XAMSACHILIK

XAMSACHILIK — Sharq xalklari adabiyotida dostonnavislik shakllaridan biri; «Xamsa» yozish bilan bogʻliq adabiy anʼana. Nizomiy Ganjaviy asos solgan.

Ijodkorlar Nizomiy P«anj ganj»ini («Besh xazina») tashkil etuvchi «Mahzan ulasror», «Xusrav va Shirin», «Layli va Majnun», «Haft paykar», «Iskandarnoma» dostonlarining mavzui, syujet va kompozitsiyasi, qaxramonlari, vazni, joylashish tartibini saqlagan holda mustaqil asar yaratganlar. Bu badiiy ijodda katta mahorat maktabi sanalgan. Xamsa dostonlarining har biri mavzui, qahramonlari, hatto qoʻyilgan masalalarigacha aniqlikka ega boʻlib, bu janrda ijod kilgan yozuvchi oʻz mahoratini ana shu anʼanaviy vositalar yordamida koʻrsatishi, shu orqali oʻz davri ideallarini ifodalashi lozim boʻlgan. Anʼanaga kura, xamsadagi 1dostonning asosini falsafiyaxloqiy masalalar tashkil etgan. 2—3dostonlar sevgi orkali aks ettirilgan ijtimoiymaʼnaviy masalalarni yorituvchi mavzu asosida uyushgan. 4doston sarguzasht asar boʻlib, unda adolatli shoh masalasi koʻtarilgan. Soʻnggi doston avvalgilarining xulosasi, umumlashmasi boʻlib, unda ijodkorning maʼnaviyaxloqiy, ijtimoiysiyosiy, falsafiy karashlari aks etgan. Sharqda badiiy qimmati turlicha boʻlgan 50 dan ortiq xamsalar vujudga kelgan. Xamsaning aloxida dostonlariga javoblar ham yozilgan. Pekin bizgacha bu asarlarning hammasi ham yetib kelgan emas. Xamsa dostonlaridan faqat birigagina javob yozib, yuksak darajada shuhrat qozongan ijodkorlar ham boʻlgan (Fuzuliy, «Layli va Majnun»). X. da eng koʻp dostonlar «Layli va Majnun» mavzuida yaratilgan. Keyingi oʻrinlarda tegishli ravishda «Xusrav va Shirin», «Mahzan ulasror», «Iskandarnoma», «Haft paykar» mavzuidagi dostonlar turadi.

Xamsanavislar uz asarlarida epikromanik, qaxramonlik yoki sufiylik mavzuini birinchi uringa qoʻyganlar. Nizomiy Ganjaviy «Xamsa»sining syujet va mavzulari turli xalqlar badiiy adabiyotlariga taʼsir etib, 13 — 20-a. lar mobaynida 600 dan ortiq asar yaratilgan.

Nizomiy «Xamsa»sini fors tilida yozgan. Boshqa xalklar X. anʼanasini uz tillarida davom ettirganlar. Turkiy, urdu, pushtu, kurd, arman va b. tillarda xamsalar yaratilgan. Davrlar utishi bilan muayyan ijtimoiysiyosiy sharoitda belgilangan mavzu, syujet, kompozitsiya, obrazlarga ega boʻlgan «Xamsa» dostonlarining mazmuni, tarkibi oʻzgarib borgan. X. anʼanasi Kavkazorti, Oʻrta Osiyo, Afgʻoniston, Pokiston va Hindiston mamlakatlarida davom ettirilgan.

Turkiy xalqlar adabiyotida Xamsachilikka qiziqish 13—14-a. lardan boshlangan. Qutb Xorazmiy Nizomiyning «Xusrav va Shirin» dostonini, Haydar Xorazmiy sheʼriy shaklini saqlagan holda ayrim oʻzgarishlar bilan «Mahzan ulasror» dostonini turkiy tilga tarjima qilgan. Turkiy (uzbek) tilida «Hayrat ulabror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sabʼai sayyor», «Saddi Iskandariy» nomlari bilan 5 doston — «Xamsa» yaratgan Alisher Navoiy X. taraqqiyotiga bekiyos hissa qoʻshgan va Xamsachilikni turkiy xalklar adabiyotida Nizomiy darajasiga kutardi. Bunda Navoiy uzigacha bulgan buyuk xamsanavislar — Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dexlaviy va Abdurahmon Jomiylarni uziga ustoz deb bildi va ularning Xamsachilik dagi gʻoyaviybadiiy anʼanalarini mahorat bilan rivojlantirdi. Xamsachilikni yuqori pogʻonaga olib chiqdi. Navoiy Xamsachilikda anʼanaviy obrazlar hisoblangan Farhod, Shirin, Dilorom, Layli, Majnun, shohlardan Xusrav, Baxrom, Iskandar obrazlarini yangicha, uz davri adabiyotining insonparvarlik gʻoyalari nuqtayi nazaridan talqin etdi. Navoiy «Xamsa»si turli xalklar dostonchiligining keyingi taraqqiyotiga ijobiy taʼsir qilgan. Oʻzbek shoiri Xoja («Maqsad ulatvor»), turk shoiri Lomiy va uygʻur shoiri Nizoriy («Farhod va Shirin»), ozarbayjon shoiri Fuzuliy («Layli va Majnun») uzlarining dostonlarini Navoiyning «Xamsa» dostonlari taʼsirida yaratganlar. Navoiy «Xamsa»si ayni vaqtda oʻzbek adabiy tilining boyligi, mukammal va rangbarangligini ham namoyish etadi.

Ad.: Bertels Ye. E., Nizami i Fizuli, M., 1962; Bertels Ye. E., Navoi i Djami, M., 1965; Hayitmetov A., Sharq adabiyotining ijodiy metodi tarixidan, T., 1970; Aliyev G., Temы i syujetы Nizami v literaturax narodov Vostoka, M., 1985.

Habib Abdunazar.

---

Lotin alifbosida maqola: XAMSACHILIK haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: X harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)