FURQAT

FURQAT (taxallusi; asl ismsharifi Zokirjon Mullo Holmuhammad oʻgʻli) (1859, Qoʻqon —1909, Yorkend) — taraqqiyparvar shoir, mutafakkir, publitsist. Mahallasidagi maktabda savod chiqargan, mudarris va kotiblardan xattotlik, arab tilini oʻrgangan. Madrasada oʻqigan (1873—76). Alisher Navoiy ijodini, fors adabiyoti namoyandalari merosini chuqur oʻrgangan, fors tilini mukammal oʻzlashtirgan. 1876-y. da Yangi Margʻilon (hoz. Fargʻona) sh. dagi savdogar togasining iltimosiga koʻra u yerga borib, savdo ishlarida unga yordamlashgan, keyinchalik oʻzi ham kichik doʻkon ochgan. Ayni paytda bilimdon ziyoli sifatida kishilarning arz va iltimoslarini rasmiy mahkamalarga arizalar shaklida bitib, mirzalik ham qilgan.

F. Yangi Margʻilonda ijodkor sifatida toʻla shakllandi, oʻz gʻazallariga «Furqat» taxallusini qoʻyib, shuhrat qozona boshladi. Bu yerda oʻtkazilgan yillar Furqatning xalqchil dunyoqarashi, ilgʻor adabiyestetik tushunchalarining shakllanishida ham muhim bir bosqich boʻldi.

80-y. larning boshlarida F. Qoʻqonga qa^tib, oila quradi va, asosan, ijodiy ish bilan shugʻullanadi. Muqimiy va Muhyi yetakchi boʻlgan Zavqiy, Nodim, Nisbat, Muhayyir kabi ijodkorlar guruhi bilan bevosita muloqotda boʻladi, ular uyushtirib turadigan adabiy majlislar, sheʼriyat kechalarining faol ishtirokchisiga aylanadi.

Furqatning Qoʻqondagi bu davr ijodi tur va mavzu, mazmun va shakl rangbarangligi jihatidan ham, sermahsulligi jihatidan ham diqqatga sazovor. U mumtoz sheʼriyat anʼanalari ruhida koʻplab ishqiy gʻazallar, muxammaslar yaratgan. Alisher Navoiy asarlariga goʻzal nazira va taxmislar bogʻlagan, uning sheʼrlarida ijtimoiy ruh va zamonaviylik tobora keng oʻrin egallay boshlagan (mas, «Boʻldi» radifli muxammasi va b. sheʼrlarida). Furqat xalqning siyosiy huquqsizligi va iqtisodiy nochor ahvolidan qaygʻirgan («Ne jurm oʻttiki bizdin, bunchalik Fargʻona tang boʻldi?…») Qoʻqon xonligining uzilkesil tugatilib, batamom mustamlakaga aylantirilishi voqeasiga bogʻliq holda yaratilgan: «Demish xon bir kunikim, davru davronlar qayon qoldi?» misrasi bilan boshlanuvchi muxammasi ham Furqatning shu davrdagi ijodi mahsulidir. Toju taxtdan, shaʼnu shavkat va ayonlardan maxrum boʻlgan Xudoyorxon nomidan bitilgan bu asar ham shoir ijodida zamonaviy ijtimoiy mavzu keng oʻrin egallaganinint isbotidir.

Furqatning ijodiy merosida anʼanaviy sheʼriy turlar, oʻzbek mumtoz adabiyotidagi asosiy mavzular yetakchi urin egallaydi. Uning gʻazal va muxammaslari, bogʻlagan taxmislari uzining hayotiyligi, musiqiyligi, nihoyatda samimiyligi bilan oʻquvchini maftun etadi. Furqat sheʼrlarida onayurt tabiati va bahor goʻzalligi, joʻshqin sevgi-muhabbat va chin insoniy fazilatlar, hayot shodliklaridan quvonish va turmush tashvishlaridan shikoyat qilish, umuman, odam va olam, kishilarning maʼnaviy dunyosi, mehri va qahri yaqqol tasvirlangan. Mac, «Bahor ayyomida gulgasht etarga bir chaman boʻlsa», «Umr xush oʻtmas bahor ayyomi sahro boʻlmasa», «Surmadin koʻzlar qaro, qoʻllar xinodin lolarang», «Jannatning gullaridan gulzoringiz chiroylik», «Koʻngul dardigʻa topmay boraman hargiz davo istab», «Fasli navbahor oʻldi ketubon zimistonlar» kabi misralar bilan boshlanuvchi gʻazallari, «Etti falak», «Biri», «Istar koʻngul», «Doʻst», «Kokulung» radifli muxammaslari, Navoiy gʻazallariga taxmislari davr sheʼriyatining ham gʻoyaviy, ham badiiy jihatdan yetuk namunalari hisoblanadi.

Furqat sheʼriyatida mustamlaka tuzumining illatlarini qoralash, joriy adolatsizlik va zoʻravonlikdan, huquqsizlik va nochor hayotdan, nodonlarning zamonada eʼtibor topib, donolarning xorzor etilishidan norozilik esda qolarli badiiy boʻyoqlarda tasvirlangan.

«Charxk kajraftorning bir shevasidan dogʻmen: Ayshni nodon surub, kulfatni dono tortadur» kabi barkamol misralar shoir ijodidagi ijtimoiy yoʻnalishni aks ettiradi. «Bormasmiz» radifli sheʼrida esa oʻzbek milliy ruhiyati badiiy ifodalangan. Mashhur «Sayding qoʻyaber, sayyod…» musaddasida esa shoir shaxsning erkin yashash huquqini himoya qiladi, zulm va istibdodni qatʼiy qoralaydi.

Furqat xuddi shu yillarda «Xammomi xayol» risolasini yozadi. «Chor darvesh» hikoyatini forschadan tarjima qiladi. «Nuh manzar» nomli sheʼriy kitob yaratadi. «Bulardin boʻlak har xil gʻazaliyotim Fargʻona muzofotigʻa (yaʼni, yonatrof qishloqshaharlariga) va digar mamlakatlarga muntashir (mashhur) boʻldi», deb yozadi shoir. Xuddi shu yillarda Furqat ilk bor sheʼrlarini toʻplab, majmua holiga ham keltirgan. Afsuski, shoirning oʻzi qayd etgan risola, manzuma va tarjimalari kabi bu majmua ham shu kunga qadar topilgan emas.

Furqat taxm. 1886—87 y. larda Margʻilonga borib, u yerdagi Masjidi jome hujrasida istiqomat qilgan, yoru birodarlari koʻmagida kichik doʻkon ochgan boʻlsada, asosan, sheʼriyat bilan shugʻullangan, shaharning ziyolilari, jumladan, Xoʻjajon Rojiy, Muhammad Umar UlshdmyHavoiy, Mulla Toshboltu Royiq kabi ijodkorlar bilan tanishib, adabiy suhbatlar qurgan. Furqat ilk bor gaz. b-n tanishib, uning «Toshkent shahrida bosma boʻlgʻon»ligini shu yerda biladi. Yangilikka chanqoq, taraqqiyparvar shoirda ijtimoiy hayotda yuz bergan oʻzgarishlarga, sekinasta yoyila borayotgan fan va texnika namunalariga qiziqish uygʻonadi, yangiliklar bilan bevosita tanishish, oʻz koʻzi bilan koʻrish ishtiyoqi zoʻrayadi. 1889-y. boshlarida Toshkent safariga chiqadi, Xoʻjandda toʻxtab, Toshxoʻja Asiriy boshliq shoirlar, adabiyot muxlislari bilan uchrashadi, adabiy kechalarda ishtirok etadi. Nihoyat, 1889-y. ning iyunida Toshkentga keladi. Toshkentdagi Koʻkaldosh madrasasi hujralaridan birida yashaydi. Koʻzga koʻringan olim, fozillar bilan tanishadi. Sharifxoʻja eshon tavsiyasi bilan maʼlum muddat «Farhat» (shodlik, xursandlik) taxallusida sheʼrlar yozadi, lekin koʻp oʻtmay, eski taxallusiga qaytadi.

F. Toshkentda rus ziyolilari, yevropacha hayot tarzi bilan tanishdi. Chor maʼmurlari shoirning teatr, gimnaziyaga, turli konsertlarga kiritishni uyushtirdilar, koʻrgazmalarga olib bordilar. Yangi tarixiy sharoit tufayli yuz bergan oʻzgarishlarni mushohada etish natijasida Furqat dunyoqarashida jiddiy oʻzgarish boʻladi va bu hol uning ijodida oʻz badiiy ifodasini topadi — maʼrifatparvarlik, yevropacha ilmmadaniyat, fantexnikaga xayrixohlik shoir sheʼrlarining yetakchi gʻoyasiga aylana boradi. Bu esa Furqat nint koʻp asrli oʻzbek adabiyotiga yangi mavzular, yangi gʻoyalar olib kirishiga zamin boʻldi. Toshkentda ochilgan erlar gimnaziyasi, maorif muassasalari, madaniyat va sanʼat oʻchoqlarini, tobora koʻproq kirib kelayotgan fantexnika yangiliklarini kuzatish oqibatida uning «Ilm xosiyati», «Gimnaziya», «Vistavka xususida», «Akt majlisi xususida», «Toshkent shaxrida boʻlgʻon nagʻma bazmi xususida», «Suvorov» va b. asarlari maydonga keldi va ularning barchasi 1890-y. larda «Turkiston viloyatining gazeti»da chop qilindi.

Bu turkum asarlarida Furqat yangilik va taraqqiyotning, ilmfan va yevropacha maorifmadaniyatning targʻibotchisi sifatida namoyon boʻladi; oʻz vatandoshlarini zamonaviy bilimlarni puxta egallashga va ilgʻor xalqlar qatoridan oʻrin olishga daʼvat etadi. Birok Furqat ayrim zamondoshlari singari rus istilochilik siyosatining asl mohiyatini birdaniga anglay olmadi. Rus, Yevropa madaniyatparvarligi orqasida mahalliy ruslashtirish siyosati pinhon ekanligini soʻngroq tushunib yetdi. Xuddi shu yillarda yaratilgan «Shoir ahvoli va sheʼr mubolagʻasi xususida» asarida Furqat ijodkor va badiiy adabiyot xususida ran ochib, sheʼriyatda realistik tasvir masalasini koʻtardi.

Furqat hakli ravishda oʻzbek publitsistikasining asoschilaridan biri xisoblanadi. Furqatning publitsist sifatidagi faoliyati 1890-y. dan boshlandi. «Turkiston viloyatining gazeti»ga rasman ishga kirdi, gaz. ni tayyorlashda bevosita katnaщsi. Bir yildan koʻproq vakt mobaynida Sattorxon kabi ilgʻor maʼrifatparvarlar bilan hamkorliqsa ishlab, gaz. saxifalarida oʻz maqolalarini eʼlon kildi. Mas, 1891-y. 1yarmida «Xoʻqandlik shoir Zokirjon Furqatning ahvoloti. Oʻzi yozgoni» publitsistik asarini yozib, shu gaz. da eʼlon kildi. 1891-y. mayda Samarqandga bordi, osoriatiqalar bilan tanishdi, gaz. ga xabarlar yoʻlladi, keyin Buxoroda boʻddi. Iyudda esa chet el sayohatiga chiqdi. Uning chet elga sayohati haqida turli taxminlar bor. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda, u atayin keytib kelmaydigan qilib oʻz yurtidan chiqarib yuborilgan. Xullas, 1891-y. ning iyulida Marv — Ashxobod—Boku—Batumi orqali Istanbulga bordi. Doʻstlariga yozgan maktublarida, voqealarni oldindan bilgandek, vatanidan bir umr ajralib qoladigan odamning kayfiyatini aks ettirdi. Mas, Istanbuddan yozgan «Sabogʻa xitob» sheʼriy maktubida Vatan ishtiyoqi, doʻstlar sogʻinchi, gʻurbat azoblari va yolgʻizlik motivlari birinchi oʻringa chiqqan.

F. Istanbuldan Bulgʻoriya va Yunonistonga oʻgdi. Bolqon yarim orolining qator shaharlarida boʻldi. 1892-y. ning martida Istanbuldan Oʻrta dengiz orqali Arabistonga — Makka, Jidda, Madina sh. lariga bordi. Makkadagi haj ziyorati munosabati bilan «Hajnoma» asarini yaratdi. Soʻng Bombayga keldi, Hindistonning qator viloyatlariga sayohat qildi. Uning bu davrda yozgan nasriy va nazmiy maktublarida tushkunlik, onayurt sogʻinchi va iztiroblari aks etgan. «Adashganman» radifli hamda «Kashmirda», «Bulbul» deb nomlanuvchi lirik sheʼrlar turkumi shu jihatdan oʻziga xos hijronnomadir. 1893-y. martida Furqat Kashmir va Tibet orqali Sharqiy Turkistonga borib, Yorkendda turgʻun yashab qoldi. Oila qurdi. Tabiblikdan xabardor boʻlgan shoir dorivor oʻsimliklar bilan savdo qiluvchi doʻkon ochdi, ijodiy ish va xattotlik b-n shugʻullandi. Furqat doimo Vataniga qaytish umidi bilan yashadi. Avval boshlagan «Sayohatnoma» asari ustidagi ishni Yorkendda davom ettirdi. Lekin bu asar hanuz topilgani yoʻq. U yerdan Toshkentga tgublitsistik asarlar, turli mavzudagi xatmaqolalar, Fargʻona va Toshkentdagi yordoʻstlariga maktublar yoʻllab turgan. Furqat oʻzbek matbuoti tarixida felyeton janrini boshlab berdi («Hind nayrangbozi Yorkendda», 1905).

Barkamol lirikasi, jozibali nasri va ggublitsistikasi bilan 19-a. oxiri va 20-a. boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qushgan Furqat onavatanidan uzoqda vafot etdi. Uning jasadi Yorkendning Dongdor qabristoniga koʻmilgan. 1990-y. shoir qabri ustiga maqbara qurilgan.

Furqatning sheʼrlari kitob holida dastlab 1913-y. da Muqimiy sheʼrlari bilan birga bayoz holida toshbosmada bosilgan edi, 50—80-y. larda koʻp bor nashr etildi. Shoir hayoti va ijodi haqida qator ilmiy asarlar yozildi, dissertatsiyalar yoqlandi, opera librettosi, kinossenariy va b. yaratildi. Oʻzbekistondagi bir qator qishloq, tuman, maktab, koʻcha va xiyobonlar, bogʻlar uning nomi bilan ataladi.

As: Tanlangan asarlar, 2 j. li, T., 1959; Asarlar majmuasi [2 j. li], T., 1991.

Ad.: Furqat va Muqimiy haqida maqolalar, T., 1958; Furqat (toʻplam), T., 1959; Xolid Rasul, Furqat. Tanqidiy biografik ocherk, T., 1959; Abdugʻafurov A., Zokirjon Furqat (hayoti va ijodi), T., 1977; Yusupov Sh., Furqat yoʻllarida, T., 1984; Qayumov A., Sheʼriyat jilolari. Abdurashid Abdugʻafurov, Begali Qosimov

---

Lotin alifbosida maqola: FURQAT haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: F harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)