VENGRIYA

VENGRIYA (Magyarorszag), Vengriya Respublikasi (Magyar Koztar-sasag) — Yevropaning markaziy qismida, Dunay daryosining oʻrta oqimida joylashgan davlat. Mayd. 93 ming km2.

Aholisi 10,44 mln. kishi (2000). Poytaxti — Budapesht sh. Maʼmuriy jihatdan 19 viloyat (medye) ga boʻlinadi. Budapesht alohida maʼmuriy birlik qilib ajratilgan.

Davlat tuzumi. Vengriya — demokratik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1949-y. 20 avg. da qabul qilingan (keyinchalik oʻzgarish va qoʻshimchalar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2000-y. dan F. Madl). Prezident mamlakat qurolli kuchlarining bosh qoʻmondoni hisoblanadi, hukumat boshligʻini tayinlaydi, qamal yoki favqulodda holat eʼlon qilish huquqiga ega. Uning vakolat muddati — 5 y. Qonun chiqaruvchi organi — parlament — Davlat majlisi. Uni aholi yalpi teng va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 y. muddatga saylaydi. Ijroiya hokimiyat organi Vazirlar Kengashi boʻlib, unga bosh vazir boshchilik qiladi.

Tabiati. Mamlakat hududi asosan te-kislikdan iborat. Dunay daryosining soʻl sohili — Katta Oʻrta Dunayning bir qismida 100 — 200 m balandlikdagi tepaliklar uchraydi. Dunayning oʻng sohili 150—200 m balandlikdagi Dunantul oʻrqir tekisligi va Oʻrta Venger togʻlarining massivlari (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek va b.) dan iborat. Mamlakatning shim.-gʻarbida Kichik Oʻrta Dunay pasttekisligining jan. qismi (Kishalfyold), shim.sharqda Karpat togʻlarining etaklari (mamlakatning eng baland nuqtasi — Matra massividagi Kekesh togʻi, 1015 m), gʻarbda Alp togʻlarining yon bagʻri (bal. 500—800 m) joylashgan. Asosiy foydali qazilmalari: boksit, qoʻngʻir va toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz, uran, marganes, temir rudalari. Balaton koʻli qirgʻoqlarida shifobaxsh termal va maʼdanli issiq suv buloqlari bor. Iqlimi — moʻtadil, kontinental. Yanv. da oʻrtacha t-ra — 2, —4°, iyulda 20, 22,5°. Yillik yogʻin miqdori sharqda 450 mm dan jan.-gʻarbda 900 mm gacha. Shar-qida qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Yogʻinning koʻpi yoz boshida va kuzda yogʻadi. Dunay daryosi Vengriyani va uning poytaxti — Budapeshtni kesib oʻtadi. Uning irmoqlari — Tisa, Raba. Vengriyada koʻllar kam, eng kattasi Balaton koʻli. Yerlarining koʻp qismi — qora tuproq. Togʻ va adirlarda qoʻngʻir oʻrmon va karbonatli chim. Tisa va Dunay vodiylarida allyuvial tuproqpar. Alfyoldda shoʻrlangan kam unum tuproqlar uchraydi. Vengriya hududining 17,6 % oʻrmon bilan qoplangan. Oʻrmonlar asosan togʻ yon bagʻirlarining 300 — 400 m dan baland qismlarida saqlanib qolgan. Hayvonlardan quyon, dala sichqoni, yumronqoziq, tulki, tipratikan, qushlardan toʻrgʻay. qorayaloq, qizilishton, boyqush. qamishzorlarda suv parrandalari uchraydi. Vengriyada Qishbalaton qoʻriqxonasi, Tixan, Xortobad va b. milliy bogʻlar bor.

Aholining 97% vengerlar, shuningdek nemislar, slovaklar, xorvatlar, ruminlar, yahudiylar, serblar, slovenlar, polyaklar, loʻlilar va b. ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi: 1 km: ga 115 kishi toʻgʻri keladi, 62% aholi shaharlarda istiqomat qiladi. Dindorlar asosan katoliklar (64%) va protestantlar (23%). Rasmiy tili — venger tili. Yirik shaharlari: Budapesht, Mishkols, Debretsen, Seged, Pech.

Tarixi. Vengriya hududida dastlabki manzilgohlar paleolit davrida paydo boʻlgan. Bu yerda skif, illiriy, kelt qabilalari yashagan. Mil. av. 1-a. oxiri va mil. 2-a. boshlarida ularni Rim imperiyasi zabt etgan. Keyinchalik, xalqlarning buyuk koʻchishi davrida Vengriya hududida german va turkiy elatlar kelib joylashgan. 6-a. da slavyanlar kelgan. Hoz. vengerlarning ajdodlari mil. davr boshlarida Qora dengiz boʻylarida yashar edi. Koʻchmanchi chorvador venger qabilalari 9-a. oxirlarida gʻarbga siljib, hoz. Vengriya hududiga kelib joylashgan. Vengriya davlatining shakllanishida 997-y. xristianlikning qabul qilinishi va knyaz Ishtvan I ning taxtga oʻtirishi muhim rol oʻynadi. U 1000-y. da oʻzini qirol va davlatni qirollik deb eʼlon qildi. 10-a. ning ikkinchi yarmidan boshlab dehqonchilik rivoj topdi, yerga xususiy mulkchilik kuchaya bordi. Moʻgʻullarning hujumi (1240—41) Vengriyani vayron qildi. Bu davrda qirol Bela JV (1235—70) Avstriyaga qochdi. 1242-y. da bosqinchilar ketgach, qirol qaytib kelib, mamlakat xoʻjaligini qayta tiklash, mamlakatni mustahkamlash choralarini koʻrdi: mayda va oʻrta dvoryanlarga imtiyozlar berdi, qoʻshni davlatlar bilan aloqa oʻrnatdi. Uning vafotidan keyin feodal tarqoqlik kuchaydi. Karl Robert (1308— 42) va uning oʻgʻli Layosh (Lyudovik) (1342—82) davrida hokimiyat markazlashtirilib, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga eʼtibor berildi.

15-a. boshidan Vengriyaga turklar taxdid soldi. Dastlab 1416, 1418 i. larda turklar Vengriya jan. ga bostirib kirdi. Mamlakatdagi feodal tarqoqlik turklarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borishga xalaqit berdi. Ichki nizolar kuchaydi, dehqonlarni ekspluatatsiya qilish zoʻraydi. Oʻzaro urushlar, dehqonlar gʻalayoni mamlakatni tobora zaiflashtirdi. Moxach yaqinida vengerlar sulton Sulaymon armiyasilan yengilib (1526), V. ning markaziy va jan. qismi Turkiyaga (150-y. davomida) qaram boʻlib qoldi, gʻarbiy va shim. qismi Avstriyaga oʻtdi. Venger dvoryanlari Avstriya monarxi Ferdinand Gabsburgni oʻz qiroli deb tan oldi. Vengriyaning sharqida Transilvaniya knyazligi tashkil topdi, keyinchalik u ham Avstriyaga qaram boʻlib qoldi (1858).

18-a. dan boshlab chet el zulmiga qarshi ozodlik kurashi kuchaydi, bu kurash Ferens II rahbarligida 10 y. davom etib, pirovardida magʻlubiyatga uchradi. 1711-y. gi Satmar sulhiga muvofiq, Avstriya oʻz taʼsirini butun Vengriya hududiga oʻtkaza boshladi. Gabsburglar oʻtkazgan qator islohotlar va «maʼrifatli absolyutizm» siyosatiga qaramay, 18-a. oxiridagi Fransuz burjua inqilobi taʼsirida Vengriyada Avstriya hukmronligiga qarshi norozilik kuchaydi. 1848-y. 15-martda V. Da pomeshchiklar tuzumi va Avstriya zulmiga qarshi inqilob boshlandi. 1849-y. 5 yanv. da Avstriya qoʻshinlari Vengriya poytaxtiga kirdi. Vengriyaning barcha qonunlari bekor qilindi, mamlakat Avstriyaning viloyatiga aylantirildi. 1867-y. Avstriya hukumati venrep hukmron doiralari bilan kelishib Avstriya-V. monarxiyasini tuzdi.

1 – jahon urushi natijasida bu monarxiya parchalandi. 1918-y. okt. dagi inqilob natijasida Vengriya mustaqil davlatga aylandi (16 noyab. da respublika deb eʼlon qilindi). 1919-y. 21-martda V. Sovet Respublikasi boʻldi. U 1919-y. 1 avg. da agʻdarilgach, mamlakatda Xorti diktaturasi (1920—44) oʻrnatiddi. Vengriya Italiya va Germaniya bilan yaqinlashdi. Mamlakat iqtisodiyoti Germaniya fashizmiga xizmat qildirildi. 2-jahon urushida Germaniyaning ittifoqchisi sifatida qatnashdi. 1944-y. martda gitlerchilar Vengriyani bosib oldilar. Ular hokimiyat tepasiga F. Salashini qoʻydilar. 1944-y. sent. da Vengriya nemis qoʻshinlaridan ozod qilina boshladi. 1944-y. 22 dek. da tuzilgan Vengriya muvaqqqat milliy hukumati oradan 6 kun oʻtgach, Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. 1945-y. 4 apr. da Vengriya nemis koʻshinlaridan butunlay ozod etildi. 1946-y. 1 fev. da Vengriya respublika deb eʼlon qilindi. 1949-y. dan Vengriya Xalq Respublikasi deb ataldi. Mamlakatda sanoat, banklar, transport davlat ixtiyoriga olindi, yer islohoti oʻtkazildi. Kompartiyaning bir partiyali rejimi keng miqyosda ijtimoiy norozilikka sabab boʻldi. 1956-y. okt. dagi xalq isyonida demokratik erkinliklar berilishi talab qilindi. Shoʻro qurolli kuchlari bu isyonni shafqatsizlarcha bostirdi. Varshava shartnomasidan chiqmoqchi ekanini eʼlon qilgan I. Nad huqumati qamoqqa olindi. Shundan keyingi yillarda Ya. Kadar boshchiligidagi mamlakat rahbariyati mafkuraviy murosa va xoʻjalik islohoti oʻtkazish yoʻli bilan Vengriya sotsialistik ishchi partiyasining mavqeini mustahkamlashga urindi. 1989-y. da 1949-y. gi konstitutsiya oʻzgartirilib, Vengriya demokratik huquqiy davlat deb eʼlon qilindi. 1989-y. 18 okt. da mamlakat V. Respublikasi deb ataldi. Vengriya 1955-y. dan BMT aʼzosi. OʻzR b-n diplomatiya munosabatlarini 1992-y. 3-martda oʻrnatgan. Milliy bayramlari: 15 mart — 1848—49 y. burjua inqilobining boshlanishi; 20 avg. — V. davlati asoschisi Avliyo Ishtvan kuni; 23 okt. —1956-y. inqilob va ozodlik kurashi boshlangan kun va 1989-y. V. Respublikasi eʼlon qilingan kun.

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. V. ishchi partiyasi (1918-y. da asos solingan V. Kommunistik partiyasining vorisi, 1948-y. dan Vengriya mehnatkashlar partiyasi deb atalgan. 1989-y. 7 okt. dagi 14-syezdda partiya faoliyatini toʻxtatish va uning negizida sotsialistik ishchi partiyasini tuzishga qaror qilindi. Bu partiya 1993-y. martidan Vengriya ishchi partiyasi deb ataladigan boʻldi), V. sotsialistik partiyasi (1989-y. da tashkil etilgan), V. demokratik forumi (siyosiy tashkilot sifatida 1987-y. da tuzilgan), Erkin demokratlar ittifoqi (1988-y. da asos solingan va siyosiy partiya tarikasida 1989-y. da shakllangan). Kasaba uyushmalari: Mustaqil kasaba uyushmalari demokratik ligasi (1988-y. da mustaqil kasaba uyushmalarini birlashtirish maqsadida tuzilgan), V. kasaba uyushmalari federatsiyasi (Umumvengriya kasaba uyushmalari negizida barpo etilgan; Taʼsis syezdi 1990-y. da boʻlgan).

Xoʻjaligi. Vengriya — industrial-agrar mamlakat. Sanoati ilgʻor texnika bilan qurollangan, q. x. yuksak darajada rivojlangan. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 35,5%, qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 12%.

Sanoati ning yetakchi tarmoklari: mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya, elektronika, oziq-ovqat, mebel va yengil sanoat. Yoqilgʻi-energetika balansida koʻmir asosiy oʻrin egallaydi (Tatabanya, Oroslan, Borshod, Mechek va b. konlar). Neft va tabiiy gaz qazib olish rivojlangan. Elektr energiya asosan issiqpik elektr st-yalarida hosil qilinadi (yiliga oʻrtacha 32,5 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi). Qora metallurgiya asosan chetdan keltiriladigan ruda va koks asosida ishlaydi. Bu tarmoqning asosiy markazlari: Mishkols, Ozd va Dunayvarosh. Boksit-alyuminiy sanoati hal qiluvchi ahamiyatga ega (Almashfyuzit, Ayka, Tatabanya, Inot, Nirad-Deaki va b.). Mashinasozlikning asosiy tarmoqlari — elektr texnika, priborsozlik, aloqa vositalari, hisoblash texnikasi, tibbiyot asbob-uskunalari i. ch., shuningdek transport vositalari, ayniqsa kemasozlik, t. y. vagonlari, avtobus i. ch. («Ikarus» z-dlari) rivojlangan. Metall qirqish stanoklari, kimyo, yengil, oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, q. x. mashinalari, yoritish priborlari ham ishlab chiqariladi. Mashinasozlikning asosiy markazlari: Budapesht, Dyor, Mishkols, Sekeshfexervar va Debretsen. Farmatsevtika korxonalari Budapesht va Debretsenda joylashgan. Kimyo sanoati (maʼdanli oʻgʻitlar, organik sintez mahsulotlari i. ch.) muhim ahamiyatga ega. Yengil sanoat tarmoqlari orasida toʻqimachilik, tikuvchilik, poyabzal i. ch. (Budapesht, Dyor, Seged, Pech va b. shaharlarda), oziq-ovqat sanoati (vinochilik, meva-sabzavot konserva, un tortish, qand-shakar, goʻsht sanoati va b.) rivojlangan.

Qishloq xoʻjaligida asosiy oʻrinni dehqonchilik oladi. Haydaladigan yerning 2/3 qismiga gʻalla ekiladi. Texnika ekinlaridan qand lavlagi, kungaboqar, tamaki, shuningdek kartoshka yetishtiriladi. Sabzavotchilik, bogʻdorchilik va uzumchilik mahsulotining anchagina qismi chet ellarga chiqarib sotiladi. Chorvachilikning asosiy tarmoqlari — choʻchqachilik va parrandachilik. Qoramolchilik, qoʻychilik va sut mahsulotlari yetishtirish ham rivojlangan. Balaton koʻlida va Dunay daryosida baliq ovlanadi.

Transporti. T. y. va avtomobil transporti V. transportining asosini tashkil kiladi. T. y. larning uz. — 7752 km (2277 km elektrlashtirilgan), avtomobil yoʻllarining uz. —30 ming km dan ortiq, ichki suv yoʻllarining uz. 1,6 ming km ni tashkil etadi. Dunay daryosida kemalar katnaydi; u kanal orqali Balaton koʻli bilan tutashtirilgan. Asosiy porti — Budapesht sh.

Vengriya chetga asosan mashinalar va asbobuskunalar, ximikatlar, elektr ashyolari, boksit, dori-darmon, kiyim-kechak, q. x. va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan xom ashyo, yoqilgʻi, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar, don kombaynlari, maʼdanli oʻgʻitlar va b. sotib oladi. Chet el sayyohligi rivojlangan. Vengriya iktisodiyotiga xorijiy sarmoya jalb etish surʼatlari ancha yuqori. Vengriya ningtashqi savdodagi mijozlari — Gʻarbiy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari. Pul birligi — forint.

Tibbiy xizmatga Sogʻliqni saqlash vazirligi rahbarlik qiladi. Vengriyada 90 mingdan ortiq oʻrinli kasalxonalar bor; 30 mingga yaqin shifokor tibbiy yordam koʻrsatadi. Shifokorlarni Budapesht, Seged, Pech, Debretsendagi tibbiyot in-tlari tayyorlaydi.

Xalq maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Vengriyada 8 y. lik majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etilgan. Davlatga, cherkovga karashli, xususiy oʻrta oʻquv yurtlari bor. Vengriyada 887 oʻrta maxsus oʻquv yurti va 91 oliy oʻquv yurti hamda kollejlar ishlaydi. Budapesht universiteti V. dagi eng yirik oliy oʻquv yurtidir. Pech sh. dagi un-t (1367-y. tashkil etilgan) ham mamlakatdagi eng qad. oʻquv yurtlaridan. Vengriyada Vengriya Fanlar akademiyasi, geol., zootexnika, farmakokimyo va boshqa i. t. institutlari bor. Yirik kutubxonalari: Davlat kutubxonasi, Budapesht un-ti, parlament kutubxonalari. Vengriyada Milliy muzey (1802-y. tashkil etilgan), Milliy galereya, Tasviriy sanʼ-at, tabiiyot-tarix, ilmiy-texnologiya (hammasi Budapesht sh. da), Shopron sh. da Ferens List, Sekeshfexervarda qirol Ishtvan muzeylari mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Vengriyada bir qancha gaz. va jur. lar nashr etiladi. Eng yiriklari: «Deyli nyus» («Kundalik yangiliklar», ingliz va nemis tillaridagi kundalik gaz., 1979-y. dan), «Kurir» (mustaqil kundalik gaz., 1990-y. dan), «Madyar nemzet» («Venger millati», kundalik siyosiy gaz., 1938-y. dan), «Madyar xirlap» («Venger gazetasi», kundalik siyosiy gaz., 1968 i. dan), «Nepsabadshag» («Xalq erki», kundalik gaz., 1942-y. dan), «Nepsava» («Xalq soʻzi», kundalik gaz., 1873-y. dan), «Sabadshag» («Ozodlik», haftalik gaz., 1990-y. dan), «Kortarsh» («Zamondosh», oylik adabiy jur., 1957-y. dan), «Madyar shayto» («Vengriya matbuoti», oylik jur., 1960-y. dan), «May magazin» («Zamonaviy jurnal», oylik jur., 1981-y. dan). Vengriya telegraf agentligi (MTI) 1880-y. da, Vengriya radiosi 1924-y. da, Vengriya televideniyesi 1957-y. da tashkil etilgan.

Adabiyotining tarixi xalq ogʻzaki ijodidan boshlanadi. Uning ayrim parchalari oʻrta asrlarga oid lotin tilidagi risolalarda saqlanib qolgan. Nomaʼlum muallifnimg «Vengerlarning ishlari» risolasi shu jumladandir. Venger tilidagi dastlabki yozma adabiyot obidalari — «Qabr ustidagi vaʼz», «Assizlik Fransiskning sarguzashti» asarlari 13—14-a. larga mansub. Ya. Pannonius va B. Balashshi 15 — 16-a. larda lirik sheʼrlari bilan mashhur boʻldilar. Turklar zulmiga qarshi mustaqillik yoʻlidagi kurashga bagʻishlangan asarlar milliy adabiy tilning shakllanishiga barakali taʼsir qildi. M. Zrinining «Siget falokati» epik dostonida milliy birlik gʻoyasi madh etildi. M. Dyondyoshining epik asarlari 17-a. venger klassitsizmining namunasidir. 18-a. da maʼrifatchilik adabiyoti paydo boʻldi. Bu davrda «Agis», «Faylasuf», «Tarimenning sayohati» asarlarining muallifi D. Beshshenei, demokratik ruhdagi «Doroteya» hajviy eposi bilan shuhrat qozongan M. Chokonai-Vitez ijodi muhim. Y. Katoni, M. Vyoryoshmarti, milliy madhiya matnining muallifi F. Kyolchei romantik asarlari bilan tanildi. 19-a. ning 40y. larida adabiyotda realizm kurtaklari koʻrina boshladi. Y. Etvyosh «Qishloq notariusi», «1514-yilda Vengriya» romanlarida eski feodal tartiblarini tanqid qildi, Doji boshchiligidagi dehqonlar qoʻzgʻolonini aks ettirdi. «Pahlavon Yanosh», «Milliy qoʻshiq» epik dostonlarining muallifi Shandor Petyofi venger sheʼriyatini xalqchillik, demokratizm, realizm goyalari bilan boyitdi. Petyofi sheʼriyati 1848—49 i. lar inqilobida zoʻr ahamiyat kasb etdi. Bu davrda Ya. Aranning Toldi haqidagi poemalar trilogiyasi («Toldi», «Toldi kechasi», «Toldining muhabbati») va qator sheʼrlarida dehqonlarning feodal tuzumga qarshi noroziliklari ifodalandi.

Venger adabiyotiga shoir E. Adi katta hissa qoʻshdi. Uning «Venger dashtida», «Venger yakobinchisi qoʻshigʻi», «Dyord Doji nevarasi», «Jangovar yoʻl» kabi asarlari jamiyatni qayta qurish ruhi b-n sugʻorilgan. 1 – va 2-jahon urushlari orasidagi davrda venger inqilobiy lirikasining yirik vakili A. Yojef asarlari keng tarqaldi. Ispan milliy ozodlik kurashida general Lukach nomi b-n shuhrat qozongan yozuvchi Mate Zalka qator asarlarida, shuningdek «Doberdo» romanida ozodlik yoʻlidagi kurashchilar obrazini yaratdi, mehnatkashlar ongining uygʻonishini haqqoniy tasvirladi. Vengriya adabiyotining yirik vakillari L. Meshterxazi, A. Berkeshi, I. Dobozi, L. Erdyosh asarlari yangi insonning shakllanishi masalalariga bagʻishlangan. Tanikli shoirlardan D. Iyesh, I. Shimon, G. Garai lirik asarlari, Y. Darvashning «Badmast yomgʻir» romani va D. Fekyotning «Vrach oʻlimi», F. Shantining «Soat yigirma», I. Erkenning «Totovlar xonadoni» qissalari ijtimoiy mavzuning chuqur tahlil etilishi, ruhiy holat tasvirining teran falsafiyligi bilan Vengriya adabiyotida alohida oʻrin oladi.

Meʼmorligi. Vengriya hududida paleolit va neolit davrlariga oid manzilgoxlarning qoldiqlari, skif-sarmat va antik madaniyatlarning yodgorliklari topilgan. Milodning dastlabki asrlariga mansub Qad. Rim meʼmoriy yodgorliklari saqlangan. 11—12-a. larda Pech, Estergomda meʼmorlik maktablari vujudga keldi. 11 —13-a. larda roman va gotika uslubidagi qoʻrgʻonlar, qasrlar va turar joylar qurildi. 15-a. ning 2-yarmidan Uygʻonish davri tamoyillari vujudga kela boshladi. 17-a. oxirlarida avstriyaliklar taʼsirida barokko uslubi yoyildi. 19-a. da klassitsizm uslubi tarkib topdi. 19-a. oxirida Budapeshtni qurish avj oldi (parlament binosi, opera teatri va b.). 19—20-a. boʻsagʻasida venger «moderni» meʼmorligida xalq meʼmorligi usullaridan foydalanildi. 20-a. oʻrtalaridagi Vengriya meʼmorlari salobatli sanoat, turar joy, maʼmuriy binolar barpo etishga kirishdilar. Komlo, Varianati, Budapesht sh. larida jahonning eng kurkam meʼmoriy majmualari barpo etildi. Budapeshtdagi markaziy stadion (meʼmor K. David vab.), binokorlik sanoati kasaba uyushmasi xodimlari uyi (meʼmor L. Gardorash va b.), Dunay daryosiga qurilgan Erjebet koʻprigi (meʼmor P. Shali), Balaton koʻli boʻyidagi mehmonxonalar va b. binolar Vengriya meʼmorligining muvaffaqiyati boʻlib, industrial asosda barpo etilgan.

Tasviriy sanʼati. Vengriya hududida sopol haykallar (neolit davri), kelt va skiflarning sanʼat yodgorliklari saqlanib qolgan. Rim davri manzilgohlarida turli rasmlar, haykalchalar, guldonlar topilgan. Oʻrta asrlardagi rassomlik, haykaltaroshlik (Avliyo Georgiyning otga minib turgan haykali, bronza, 14-a., Marton va Dyerd Kolojvarlar ishlagan) hamda badiiy hunarmandlik buyumlari saqlangan. Uygʻonish davrida (15-a. oxirlari, 16-a. boshlari) Vengriya sanʼati yuksak bosqichga koʻtarildi. Oʻtmish anʼanalari turklar hukmronligi davrida ham mahalliy tusda davom etdi. Bu narsa yozma kitoblarni bezashda, amaliy-bezak sanʼatida namoyon boʻldi. 17-a. oxiri, 18-a. boshlarida barokko uslubidagi portret rassomligi rivojlandi (A. Manyoki). 19-a. da portret (M. Barabash), manzara (ota-bola Markolar), rassomlik, haykaltaroshlik (I. Ferensi), suratkashlik (M. Zichi) rivojlandi. 1848—49 y. lardagi inqilobdan keyin ozodlik gʻoyalari bilan sugʻorilgan tarixiy kartinalar yaratildi (V. Madaras, B. Sekey). Mashhur rassom M. Munkachi esa ijtimoiy hayotni ifodalovchi chuqur gʻoyali kartinalar yaratdi. 19-a. oxiri, 20-a. boshlarida I. Reves, A. Fenyesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai kabi rassomlar venger rassomligi anʼanalarini davom ettirdilar. M. Ijo, A. Shtrobl kabi haykaltaroshlar realistik asarlar yaratdilar. Shu davr Vengriya sanʼatida Sh. Xolloshi asos solgan Nadban realistik rassomlik maktabi katta rol oʻynadi. Vengriyaning 20—30-y. lar sanʼatida Dyula Derkovich va Ishtvan Deshi-Xuber kabi mashhur rassomlar ijod qildilar. Fashizm tartibi oʻrnatilgandan keyin koʻpgina taraqqiyparvar rassomlar chet ellarda ishladilar, mamlakatda qolganlari ijtimoiy oʻtkir taʼsirchan asarlar yaratdilar. Rassomlardan Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, haykaltaroshlardan Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach va b. Vengriya tasviriy sanʼatini boyitdilar. Vengriyada amaliy sanʼat ham qad. anʼanalarga ega; Noemi Ferens yaratgan gobelenlar, Margit Kovach yaratgan sopol buyumlar eʼtiborli.

Musiqasi. Venger xalq qoʻshiqlari bir ovozlidir; qad. ohanglari esa mari,udmurt, chuvash kuylarini eslatadi. Igris deb ataluvchi venger xalq baxshidostonchilari haqidagi dastlabki maʼlumot Yu-a. ga taalluqli. Xristianlik rasmiy din boʻlib qolgach (10-a.), Grigoriyem xoralining taʼsiri kuchaydi. Professional Vengriya musiqasi (13-a. dan) zodagonlar orasida ravnaq topdi. Unda Gʻarbiy Yevropa musiqasi bilan venger xalq musiqa ohanglari qoʻshildi. 16-a. da lyutnya ijrochisi va xonanda Sh. Tinodining tarixiy mavzudagi dastlabki dunyoviy qoʻshiklari, B. Bakfark kabi sozandakompozitorlarning cholgʻu asarlari nashr etildi. 17—18-a. larda Vengriya zodagonlarining koʻpchiligi oʻzlarining xor hamda cholgʻu kapellalari bilan nom chiqarishdi.

18-a. oxiridan cholgʻu musiqasining yangi raqsbop janri — verbunkosh taraqqiy etdi. Uning shakllanishida Vengriya loʻli sozandalari katta rol oʻynadi. Keyinchalik milliy musiqaning asosiy uslubi darajasiga koʻtarllgan verbunkosh barcha janrlarga taʼsir qildi. Kompozitor Y. Ruzichka shu uslub zaminida birinchi Vengriya operasi («Belaning qochishi», 1822) ni yozdi. Oʻz ijodida verbunkosh bilan Italiya operanavislik tajribasini qoʻshgan 19-a. atoqli kompozitori F. Erkel «Bank ban», «Laslo Xunyadi», «Dyord Doja» singari milliy ozodlik harakati ruhidagi operalarni yaratdi. Verbunkosh ohanglari Gaydn, Motsart. Betxoven, Shubert, Brams, Berlioz, List singari kompozitorlarni ilhomlantirdi. 1834-y. da dastlabki Milliy musiqa maktabi tashkil topdi. Shuning zaminida F. List Musiqa akademiyasini barpo qildi (1918-y. dan List nomidagi Oliy musiqa sanʼati maktabiga aylangan). Peshtda opera teatri (1837), Milliy konservatoriya (1840, keyinchalik oliy musiqa maktabi deb iomlangan) barpo boʻldi. 1853-y. Filarmoniya jamiyati tashkil topdi. Mashhur pianinochi, kompozitor F. List faoliyati 19-a. V. musiqa taraqqiyotida katta rol oʻynadi. B. Bartok, 3. Koday singari kompozitor va musiqashunoslar xalq ijodi asarlarini oʻrganib, Vengriya musiqa madaniyati rivojiga katta hissa qoʻshdilar. 20-a. da F. Legar, I. Kalman, Vengriya Yakobi operettalari olamga mashhur boʻldi. Vengriya musiqasi taraqqiyotida A. Mixay, P. Kadosha, R. Marosh, E. Servanskiy, F. Farkash, D. Ranki. P. Yardani, Sh. Sokolai, J. Durko singari kompozitor va musiqashunoslarning xizmatlari katta.

Teatri. Teatr kurtaklari 9-a. dagi koʻchmanchi vengerlarning uyinlari va marosimlariga borib taqaladi. Qiziqchimasxarabozlar va baxshilar oʻziga xos xalq madaniyatining namoyandalari edi. 17-a. oxiri — 18-a. boshlarida maktab teatrlari rayem boʻldi. 18-a. boshida saroy teatr truppalari yuzaga keldi. 1790-y. da birinchi professional teatr tashkil qilindi. 1837-y. da Peshtda «Peshti madyar sinxaz» nomli doimiy teatr (1840-y. dan Venger milliy teatri) ochildi. Vengriya teatrining shakllanishida aktyorlardan M. ʻLendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, M. Yasai, rej. E. Paulai katta rol oʻynadilar. 19-a. oxirida yana bir qator viloyatlarda teatrlar tashkil etildi. 1-va 2 – jahon urushi orasida Vengriya teatri chuqur tushkunlikka uchradi. Urushdan keyin yangi teatrlar ishga tushirildi: Budapeshtda Sh. Petyofi nomidagi teatr, M. Yokai nomidagi teatr, Seged, Pech va b. shaharlardagi teatrlar. Rej. lardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktyorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, M. Gabor, Ј. Rutkai, L. Bashti mashhur.

1925-y. da Budapeshtda turgʻun operetta teatri (1949-y. dan Milliy teatr) tashkil qilindi. Balet sanʼati 19-a. oxirida paydo boʻlib, 20-a. boshida rivojlandi. Budapeshtdagi Milliy teatr qoshida balet maktabi bor. Vengriyada estrada, qoʻgʻirchoq teatri, sirk va sirk maktabi ham mavjud.

Kinosi. 19-a. oxirida dastlabki xronika filmlari suratga olina boshladi. 1896 i. Budapeshtda birinchi kinoteatr ochildi. 1901-y. da venger filmi «Rake» (rej. B. Jitkovskiy) yaratildi. Shu filmdan ilmiy-ommabop kino tarixi boshlangan. 1912-y. 14 okt. da milliy badiiy kinematografiya yuzaga keldi. 1912-y. dan Vengriya filmlari muntazam suratda ishlab chiqarila boshladi. Keyingi yillarda Vengriyada yaratilgan filmlar haqqoniyligi, jiddiy masalalarni koʻtarib chiqqanligi bilan ajralib turadi. Vengriya kinematografiya ilmiy tadqiqot in-ti (1956), Teatr va kino in-ti bor. Vengriyada ishlab chiqarilgan koʻpgina badiiy va qisqa metrajli filmlar xalqaro kinofestivallarda mukofotlangan. 60—80-y. lardagi eng yaxshi filmlar: «20 soat» (rej. 3. Fabri), «Ota» (rej. I. Sabo), «Noumid» (rej. M. Yancho), «Fotosurat» (rej. P. Zolnai) va b. I. Pechi, K. Tolnai, M. Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai kabilar Vengriya kinosining mashhur aktyorlaridir.

Oʻzbekiston-V. munosabatlari. Venger va oʻzbek xalklari oʻrtasidagi aloqalar tarixi oʻtgan asrdan boshlanadi. Bir necha mashhur venger sayyohining Oʻrta Osiyoga qilgan safarini bu yoʻldagi dastlabki odim deyish mumkin. 19-a. da Turkistonga venger sayyohlari G. Vamberi, Yenyo Zichi, 20-a. boshida Dyord Almashi kelib, soʻngra oʻz sayohatlari toʻgʻrisida kitoblar nashr qildirishgan. Vengriya 1991-y. 26 dek. da OʻzR ning mustaqilligini tan oldi. 1992-y. ikki davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari oʻrnatilgach, shu yili mart oyida Oʻzbekistan Bosh vaziri rahbarligidagi delegatsiya V. Respublikasiga tashrif buyurdi, ikki mamlakat oʻrtasida savdo-iqtisodiy munosabatlar toʻgʻrisidagi hukumatlararo bitim imzolandi. Mazkur hujjat ikki davlatning teng huqukli va oʻzaro manfaatli asosda hamkorligi uchun ilk asos boʻlib xizmat qila boshladi.

1993-y. ning apr. da Oʻzbekistonga Vengriya tashqi ishlar vazirligining davlat kotibi rahbarligidagi delegatsiya tashrifidan soʻng ikki davlat oʻrtasida siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalar yoʻlga qoʻyildi. Tez orada «Mogyurt», «Boglina» kabi venger firmalari Oʻzbekistonga kirib kela boshladi. «Mogyurt» firmasi orqali yurtimizga mashhur «Ikarus» avtobuslari va ularning ehtiyot qismlari keltirila boshlagan boʻlsa, yana boshqa firma va kompaniyalar dori-darmon, yengil sanoat mahsulotlarini olib kelish b-n shugʻullanishga kirishdi. Jizzax viloyatining Zafarobod tumanida vengriyalik sheriklar bilan parrandachilik sohasida hamkorlik yoʻlga qoʻyildi.

1995-y. Toshkentda Vengriya savdo va madaniyat markazi ishga tushdi. Markaz tashabbusi bilan 1996-y. ning kuzida ochilgan koʻrgazma zali poytaxt aholisi va mehmonlariga yaxshi xizmat koʻrsatdi.

Mamlakatlarimiz oʻrtasidagi oʻzaro savdo-sotiqning salmoqli qismini Oʻzbekistan paxtasi va Vengriya bugʻdoyi egallaydi. Jumladan, 1996-y. V. ga 25 mln. AQSH dollari hajmida paxta va paxta mahsulotlari joʻnatildi. Vengriyadan esa jami 20 mln. AQSH dollari hajmida turli tovarlar keltirildi.

1997-y. ning dastlabki sakkiz oyida tovar ayirboshlash qariyb 30 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.

UzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki Vengriyaning «Bank Budapesht». «Markaziy Yevropa xalqaro banki», «Vengriya tashqi savdo banki», «Bank Majyar Xitel», «Bank Majyar Kulkereskedelmi», «Bank Inter-Yevropa» banklari bilan vakillik munosabatlari oʻrnatgan. V. Eksimbanki esa UzR Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining asosiy hamkoridir.

UzR Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligida Vengriyaning «Novi Treyd KFT» firmasi (har qanday turdagi «Ikarus» avtobuslarini yetkazib berish va ularga servis xizmati koʻrsatish) va «Gedeon Rixter aksiyadorlik jamiyati» rasmiylashtirilgan. Mazkur vazirlikda venger sarmoyasi ishtirokidagi «Fayz Ltv Tekstil» (ip gazlama sanoati), «Revina» (ozuqa moddalari i. ch.), «Shark caola» (upa-elik va pardoz-andoz buyumlari i. ch.), «Novi Treyd-R» (vositachilik xizmatlari) qoʻshma korxonalari va 100% venger sarmoyasi qoʻyilgan «Nordaks» (tashqi savdo faoliyati), «Trabikum» (ulgurji savdo), «Viklar Revmip» (kimyoviy mahsulotlar i. ch.) korxonalari roʻyxatga olingan.

Vengriya prezidentining 1997-y. okt. dagi Oʻzbekistonga tashrifi yakunlari ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarda buril ish yasash uchun sharoit vujudga keltirdi, jumladan, har tomonlama hamkorlik va doʻstona munosabatlarli yanada chuqurlashtirish toʻgʻrisidagi deklaratsiya, diplomatik pasportga ega boʻlgan fuqarolarning oʻzaro vizasiz safari tartibi haqidagi bitim. sayyohlik sohasida hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim imzolandi.

---

Lotin alifbosida maqola: VENGRIYA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: V harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)