Musulmonlar tomonidan amalga oshirilgan kashfiyotlar – Ilm-fanning oltin davri

Musulmon olimlari va faylasuflari o‘rta asrlarda ilm-fan rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Ular matematika, astronomiya, tibbiyot, kimyo, optika va boshqa sohalarda muhim kashfiyotlar qilgan. Quyida musulmonlar tomonidan amalga oshirilgan asosiy kashfiyotlar va ularga oid ma’lumotlar keltirilgan:

1. Matematika

• Algebra: Al-Xorazmiy (780–850) algebra fanining asoschisi hisoblanadi. Uning "Al-Kitob al-Muxtasar fi Hisab al-Jabr va al-Muqobala" asari algebra faniga asos bo‘ldi.
• Sonlar tizimi: Bugungi kunda foydalanilayotgan arab raqamlari musulmon olimlari tomonidan Hindiston sonlar tizimidan o‘zlashtirilgan va Yevropaga tarqatilgan.
• Trigonometrik jadvallar: Al-Battani sin, cos va tg kabi trigonometrik funksiyalarni ishlab chiqqan.

2. Astronomiya

• Observatoriyalar: Musulmonlar dunyodagi dastlabki yirik observatoriyalarni qurgan. Marv, Bag‘dod va Samarqandda astronomik kuzatishlar amalga oshirilgan.
• Yerning shakli va o‘lchami: Al-Biruniy Yerning radiusini o‘lchash uchun trigonometrik usulni qo‘llagan.
• Yulduzlar xaritasi: Al-Sufi (Azophi) o‘zining yulduzlar xaritasini tuzgan va "Kitob al-Kavokib al-Sobita" asarida yulduzlar haqida batafsil ma’lumot bergan.

3. Tibbiyot

• Tibbiyot ensiklopediyasi: Ibn Sino (Avitsenna) "Al-Qonun fi-t-Tibb" asarida tibbiyotning asosiy tamoyillarini bayon qilgan. Bu asar asrlar davomida Yevropa universitetlarida asosiy qo‘llanma bo‘lib kelgan.
• Jarrohlik asboblari: Al-Zahroviy (Albucasis) jarrohlik asboblarini ixtiro qilgan va jarrohlik texnikalarini batafsil yozib qoldirgan.
• Infektsiya nazariyasi: Ibn Nafis birinchi bo‘lib kichik qon aylanishini tasvirlagan.

4. Kimyo va farmatsevtika

• Destillatsiya: Jabir ibn Hayyon (Geber) kimyo fanining asoschisi bo‘lib, destillatsiya va boshqa kimyoviy usullarni rivojlantirgan.
• Tibbiy preparatlar: Musulmon farmatsevtlar bir qancha dorilar va tibbiy preparatlarni ishlab chiqqan, masalan, sirop va spirt asosidagi dori-darmonlar.

5. Optika

• Optika qonunlari: Ibn Haytam (Alhazen) optika sohasida yorug‘likning sinishi va qaytishi qonunlarini o‘rgangan. Uning "Kitob al-Manozir" asari optika fanining asosini tashkil etadi.
• Ko‘z anatomiya va ko‘rish jarayoni: Ibn Haytam birinchi bo‘lib inson ko‘zining tuzilishini va ko‘rish mexanizmini ilmiy asosda tasvirlagan.

6. Muhandislik va texnologiya

• Soat mexanizmlari: Al-Jazari suv va mexanik soatlar ishlab chiqqan. U o‘zining mexanik asarlarida bir nechta avtomatlarni ta’riflagan.
• Suv nasoslari: Al-Jazari murakkab suv chiqarish nasoslarini ixtiro qilgan.

7. Geografiya va kartografiya

• Dunyo xaritasi: Al-Idrisiy XII asrda dunyoning eng aniq xaritalaridan birini chizgan.
• Sayohat va tadqiqotlar: Ibn Battuta va Al-Muqaddasiy kabi sayohatchilar o‘z tadqiqotlari orqali dunyoning turli mintaqalari haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan.

Musulmonlar tomonidan yaratilgan ilmiy asarlar o‘rta asrlarda Yevropa Uyg‘onish davriga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu kashfiyotlar zamonaviy ilm-fanning rivojlanishi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.