ТЎНЮҚУҚ БИТИКТОШИ

ТЎНЮҚУҚ БИТИКТОШИ — мармар битиктош, туркий ёзув ёдгорлиги, Элтариш хоқон (680)нинг маслаҳатчиси ва саркарда Тўнюқуқ (тахм. 645—726) шарафига қўйилган (712—716). УланБатордан 66 км жан. шаркда жойлашган. Битик 62 сатрдан иборат бўлиб, жан. ва шим. томонларга бир-бирига қаратиб қўйилган 2 тўрт қиррали тош устунга ёзилган. Жан. даги устуннинг бал. 170 см, шим. дагисиники 160 см. Битикнинг 1—7сатрлари тошлардан бирининг ғарбга, 8—17сатрлар жан. га, 18—24сатрлари шарққа, 25—35сатрлари шим. га қараган тарафига ёзилган. Битикнинг 36—44сатрлари иккинчи тошнинг ғарбга, 45 — 50сатрлари жан. га, 51—58сатрлари шарққа ва 59—62 сатрлари шим. га қараган тарафига битилган.

Битиктошда Турк хоқонлигининг қайта ташкил топиши, бу ишда Элтариш хоқоннинг хизмати, Тўнюқуқнинг хоқонлик шаклланиши, юксалишидаги, турли ўлка ва қабилаларга қарши уюштирилган ҳарбий юришлардаги қаҳрамонлиги, ватанпарварлиги батафсил баён этилган. Ёдгорлик нафақат бадиийтарихий асар сифатида, балки қад. топонимлар ва этнографизмларни ўрганиш нуктаи назаридан ҳам аҳамиятлидир. Жумладан, унда Табғач (Хитой), Шантунг (Шандун — Шим. Шарқий Хитойдаги провинция), Ўтукан (Олтой ва Хинган тоғлари оралиғидаги водий), Кўгман (Саян тоғлари), Тўғла (Тола дарёси), Олтун (Олтой), Йинчу уғуз (Сирдарё), Суғд, Темир Қапиғ (Дарбанд — Ҳисор тоғидаги довон) кабм ўлка ва жой номлари, турк, ўғуз, қитаний, тургаш, қирғиз сингари кабила номлари учрайди.

Мазкур битиктошни 1897 й. да рус этнографи Елизавета Клеменц эри Дмитрий Клеменц бн бирга Шим. Мўғулистоннинг БаинЦокто манзилидан топган. Дастлаб, битиктошнинг фотосурати, транскрипцияси ва немисча таржимаси В. В. Радлов томонидан 1899 й. да нашр эттирилган. Ёдгорлик матни (дандат), инглиз, рус, француз, немис тилларига таржима қилинган, турк ва ўзбек тилларида тавсиф этилган.

Ад.: Абдураҳмонов F., Рустамов А., Қадимги туркий тил, Тўнюқуқ битиктоши, 1982.

Ғайбулла Бобоёров.

---

Кирилл алифбосида мақола: ТЎНЮҚУҚ БИТИКТОШИ ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: T ҳарфи фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)