rollarni erkaklar ijro etadi. Niqoblarda qahramonlarning qiyofasi tasvirlangan boʻladi (och koʻk rang — Rama, oq rang — Xonuman va t. k.). Aktyorlar gapirmaydi, matn sahna orqasidan oʻqib turiladi. Tomoshalar orkestr va qoʻshiqchilar joʻrligida olib boriladi. Nang — fonus teatri. Ishtirokchilarning gavdalari buyvol terisidan qora va rangdor qilib yasaladi. Tomosha paytida aktyorlar ishtirokchilarning harakatini qiroat bilan tushuntirib boradilar. Aksariyat hollarda turmushdan olingan sahnalar koʻrsatiladi. Lakon — taylarning mumtoz dramasi boʻlib, undagi matnni aktyorlarning oʻzi gapiradi. Kichik xor esa voqealarni izohlaydi, qahramonlarga taʼrif beradi. Bu teatrda raqs asosiy oʻrinda boʻladi. Lakonning like va nora turlari xoz. zamon tomoshalarida yashab kelmoqda. Tailandda doimiy teatr yoʻq. Nafis sanʼat departamenta huzurida havaskorlar truppasi tashkil etilgan. Tailandda har yili 50—70 badiiy film yaratiladi. «Sher naʼrasi» (rej. S. Jaruchino) va «Qurollangan kishi» (rej. Yu. Chatri) filmlari shu jumlaga kiradi.

---

Lotin alifbosida maqola: TAILAND haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: T harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)