SIRK

SIRK (lot. circus — doira, aylana) — sanʼat turi. Akrobatika, gimnastika, ekvilibristika, klounada, jonglyorlik, polvonlik, illyuzionizm, ot oʻyinlari, dorbozlik, hayvon oʻrgatish kabi janrlarni oʻz ichiga oladi. Sirk artisti aql bovar qilmaydigan oʻyinlar koʻrsatib, insonning cheksiz imkoniyatlarini namoyish etadi, uning akli, epchilligi, jasurligi, kuch-qudratini uluglaydi va Sirkning oʻziga xos badiiy ifoda vositalari orqali ruhan va jismonan barkamol insonning umumlashgan badiiy obrazini yaratadi. Bu obraz — tryuklar, yaʼni mohirlik va epchillik bilan bajariladigan harakatlar yordamida ochiladi, artistning boshqa ifoda vositalari — aktyorlik mahorati, plastikasi, imo-ishorasidir. Har bir sirk tomoshasi — sirk sanʼatining mukammal badiiy asari. Turli janrdagi bir necha tomoshalardan sirk dasturlari tuziladi.

Sirk sintetik sanʼat boʻlib, teatr, xoreografiya, vokal, rassomlik, kino elementlaridan foydalanadi. Insonparvarlik, baynalmilallik gʻoyalarini targʻib etib, xalqchilligi, ommaviyligi, demokratik yoʻnalishi bilan ajralib turadi. Sirk qadimdan maʼlum boʻlib, odamlarning mexnat jarayoni, urf-odatlari, tomoshalari, harbiy va sport mashklaridan yuzaga kelgan. Xalq sayillarida namoyish etiladigan may-don tomoshalari va teatrlashtirilgan sport musobaqalari takomillasha bo-rib, sanʼat turiga aylangan. Sirkning alohida janrlari Qad. Misr, Rim, Yunoniston, Xitoy va b. mamlakatlarda mil. av. 1-ming yillikdan boshlab rivojlangan. Kds. Rimda mil. av. 6-a. dan boshlab, ellips shaklidagi otchoparlarda oʻtkaziladigan chavandozlik musobaqalarida akrobatlar, dorbozlar, jonglyorlar, gladiatorlar, hayvon oʻrgatuv-chilar va b. oʻz tomoshalarini namoyish etishgan. Kds. Xitoyda (mil. av. 3—2-a. lar) akrobatika, gimnastika, ekvilibristika, illyuzionizmning oʻziga xos oʻyinlari keng tarqalib, ular anʼanaviy teatr tomoshalari bilan uygʻunlashib ketgan. Qad. Armaniston va Gruziya amfiteatrlarida goh teatr, goh sirk tomoshalari koʻrsatilgan. Kiyevdagi Avliyo Sofiya ibodatxonasi (1037) devorlarida sozanda, polvon, muallaqchi, ot ustida mashq kilayotgan chavandozlar aks ettirilgani bu yerlarda sirk tomoshalari koʻrsatilganidan dalolat beradi. Urta ayerlarda Sirkning rivojlanishida xalq sayyor artistlari alohida rol oʻynagan. 12-a. dan boshlab, avval Italiyada, soʻng Yevropaning boshqa mamlakatlarida maxsus ot minish maktablari ochildi va bu yerda dastlabki sirk chavandozlari taʼlim oldi. 1770-y. F. Astley Londonda chavandozlik maktabini ochadi, 1780-y. esa alohida amfiteatr qurib, oʻrgatilgan otlar ish-tirokida tomoshalar koʻrsata boshladi. Bu tomoshalarda hayvon oʻrgatuvchilar, klounlar, dorbozlar katnashadilar hamda tarixiy mavzudagi teatrlashtirilgan sahnalarda rollar ijro etishgan. F. Astley amfiteatri jahonda birinchi statsionar sirk hisoblanadi. 1807-y. A. Franko Parijda «Olimpiya sirki»ni ochdi va shu yildan boshlab «sirk» atamasi keng ishlatila bosh-landi. 19-a. ning 2-yarmida Yevropa mamlakatlarida hamda Shim. Amerikada Sirk keng rivojlandi. Yirik shaharlarda yirik sirk binolari qad koʻtardi: Moskvada K. Ginne (1866) va A. Salamonskiy (1880), Berlinda G. Shuman (1868), Peterburgda G. Chinizelli (1877), Bryusselda E. Vulf (1892) sirklari va b. 1873-y. tadbirkor T. Barnum AQSHda mahobatli koʻchma sirk qurib, tomoshalar bir vaqtning oʻzida 3 ta manejda namoyish qilingan. 19-a. ning oxiriga borib, hoz. tushunchamizdagi koʻp janrli sirk dasturlari shakllandi.

Sirk Sharq mamlakatlari, xususan, Oʻzbekistan hududida qadimdan maʼ-lum boʻlgan. Afrosiyob, Parfiya, Xolchayon, Panjikent, Xorazmda mil. av. 3-a. — mil. 2-a. ga oid qazish ishlari jarayonida topilgan bir qator tasviriy sanʼat asarlari va polvon, muallaqchi, masxarabozlarning haykalchalari, oʻrta asrlarga oid adabiy manbalar bu yerda sirk tomoshalarining keng tarqalganligini koʻrsatadi. Baʼzi man-balar Amir Temur saroyida dorbozlar, polvonlar, muallaqchilar hamda oʻrgatilgan fillar va otlar tomoshasi koʻrsatilganini tasdiqdaydi.

Asrlar mobaynida oʻzbek sirki maydon tomosha sanʼati sifatida rivojlanib kelgan. Xalq bayram va sayillarida, bozor maydonlarida dorbozlar, simbozlar, chigʻirikchilar, «besuyak» muallaqchilar, hayvon oʻrgatuvchilar, nayrangbozlar, yogʻochoyoq va b. anʼanaviy sirk janrlari oʻyinchilari tomosha koʻrsatganlar. 18—19-a. lar oʻzbek sirki artistlari qoʻshni mamlakatlar — Xitoy, Hindiston, Afgʻoniston, Eron, Rossiya shaharlarida oʻz sanʼatini namoyish etganlar. 19-a. ning oxirlarida Turkiston oʻlkasiga Yevropa uslubidagi bir kagor sirk guruhlari gastrolga kelishgan, Germaniya, Fransiya, Italiya, Angliya, Rossiya, Polsha artistlari mahalliy aholini jahon Sirk bilan tanishtirdi. Koʻp yillar mobaynida F. Yupatov, V. Jigalov, M. va S. Baranskiylar, A. Kozirkov, A. Borgi, R. Kapito, V. Sur, A. Makarov, M. Visokinskiy, Ye. Gamkrelidze va b. sirk tadbirkorlari Toshkent, Samarqand, Andijon, Fargʻona, Urganch kabi shaharlarda sirk tomoshalarini uyushtirishgan. Yevropa sirki taʼsirida tarqoq hodda faoliyat yuritayotgan oʻzbek sirki artistlari orasida guruhlarga uyushish kuchaydi. Natijada 20-a. boshida Baratboy, Mullaboy Mansurov (Mullaboy Mansurov sirki), Latofat Sarimsoqova, Rahmon Abduxalilovlar rahbarligidagi dastlabki milliy professional sirk jamoalari tashkil boʻldi. Ularning repertuari, asosan, anʼnaviy uyinlardan iborat boʻlib, ayrim hollarda Yevropa tomoshalarini ham oʻz ichiga olgan. 1920 — 30 – y. larda Oʻzbekistonda davlat sirklari b-n bir qatorda xususiy sirklar ham faoliyat koʻrsatgan. 1942-y. da Toshkentda birinchi milliy jamoa tashkil etildi. Badiiy rahbari Toshkanboy Egamberdiyev, sahnalashtiruvchi rej. lar Xoʻjayev va N. Baykalov, baletmeyster Ali Ardobus, rassom Sh. Shorahmedov, kompozitor M. Niyozov boʻlgan. Uch qismdan iborat teatrlashti-rilgan sirk tomoshasida yetakchi artistlar bilan bir qatorda, anʼanaviy sirk oʻyinchilari xam qatnashgan. 1950—80 y. lar oʻzbek sirki jamoasi milliy ruhda ishlangan dasturi bilan koʻpgina mamlakatlarda gastrolda boʻldi. 1950-y. dan Toshkentda «Sahnadagi sirk» koʻchma korxonalar Direksiyasi ish boshladi. 20-a. da oʻzbek sirkining rivojlanishiga Toshkanboyevlar, Zarifovlar sulolasi, Xoʻjayevlar, Madaliyevlar sulolasi, Akrom Yusupov, T. I. Zastavnikov, P. A. Borovikov, X. Musin, Qodir-Gʻulom (V. K. Yanushevskiy), Rahmonovlar salmoqli hissa qoʻshdilar.

Mustaqillik davrida oʻzbek sirki xalqaro sirk maydoniga chiqib, munosib urin egalladi. Uning repertuari birmuncha kengayib, zamonaviy tomoshabinlar talabiga mos yangi sirk tomoshalari bilan boyidi. Milliy ruhda sahnalashtirilgan, anʼanaviy va zamonaviy tomoshalar 20 ga yaqin mamlakatlarda namoyish etildi. Nufuzli xalqaro festival va kurik-tanlovlarda muvaffaqiyatli qatnashdi. 1991-y. dan «Oʻzbekdavlatsirk» Respublika birlashmasi faoliyat kursatmoqda. Poʻlat Toshkanboyev.

---

Lotin alifbosida maqola: SIRK haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: S harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)