YER MANTIYASI

YER MANTIYASI — Yer poʻsti bilan Yer yadrosi orasida joylashgan qatlam. Ye. m. Yer (atmosferasiz) hajmining 83% ini, massasining 67% ini egallaydi. Yer poʻstidan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Qalinligi 2865 km boʻlib yuqori chegarasi (Moxorovichich yuzasi) oʻrta hisobda yer yuzidan 33 km va ostki chegarasi Moxorovichich yuzasidan qariyb 2900 km chuqurlikdan oʻtadi. Chegaralar qatlamlardan oʻtuvchi seysmik toʻlqin tezligining keskin oʻzgarishi b-n aniqlanadi (ustki chegarada 1,5 km/ sek, ostki chegarada 5,54 km/sek). Yer mantiyasi yuqorimantiya oʻtkazuvchanlik obl. va ostki mantiyaga boʻlinadi. Yuqori mantiya oʻz navbatida (yuqoridan pastga) substrat, Gutenberg qatlami (seysmik toʻlqinlarning pasaygan tezligi qatlami) va Golitsin qatlamiga (baʼzida u oʻrta mantiya deb nomlanadi) boʻlinadi. Yer mantiyasining etagidan kalinligi 100 km dan kamroq boʻlgan qatlam mavjud. Qatlamdagi seysmik toʻlqinlarning tezligi chuqurlashgan sari oshmaydi, hatto sal pasayadi. Yuqori mantiyaning tarkibi peridotitga oʻxshash massadan iborat deb faraz qilinadi; qalinligi 850—900 km, hajmi Yer shari hajmining 0,1667 qismiga teng. Unda seysmik toʻlqinlarning tezligi 8,00— 8,97 km/sek, zichligi 3,34—3,64 g/sek3, gravitatsion maydon 985 sm/sm2, bosim 0,009* 1012 din/sm2 dan 0,141 x 1012 din/sm2 gacha oʻzgaradi.

Oʻtkazuvchanlik obl. ining tarkibi oʻzgarib turadi, qalinligi 571 km. Yer shari hajmining 0,2131 qismini tashkil qiladi. Seysmik toʻlqinlarning tezligi 8,97—11,0 km/sek. Zichligi 3,64—4,68 g/ sm3, gravitatsion maydon 998—997 sm/ sek2, bosim 0,141 x Yu12 din/sm2 dan 0,392×1012 din/sm2 gacha oʻzgaradi.

Ostki mantiyaning tarkibi bir xil, kalinligi 1914 km. Yer shari hajmining 0,4428 qismini tashkil qiladi. Seysmik toʻlqinlarning tezligi 11,42 — 13,64 km/ sek. Zichligi 4,68—5,68 g/sm3, gravitatsion maydon 995—1037 sm/sek2, bosim 0,392xYu12 din/sm2 dan 1,37* 1012 din/ sm2 gacha oʻzgaradi.

Yer mantiyasi Yerning vujudga kelgan davrida qattiq holatda boʻlgan yoki qattiq kimyoviy birikmalar tarkibiga kirgan kimyoviy elementlardan tashkil topganligi taxmin qilinadi. Bu elementlar ichida: O, Si, Mg, Fe aksari qismini tashkil etadi. Hoz. tasavvurlarga koʻra Ye. m. ning tarkibi tosh meteoritlar tarkibiga yaqin turadi.

Baʼzi olimlar esa uni katta kuch b-n siqilgan suyuklik holatida deb hisoblaydilar. Vulkan otilishlaridan hosil boʻlgan lavalar Yer mantiyasi moddasini toʻliq boʻlmasa ham suyuq holatda ekanligi toʻgʻrisida guvohlik beradi. Shuningdek, modda va uning ayrim qismlarini suyuq holatda ekanligini seysmometrik maʼlumotlar ham tasdiqlaydi.

Yer mantiyasining t-rasi va bosimi chuqurlashgan sari oʻzgarib boradi. Yer poʻsti ostidagi bosim 1,3—1,4 mln. atmosferaga yaqin deb hisoblanib, okean osti Yer poʻsti bosimi kontinental bosimdan ancha kam ekanligi taʼkidlanadi. Turli tadqiqotchilarning fikricha, Yer mantiyasi pastki gorizontlarining t-rasi 1500 dan 10000° gacha, yuqori gorizontlarining t-rasi bazaltoid togʻ jinslari erish t-rasi chegarasida (1000—1300°)dir. Shuningdek, Yer mantiyasining elektr oʻtkazuvchanligi ham chuqurlashgan sari ortib boradi. Yer mantiyasi dagi moddalarning fizik holati va unda sodir boʻlayotgan geokimyoviy jarayonlarni oʻrganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Yer poʻstining tektonik harakatlari va temir, mis rudalari, oltin, platina konlari va b. ning paydo boʻlishi ushbu jarayonlar bilan bogʻliqdir (yana q. Yer).

Ad.: Problemы stroyeniya zemnoy korы i verxney mantii, sb. st., M., 1970; Bugayevskiy G. N., Seysmologicheskiye issledovaniya neodnorodnostey mantii Zemli, Kiyev, 1978; Subbotin S. I., Voprosы gravimetrii, issledovaniya zemnoy korы i mantii, teoriya tektogeneza, Kiyev, 1979.

---

Lotin alifbosida maqola: YER MANTIYASI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: Y harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)