TURKISTON MUXTORIYATI

TURKISTON MUXTORIYATI — Turkiston mintakasidagi dastlabki demokratik hukumat (1917-y. 27 noyab. — 1918-y. 19 fev.).

Qoʻqonda boʻlib oʻtgan Butun Turkiston musulmonlarining favqulodda 4qurultoyi (1917-y. 26—28 noyab.)da tashkil topgan. Qurultoy Turkiston oʻlkasini Rossiya Federativ Respublikasi tarkibida hududiy jixatdan muxtor deb eʼlon qildi. Shuningdek, Taʼsis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyatni Turkiston Muvaqqat kengashi va Turkiston Milliy [Millat] Majlisi qoʻlida boʻlishi kerak deb hisobladi. Markazi—Qoʻqon sh.

Kurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi aʼzolaridan Turkiston muxtoriyati hukumati (8 kishidan iborat) tuzildi. Yevropalik aholi vakillari orasidan nomzodlar koʻrsatilishi uchun ularga ham yana 4 oʻrin ajratildi. Hukumat tarkibiga Muhammadjon Tinishboyev (Bosh vazir va ichki ishlar vaziri), Islom Sulton oʻgʻli Shoahmedov (Bosh vazir oʻrinbosari), Mustafo Choʻqay (tashqi ishlar vaziri), Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻjayev (harbiy vazir), Hidoyatbek Yurgʻuli (Agayever va suv boyliklari vaziri), Obidjon Maxmudov (oziq-ovqat vaziri), Abdurahmon Oʻrazayev (ichki ishlar vazirining oʻrinbosari), S. A. Gersfeld (moliya vaziri) kiritildi. Keyinchalik hukumat tarkibida ayrim oʻzgarishlar yuz berdi. M. Tinishboyev Apash Oʻrda Muxtoriyati faoliyatida qatnashish uchun Orenburgga joʻnab ketgach (1917-y. dek.), Mustafo Choʻqay Bosh vazir lavozimini bajarishga kirishdi. I. Shoahmedov moliya vaziri (S. Gersfeld oʻrniga), Potelyaxov oziqovqat vaziri (O. Mahmudov oʻrniga), O. Mahmudov adliya vaziri, Nosirxon Toʻra maorif vaziri, Saidnosir Mirjalilov hukumat xazinachisi lavozimlarini egallashdi. Savodsiz bolshevik komissarlardan farkli ravishda hukumat aʼzolari chuqur maʼlumotli taraqqiyparvar ziyolilar boʻlib, ulardan 5 nafari huquqshunos edi.

Turkiston Millat Majlisi 54 nafar (36 musulmon, 18 yevropalik) aʼzodan iborat boʻlishi kerakligi belgilandi. Qurultoy jarayonida 32 kishidan iborat Millat Majlisi saylandi.

Turkiston Millat Majlisi tomonidan tasdiqlangan qonunlar tez orada eʼlon qilindi, shuningdek, yangi hukumat mamlakat Konstitutsiyasini tayyorlash uchun taniqli huquqshunoslarni jalb qildi. 1917-y. 26-dekabrda Turkiston muxtoriyatining Milliy bayrogʻi qabul qilindi. «El bayrogʻi», «Birlik tugʻi», «Svobodnoʻy Turkestan», «Izvestiya Vremennogo Pravitelstva Avtonomnogo Turkestana» kabi hukumat gaz. lari oʻzbek, qozoq, rus tillarida nashr qilina boshlandi. Avval chikayotgan «Ulugʻ Turkiston» va «Hurriyat» gaz. lari ham oʻz sahifalarida muxtoriyat hukumati faoliyatiga alohida oʻrin ajrata boshladi. Nashr ishlarini yaxshilash uchun O. Mahmudovning bosmaxonasi hukumat ixtiyoriga oʻtdi. Turkiston muxtoriyati milliy qoʻshinni tashkil qilishga kirishdi. 1918-y. boshida ularning soni 2000 askarga yetdi. Bundan tashqari Qoʻqonda taxm. shuncha mirshablar bor edi. Hukumat iqtisodiy sohada 30 mln. soʻm miqdorida ichki zayom chiqarishni yoʻlga qoʻydi. Shuningdek, hukumat aʼzolari ochlik changalida qolgan Turkiston aholisiga Orenburg orqali gʻalla keltirish muammosini hal qilish uchun amaliy qadamlar tashlagan.

Turkiston muxtoriyati hukumati qisqa muddat ichida xalq oʻrtasida katta eʼtibor qozondi. Yangi hukumat faoliyati butun Turkiston mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizgʻin qoʻllabquvvatlandi.

Oʻlka bolsheviklari Turkiston muxtoriyati hukumatiga katta xavf deb qaradilar. Turkiston oʻlkasi ishchi, soldat va krestyan deputatlarining favqulodda 4syezdi (Toshkent sh. ; 1918-y. 19—26 yanv.)da muxtoriyatga munosabat masalasi asosiy oʻrinda turdi. Syezd Turkiston muxtoriyati hukumati va uning aʼzolarini qonundan tashqari holda deb hisoblab, hatto vazirlarni qamoqqa olish haqida qaror qabul qildi. 1918-y. 30 yanv. da Turkiston oʻlkasi XKS T. m. ni tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi. Toshkentdagi bolsheviklar buning uchun qizil gvardiyachilar otryadlari va arman dashnoklari drujinalari (q. «Dashnaksutyun»)&gm keng foydalandi. Milliy matbuotning yozishicha, 31 yanv. (yangi hisob bilan 13 fev.)da janglar boshlandi. Turkiston oʻlkasi XKS 1918-y. 14-fevralda (yangi hisob bilan) Fargʻona viloyatida harbiy holat eʼlon qildi.

Dastlabki jangda muxtoriyatning milliy qoʻshinidan tashqari qoʻqonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, choʻkich, tayoq koʻtargan xaloyiqning soni 10.000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning Qoʻqon sh. ga qilgan hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Shu orada muxtoriyatchilar safida parokandalik yuz berdi (18 fev. da ulamolarning tazyiqi bilan Mustafo Choʻqay isteʼfoga chikdi va baʼzi vazirlar singari Qoʻqonni tark etdi. Ayrim vazirlar (H. Agayev va b.) jangda halok boʻldi. Hukumatning boshqa aʼzolari (O. Mahmudov, Nosirxon toʻra, S. Gersfeld, U. Asadullaxoʻjayev, I. Shoahmedov) esa keyinchalik bolsheviklar tomonidan qoʻlga olindi.

Qoʻqon sh. qoʻrboshi mirshablari boshligʻi Kichik Ergash 18 fev. dan boshlab amalda Turkiston muxtoriyati hukumatining rahbariga aylandi. 19 fev. ga oʻtar kechasi Toshkentdan Turkiston oʻlkasi harbiy komissari Ye. Perfilyev boshchiligidagi piyoda, otliq va artilleriya qismlaridan iborat 11 eshelon qoʻshin yetib keldi. 19 fev. dan boshlab 3 kun davomida qizil askarlar shahar ustiga toʻplardan yondiruvchi snaryadlar yogʻdirishdi. Shahar butunlay vayron boʻddi va oʻtolov ichida qoldi. Qoʻqonning oʻzida 3 kun davomida 10 mingdan ziyod kishi oʻdsiriddi. Muxtoriyat qoʻshinining tirik qolgan qismi Kichik Ergash boshchiligida (200—300 yigit) Qoʻqon yaqinidagi Bachqir qishlogʻiga chekindi va mudofaa istehkomlarini qurib, dushman hujumini qaytardi. Qizil gvardiyachilar Qoʻqon va uning atroflaridagi tinch aholini talash va oʻldirishni avj oldirishdi. Sovet rejimi Turkiston muxtoriyati hukumatini 19 fev. da kurol kuchi bilan agʻdarib tashladi.

1918-y. 22 fev. da Qoʻqon sh. dagi RusOsiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan «tinchlik shartnomasi» imzolandi.

Turkiston muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr koʻrgan boʻlsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiklol uchun kurashga daʼvat etdi. Bu hukumatning agʻdarilishi turkistonliklar tomonidan sovet Rossiyasining Turkistonga nisbatan tajovuzkor rejalari mavjudligining yana bir dalili sifatida qabul qilindi. Turkistonliklar tinch yoʻl (parlament) bilan milliy davlatchilikni qayta tiklash mumkin emasligini tushunib, 1918-y. fev. oyining oxirida qoʻllariga qurol olgan holatda Turkistonda sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi qurolli harakatni boshlab yubordilar. Sovet tuzumi davrida Turkiston muxtoriyatining mohiyati soxtalashtirilib, u tor maʼnodagi Qoʻqon muxtoriyati bilan almashtirildi.

Ad.:Aʼzamxoʻjayev S, Turkiston muxtoriyati, Turkiston muxtoriyati, 2000; Rajabov K,. K., Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalalar, Turkiston muxtoriyati, 2000; Alimova D., Golovanov A., Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiqoqibatlari, Turkiston muxtoriyati, 2000; Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2kitob [Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi davrida], T., 2000; Ocherki po istorii gosudarstvennosti Uzbekistana, Turkiston muxtoriyati, 2001.

Saidakbar Aʼzamxoʻjayev, Qahramon Rajabov.

---

Lotin alifbosida maqola: TURKISTON MUXTORIYATI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: T harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)