URUGʻCHILIK

URUGʻCHILIK — oʻsimlikshunoslikning navdor urugʻlikni yalpi koʻpaytirish bilan shugʻullanadigan tarmogʻi; fan va i. ch. sohasi. Urugʻchilik urugʻshunoslik va seleksiya b-n chambarchas bogʻliq. Nav yangilash, nav almashtirish uchun q. x. ekinlarining yuqori sifatli navdor urugʻligini yetishtirish usullarini ishlab chiqish va ekinlar urugʻini yalpi koʻpaytirish b-n shugʻullanadi. Urugʻchilikning asosiy vazifalari — yangi va r-nlashtirilgan navlarning qimmatli xoʻjalik sifatlarini sakdagan navdor uruglik yetishtirish; yangi navlarni takomil lashtirish; barcha xujaliklarni yuqori sifatli urugʻlik bilan taʼminlash; yangi navlarni jadal koʻpaytirish, i. ch. ga joriy etish va qulay r-nlarda joylashtirish. U. Rossiyada 19-a. ning 2yarmida, Oʻrta Osiyoda rus olimlari ishtirokida 20-a. boshlarida vujudga kelgan. Oʻrta Osiyoda birinchi marta 1900-y. da q. x. tajriba st-yalari tashkil etildi. Ular Turkiston, Andijon, Mirzachoʻl, Ashxobod tajriba styalari boʻlib, ularda, asosan, gʻoʻza boʻyicha ish olib borilgan edi. 1910-y. da Turkiston tajriba stansiyasida (hoz. R. R. Shreder nomidagi Bogʻdorchilik, uzumchilik va vinochilik i. t. inti) don ekinlarining Turkiston mahalliy navlari ekilib, birinchi marta seleksiyaurugʻchilik nuqtayi nazaridan oʻrganila boshlandi. Oʻrta Osiyoda gʻoʻza boʻyicha Urugʻchilik 1910-y. da tajriba muassasalarida urugʻlik ekinzorlari tashkil etila boshlagandan keyin paydo boʻldi. 1921—34 y. larda Urugʻchilik va seleksiyaning yagona tizimi ishlab chiqildi. 1925 — 26 y. larda ilmiy Urugʻchilik shakllandi. Gʻoʻza Urugʻchilik gi boʻyicha ishlar 1925-y. dan Turkiston seleksiya va urugʻchilikni nazorat qilish st-yasida olib boriddi. 1926-y. da Fargʻona, 1929-y. da Toshkent viloyatlarida sabzavot, poliz ekinlarining navli urugʻligini yetishtirish boʻyicha urugʻchilik xoʻjaliklari tashkil etildi. 1926—37 y. larda donli ekinlar Urugʻchilik bilan Kattaqoʻrgʻon va Milyutin (hoz. Gʻallaorol) tajriba st-yalari shugʻullandi. 1927-y. da Andijonda birinchi elita ekinzorlari tashkil etildi. 1931-y. da donli ekinlarning navdor urugʻligi uchun davlat standarti tasdiqlandi, davlat navdor urugʻlik fondi tuzildi va yangi Urugʻchilik tizimi vujudga keldi. 50—60-y. larda ham Urugʻchilik tizimini shakllantirish ishlari davom ettirildi. 1965-y. da gʻoʻza, beda va b. oʻt ekinlari seleksiyasi va urugʻchiligi bilan shugʻullanadigan hoz. Oʻzbekiston gʻoʻza seleksiyasi va urugʻchiligi, 1974-y. da gʻalla ekinlari seleksiyasi va urugʻchiligi bilan shugʻullanadigan Oʻzbekiston gʻallachilik inti (sobiq Milyutin tajriba st-yasi) tashkil etildi.

Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin q. x. ekinlarining oʻz urugʻchilik bazasini yaratish, qimmatli navlarning genofondini saklab krlish, respublikaning iqlim sharoitlariga moslashgan yangi nav va duragaylarini yaratish, q. x. ni serhosil va yuqori sifatli urugʻliklar bilan taʼminlash, urugʻchilikka jahon tajribasi yutuklarini joriy etish Urugʻchilik dagi asosiy vazifalarga aylandi. Bu masala davlat ahamiyatiga ega ekanligi eʼtiborga olinib 1996-y. 29 avg. da Oʻzbekiston Respublikasining «Urugʻchilik toʻgʻrisida» qonuni qabul qilindi. 1999 —2001-y. larda Oʻzbekiston Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi tarkibida respublikada ekiladigan asosiy ekin turlari boʻyicha Urugʻchilik boshqarmalari tashkil etildi.

Oʻzbekistonda Urugʻchilik tizimining umumiy qoidalariga koʻra, i. t. muassasalari (navlar mualliflari) superelita va elita urugʻligini yetishtiradilar (birlamchi Urugʻchilik) va ularni koʻpaytirish uchun respublikadagi boshqa i. t. muassasalarining tajriba xoʻjaliklariga va q. x. oliy oʻquv yurtlarining oʻquv xoʻjaliklariga beradilar. Bu xoʻjaliklar urugʻchilik xoʻjaliklarini urugʻlik material bilan taʼminlaydilar. Elita urugʻchilik xoʻjaliklaridagi urugʻlik ekinlar dalalarida oʻsimliklarni yetishtirishda navdor, sara va sifatli urugʻlik olishni taʼminlaydigan maxsus texnologiyalar qoʻllaniladi. Oʻzbekistonda shakllangan hoz. Urugʻchilik tizimi mamlakatda bugʻdoy, gʻoʻza, makkajoʻxori, beda, sabzavot va b. navli ekinlar maydonlarini 100% ga yetkazish imkoniyatini yaratdi. Urugʻchilikning hoz. gi zamonaviy tizimi gʻoʻza Urugʻchiliki, boshoqli don ekinlari U. i, sabzavot ekinlari U. i, kartoshka U. i, qand lavlagi U. i, makkajoʻxori U. gi, moyli ekinlari va oʻtlar Urugʻchilik gi va b. dan iborat. Gʻoʻza urugʻ chiligi tizimi quyidagilarni oʻz ichiga oladi: navlarni dastlabki koʻpaytirish, nav almashtirish, r-nlashtirilgan navlar urugʻini yangilash; urugʻlik chigit fondini tayyorlash, chigitni ekishga tayyorlash, xujaliklarni urugʻlik chigit bilan taʼminlash; urugʻchilik nazorati. r-nlashtirilgan yangi navning chigiti dastlabki koʻpaytirishdan soʻng elita urugʻchilik xoʻjaliklarining elita koʻchatzorlariga ekiladi. Olingan chigit keyingi yili yana xoʻjalikda ekilib, ulardan 1reproduksiya chigitlari olinadi, ular keyingi yillari urugʻchilik xoʻjaliklarida ekilib, 2 va 3reproduksiya uruglari yetishtiriladi. 3reproduksiya urugʻlari shu mintaqadagi boshqa paxtachilik xoʻjaliklarida ekiladi. 4reproduksiya chigitlari aksariyat texnika maqsadlarida xom ashyo sifatida ishlatiladi. Chigitni koʻpaytirishda elitadan 4reproduksiyagacha boʻlgan jarayon 5 yil davom etadi. Davlat reyestriga kiritilgan gʻoʻza navlarining elita uruglarini yetishtirish ikki uslubda: nav ichida chatishtirish oʻtkazish orkali yoki nav ichida chatishtirish oʻtkazmasdan olib boriladi.

Boshoqli don ekinlari urugʻchiligi tizimi. Respublikada ishlab chiqilgan boshokli don ekinlari urutchiligi tizimiga asosan, Suyuriladigan yerlarda gʻalla va dukkakli oʻsimliklar institutы va uning Gʻallaorol va viloyat filiallari nav mualliflari bilan birgalikda r-nlashtirilgan va istikbolli boshokli don ekinlari navlarining birlamchi urugʻchilik tizimini toʻla olib borgan xrlda elita urugʻchilik xoʻjaliklarini superelita urugʻlari bilan taʼminlaydi. Viloyatlardagi elita urugʻchilik xoʻjaliklari elita va 1reproduksiya uruglarini yetishtirib maxsus urugʻchilik xoʻjaliklariga beradi. Ular elita va 1reproduksiya uruglarini 4reproduksiyagacha koʻpaytirib, oʻzlari va ularga birkitilgan xujaliklarni navdor, yuqori sifatli urugʻlik bilan taʼminlaydi.

Sabzavot va poliz ekinlari urugʻchiligi tizimi. Sabzavot va poliz ekinlarining deyarli hammasi chetdan changlanib urug tugadi, shu sababli ularning navdor urugʻlari oʻzga navlardan masofa bilan ihotalangan maydonlarda yetishtiriladi. Bunday navlararo oraliq masofalarning uzoqyaqinligi ekin turi ga qarab 50 m dan 2000 m gacha (karam, sabzi) buladi. Ikki yillik sabzavot ekinlarining navlari birinchi yilda birbiridan masofa orqali ihotalanmaydi. Urugʻlik maydonlarda nav tozalash ishlari olib boriladi. Bodringda nav tozalash ishlari 1marta oʻsimlik gullab naycha tukkanda boshlanadi. Urugʻlik mevalar tulik, pisha boshlagandan soʻng dala aprobatsiyasi utkaziladi.

Kartoshka urugʻchiligi tizimida respublikada r-nlashtirilgan navlarining navdor hamda birlamchi urugchiligi, chetdan keltirilgan navlar boʻyicha faqat navdor urugʻchilik ishlari olib boriladi. Birlamchi urugʻchilik 6 yillik sxemada (boshlangʻich sogʻlom oʻsimlikni tanlab klon olish, klonlarni birinchi yili sinash; klonlarni ikkinchi yili sinash; supersuperelita, superelita; elita) tashkil etilgan. Navdor kartoshka urugʻlari «Oʻzkartoshkanavurugʻlari» firma xoʻjaliklarida birinchi reproduksiya, shuningdek, ozuqabop kartoshka yetishtiradigan xoʻjaliklarning urugʻlik uchastkalarida 2—3reproduksiya urugʻlari yetishtiriladi. Ekiladigan tuganaklar vazni 60—80 g boʻlishi (ayrim hollarda 40—50 g lilardan xam foydalanish mumkin) talab etiladi. Uruglik uchun ekilgan maydonlar nav sofligini saqlash uchun fitopatologik tozalanadi — begona navlar hamda kasallangan usimliklar olib tashlanadi.

---

Lotin alifbosida maqola: URUGʻCHILIK haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: U harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)