JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI

JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI (JAR) (afrikaanscha Republiek van Suid-Africa; ing. Republic of South Africa) — Afrika jan. dagi mamlakat. Mayd. 1221 ming km2. Aholisi 43 mln. kishidan ortiq (2001). Poytaxti—Pretoriya sh. Maʼmuriy jihatdan 9 viloyat (provinsiya)ga boʻlinadi.

Davlat tuzumi. JAR — federalizm nishonalari boʻlgan unitar respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik tarkibiga kiradi. 1997-y. 4 fev. dan kuchga kirgan konstitutsiya amal qiladi. Davlat boshligʻi — prezident. Milliy assambleya tomonidan uning aʼzolari orasidan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — 2 palatali parlament. U viloyatlarning Milliy kengashi (yuqori palata) va Milliy assambleya (quyi palata)dan iborat. Ijrochi xokimiyatni prezident boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi.

Tabiati. JAR hududining yer yuzasi, asosan, plato va yassitogʻliklardan iborat. Qirgʻoqlari deyarli tekis, sohil boʻylab togʻ tizmalari joylashgan. Oranj daryosidan shim. da Kalaxari tekisligi bor. Platolarning sharqiy sohilidagi kambar pasttekislikka, jan. da Katta Karru soyligiga tik tushgan qismi Katta Jarlik deb ataladi. Drakon togʻlari uning sharqiy qismidir. Drakon togʻlaridagi Tabana-Ntlenyana choʻqqisi (3482 m) Jan. Afrikadagi eng baland nuqtadir. Katta Karru soyligidan jan. da Kap togʻlari (bal. 2326 m gacha) bor. Iqlimi, asosan, tropik, 30° j. k. dan jan. da subtropik. Katta Jarlik Hind okeanidan esuvchi nam shamollarni tusib, ichki hududlarga oʻtkazmaydi. Sharqiy sohilda va Katta Jarlikning sharqiy yon bagʻrida dengiz iqlimi, yillik yogʻin 1000—2000 mm, eng issiq oyning oʻrtacha t-rasi 25°, sovuq oyniki 18°. Kontinental iqlimli ichki platolarda yillik yogʻin sharqda 750 mm gacha, gʻarbda 150 mm gacha. Yoz oylarining oʻrtacha t-rasi 27°, jan.-gʻarbida 18°. Subtropik iqlimli jan.-sharqida yillik yogʻin 600—1000 mm, yoz oylarining urtacha t-rasi 21 — 24°, qish oylariniki 14—17°. Choʻl va chala chul iqlimli gʻarbiy sohili sovuq Bengela oqimi taʼsirida, yillik yogʻin 60—100 mm, yoz oylarining urtacha t-rasi 15°, qish oylarniki 11°.

Eng yirik daryosi — Oranj (Vall va Kaledon irmoqlari b-n). Shim.-sharada Limpopo daryosi bor. Hind okeaniga quyiluvchi boshqa daryolari qisqa, sersuv va serostona. Ichki platolardagi daryolar yilning koʻp vaqtida qurib yotadi. Mamlakat hududining 2% oʻrmon. Mamlakatning sharqiy sohilida shim. chegaradan 30° j. k. gacha qizil va qizil-qoʻngʻir tuproqli yerlarda savanna, daryo vodiylarida palma oʻrmonlari bor. Togʻ vodiylarida tropik sernam oʻrmonlar uchraydi. Durbandan Mosselbay sh. gacha boʻlgan sohildagi qoʻngʻir tuproqli yerlarda subtropik oʻrmonlar, Kap togʻlari yon bagʻrida doim yashil butazorlar, platolardagi qizil-qungʻir va qora tuproqli yerlarda baobab va butali savannalar bor. Kalaxari tekisligida chul oʻsimliklari oʻsadi. Yovvoyi hayvonlardan arslon, qoplon, yovvoyi mushuk, qashqir, kiyik, zebra, jirafa, fil, karkidon, hasharotlardan termitlar, setse pashshasi, bezgak chivini va b. bor.

Yirik hayvonlari kam qolgan. Koyuger, Kalaxari-Gemsbok milliy bogʻlari va qoʻriqxonalar bor.

Aholisining 3/4 qismi afrikalik bantu xalqlari (shu jumladan 38,5% zulular, 27,5% sotolar, 11,6% kosalar, 6,6% shangaantsonga va tsvanalar). Yevropaliklar 5,1 mln. (shundan golland, fransuz, nemis kelgindilarining avlodlari boʻlmish afrikanerburlartaxm. 57,5%), hindilar 1 mln. ga yaqin, qora tanlilar 3,4 mln. Rasmiy tillari — afrikaans (bur), ingliz, isindebele, sesoto sa leboa, sesoto, savati, xitsonga, setsvana, tshivenda, isikosa va isizulu tillari. Dinlari: xristianlik (aholining 77%), anʼ-anaviy dinlar (18%), hindulik, musulmonlik, yahudiylik (3,2%) va b. Axolining 60% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Yoxannesburg, Keyptaun (Kapstad), Durban, Pretoriya va b.

Tarixi. JAR aholisining qad. va oʻrta asrlarga oid tarixi kam oʻrganilgan. JARning qad. aholisi gottentot (koykoin)lar, bushmen (san)lar va keyinchalik bu yerga kelib oʻrnashgan bantu xalqlaridir. Arxeologik qazishlar (topilgan oltin va b. buyumlar)dan maʼlum boʻlishicha, Transvaal hududi (mil. 1-ming yillik) da madaniyat yuqori boʻlgan, temir, mis va b. metallar eritilgan.

17-a. 50-y. larida Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasi JARda Kap manzilgohini tuzdi. Manzilgoh hududi sekin-asta kengaya bordi. Golland va fransuz kelgindilari — burlar (keyinchalik oʻzlarini afrikanerlar deb atashgan) mahalliy aholini boʻsh yerlarga siqib chiqarib, quldorlik xoʻjaliklarini tuzdi. Bu xoʻjaliklarda mahalliy aholi va Gʻarbiy Afrika, Madagaskar, Osiyoning turli davlatlaridan keltirilgan qullar mehnat qildi. JAR mahalliy aholisining mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashi 17-a. dayoq boshlanib, 1870—80 y. larda kuchaydi. 1838, 1879 va 1906-y. lardagi zulu xalqining urushi va qoʻzgʻolonlari, basutolarning 1880-y. gacha davom etgan qurolli harakatlari Afrika xalqining mustamlakachilikka qarshi kurashida eng muhim tarixiy voqealardan hisoblanadi. 18-a. oxiri va 19-a. boshlarida Buyuk Britaniya Kap manzilgohini bosib oldi. Ingliz xukumatining zulmi burlarni Kap manzilgohidan shim. ga — kosa, zulu, basuto, botsvan va b. bantu xalqlari yerlariga kirib borishga majbur qildi. 19-a. 50-y. larida bur respublikalari — Jan. Afrika Respublikasi (Transvaal) va Ozod Oranj davlati tuzildi.

19-a. 60-y. lari oxiri va 80-y. lari oʻrtalarida Jan. Afrikada olmos konlari topilgach, inglizlar bantu xalqlarining mustaqil qududlarini shafqatsizlik bilan tortib ola boshladi. 1899—1902-y. lardagi inglizburlar urushidan keyin bur respublikalari Angliya qoʻl ostiga oʻtdi. 1910-y. da esa Britaniya imperiyasining dominioni boʻlgan Jan. Afrika Ittifoqi (JAI) tuzildi.

Jan. Afrikada olmos va oltin konlarining ochilishi bilan jamiyatning ijtimoiy tarkibi keskin oʻzgardi: ishchilar va sotsialistik harakatlar paydo boʻldi. 19-a. ning 40—50-y. larida kasaba uyushmalarining birinchi tashkilotlari tuzildi. 80-y. larga kelib, ular yevropalik ishchilarning yirik kasaba uyushmalariga aylandi.

1912-y. hukumatning aparteid siyosatiga qarshi Afrika milliy kongressi (Sahroi Kabirdan jan. da yashovchi afrikaliklarning eng yirik tashkiloti) tuzildi. 1-jaort-Shepeto HIND OKEANI hon urushida JAI Buyuk Britaniya tomonida ishtirok etdi. Urushdan soʻng Germaniya Jan.-Gʻarbiy Afrika (Namibiya)ni boshqarish uchun Millatlar Ittifoqi mandatini oldi. harakati avj oldi. Oq tanli ishchilar va afrikaliklarning yirik ish tashlashlari boshlandi. 1920-y. boshlarida afrikalik konchilarning birinchi umumiy ish tashlashi (70 mingdan oshiq kishi), 1922-y. martda oq tanli konchilarning qurolli qoʻzgʻoloni boʻlib oʻtdi.

2-jahon urushida JAI gitlerchilarga qarshi koalitsiya tomonida qatnashdi, ammo afrikanerlarning ashaddiy millatchilari fashist Germaniyasi bilan hamkorlik qilishdi.

Urushdan soʻng JARning Yevropadagi davlatlar bilan aloqasi kuchaydi. Hokimiyat Millat partiyasi qoʻliga oʻtgach (1948), mamlakatda reaksiya kuchaydi. Bu partiya rahbarlaridan D. F. Malan (1948-54), I. G. Streydom (1954-58), X. F. Fervurd (1958—66), B. Forster (1966—79) va P. Bota (1980—89) davrida terror va irqiy kamsitish kuchaydi. Partiyaning aparteid siyosati tufayli afrikaliklar, metislar, indeyslar hayoti yanada ogʻirlashdi. 1961-y. 31-mayda JAI hukumati «oq tanli»lar oʻrtasida referendum oʻtkazib, mamlakatni Janubiy Afrika Respublikasi deb eʼlon qildi.

Aparteid siyosatiga qarshi kurash 1980-y. larda ayniqsa kuchaydi. Hukmron Millat partiyasi hukumati irqchilik qonunlarini bekor qilishga majbur boʻldi, siyosiy partiyalarning, shu jumladan Afrikaliklar Milliy Kongressi faoliyatiga ruxsat berildi. 1991-y. da parlament turar joylarda va yer egaligida irqiy ayrimachilikni bekor qildi. 1994-y. da muvaqqat konstitutsiya kuchga kirdi. Shu yil apr. da Milliy assambleyaga koʻp irqli saylov boʻldi. Afrikaliklar Milliy Konfessi raisi N. Mandela JAR prezidenti etib saylandi. 1999-y. dan prezident T. Mbeki.

(1994). OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992-y. 12 avg. da oʻrnatgan.

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Jan. Afrika Afrikaliklar Milliy Kongressi, hukmron partiya, 1912-y. da asos solingan; Yangi millat partiyasi, 1914-y. da tashkil etilgan; Demokratik partiya, 1989-y. tashkil etilgan; Jan. Afrika konservativ partiyasi, 1982-y. tuzilgan; Milliy xalq partiyasi; Panafrika kongressi, 1959-y. tuzilgan; Jan. Afrika Kommunistok partiyasi, 1921-y. tuzilgan. Jan. Afrika kasaba uyushmalari kongressi, 1985-y. tashkil etilgan. eng taraqqiy etgan davlat. Unda sanoati rivoj topgan mamlakatlarga xos koʻrsatkichlar xam, uchinchi dunyo mamlakatlari uchun xos boʻlgan ayrim iqtisodiy belgilar xam uchraydi. Sanoat i. ch. hajmi jihatidan JAR dunyodagi 20 yetakchi industrial mamlakat katoriga kiradi. Butun Afrika xududining 5% ni va aholisining 9% ni egallovchi JAR ulushiga qitʼa yalpi ichki mahsulotining 27%, sanoat mahsulotining 40%, q. x. mahsulotining 30% toʻgʻri keladi.

Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari — ishlab chiqaruvchi sanoat (yalpi ichki mahsulotning 22,6%), konchilik sanoati (13%), moliya (15,21%), savdo va sayyoxlik industriyasi (11,52%), transport va aloqa (9,11%), q. x. (5%) va baliqchilik (4,7%). Xizmat koʻrsatish sohasi, neft va gaz qazib olish hamda qayta ishlashni istiqbolli sohalar qatoriga qoʻshish mumkin.

Sanoati . JAR oltin (yiliga oʻrtacha 530 t dan koʻproq), platina metallari guruxi (100 t ga yaqin), vanadiy, xrom va marganes rudalari, surma, olmos qazib olishda dunyoda oldingi oʻrinlarda, koʻmir qazib chiqarishda 5-oʻrin, uran qazib chiqarishda 7-oʻrinda turadi. Temir rudasi, mis, asbest va b. xam qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 170 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Qora metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, neftni qayta ishlash, sement, toʻqimachilik, oziq-ovqat sanoati rivojlangan.

Qishloq xoʻjaligi mahsulotining deyarli hammasi oq tanlilarga qarashli fermer xoʻjaliklari hissasiga toʻgʻri keladi. Asosiy ekinlari: makkajoʻxori (7,7 mln. tonna, 1999), shakarqamish (21 mln. tonna), bugʻdoy (1,5 mln. tonna), kartoshka, tamaki, sitrus va b. mevalar. Mamlakat hududining taxm. 80% (98 mln. gektar)dan q. x. maqsadlari uchun foydalaniladi. Qariyb 1,4 mln. gektar yer sugʻoriladi. Ekinlarni sugʻorish uchun Vaal, Ulifants, Krokodayl, GreytFish va b. daryolardan suv olinadi. Chorvachilikda qoramol, qoʻy, echki, choʻchqa boqiladi. Qoʻy juni yetishtirishda mamlakat faqat Avstraliya, Yangi Zelandiya, Argentinadan keyingi oʻrinda turadi. Sut chorvachiligi asosan yirik shaharlar atrofida.

Transporti. T. y. larning uz. — 33,8 ming km, shundan 5 ming km ga yaqini elektrlashtirilgan. Qattiqqoplamali avtomobil yoʻllarining uz. — 56,4 ming km. Neft va neft mahsulotlari portlardan asosiy sanoat markazlariga quvurlar orqali oqiziladi. Dengiz floti rivojlangan. Eng muhim portlari: Durban, Keyptaun, Port-Elizabet, IstLondon. 3 ta xalqaro aeroport bor.

Tashqi savdo aylanmasi yiliga 40 mlrd. AQSH dollaridan oshadi. Chetdan asosan mashina va asbob-uskunalar sotib oladi, chetga mineral va q. x. xom ashyosi, olmos va metallar, kimyo va q. x. mahsulotlari chiqaradi. JAR jun eksport qilishda dunyoda 4-oʻrinda turadi. Yiliga salkam 70 mln. litr vino eksport qiladi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Yaponiya, Shveysariya, Pul birligi — rand.

Tibbiy xizmati. JARda aparteidga barham berilgunga qadar sogʻliqni saqlash sohasida oq tanli va qora tanli axoli orasida katta ayirmachilik hukm surar edi. Oʻrtacha umr koʻrish, bolalarning nobud boʻlishi, kasalxonalardagi oʻrinlar kabi koʻrsatkichlar keskin farq qilardi. Koʻpchilikni tashkil etuvchi qora tanlilar vakillari hokimiyatni qoʻlga olgach, tibbiyot sohasida ham tenglikka erishish choralari kurila boshladi. Sogʻliqni saqlashga ajratiladigan mablagʻ koʻpaydi. Shifokorlar 7 ta untning tibbiyot f-tlarida tayyorlanadi.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. Hoz. JAR hududiga yevropaliklar kelgunga qadar (17-a. oʻrtalarigacha) afrikalik yoshlarga taʼlim berish anʼanaviy afrikacha yoʻldan borgan: keksalar yosh avlodga turmush koʻnikmalari va hayot falsafasini oʻrgatar edi. Yevropaliklarning dastlabki manzilgoxlari barpo etilgach, ularning farzandlari cherkov ruxoniysidan diniy kitob oʻqishni oʻrganardi. Soʻng «sayyoh oʻqituvchilar» paydo boʻldi. Xristian dini targʻibotchilari (missionerlar) 18-a. oxiri — 19-a. boshlarida dastlabki maktablarni ochishdi. Inglizlar avval boshdanoq bu maktablarda yevropaliklar va mahalliy millat bolalarining aloxida-alohida oʻqishini joriy etdilar. Aparteid tugatilguncha maorif qatʼiy irqiy tamoyilga asoslangan va oq tanlilar, qora tanlilar, bantular, indlarning farzandlari turli maktablarda, har xil dastur asosida oʻqitib kelindi, ulardagi taʼlim darajasi, moddiy sharoit bir-biridan mutlaqo farq qilar edi. Aparteidga barxam berilgandan soʻng maorif sohasida ham ayirmachilikni tugatish choralari koʻrildi. 1995/96 oʻquv yilida maorif ehtiyojlari uchun 8,9 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi mablagʻ, yaʼni davlat byudjetining 21,2% sarflandi. Jami oʻquvchilar 9,3 mln. kishiga yetdi. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari kollejlarda, oʻrta maktab oʻqituvchilari 17 un t va 3 politexnika in-tida tayyorlanadi. Yirik un-tlar: Pretoriya, Vitvatersrand, Stellenbosh, Keyptaun untlari. Yirik kutubxonalari: Blumfonteyndagi ommaviy kutubxona (1875-y. da tashkil etilgan), Keyptaundagi shahar (1952), Parlament (1857), Jan. Afrika ommaviy (1818) kutubxonalari, Keyptaun un-tining kutubxonasi (1829). Asosiy muzeylari: Blumfonteyndagi Milliy muzey, Jan. Afrika tabiat tarixi muzeyi, Jan. Afrika madaniyat tarixi muzeyi, Keyptaundagi Milliy galereya.

Ilmiy ishlarni uyushtirish va muvofiqlashtirish davlat markazi — Ilmiy va sanoat tadqiqrtlar kengashi 1945-y. da tashkil etilgan. Uning qaramogʻida elektrotexnika, mat., oʻrmonchilik va b. in-tlar, Kosmik nurlarni tadqiq qilish birlashmasi, bir qanchalab., rasadxona va ilmiy st-yalar bor. Atom energiyasi komissiyasi (1948-y. da tuzilgan), JAR ilmiy va texnikaviy jamiyatlari uyushmasi (1920), Jan. Afrika fan va sanʼat akademiyasi (1909), Ijtimoiy tadqiqotlar kengashi (1969), Jan. Afrika qirollik jamiyati (1877) va b. eng yirik ilmiy tashkilotlardir.

Matbuoti, radio eshittirishi va telekoʻrsatuvi. JARda 20 dan koʻproq umummilliy (hammasi boʻlib 220 dan ziyod) gaz. va 700 ga yaqin jur. nashr etiladi. Eng yirik gaz. lari: «Sandi tayme» («Yakshanba vaqti», 1906-y. dan), «Rapport» (1970-y. dan), «Souetan» («Souetoliklar», 1981-y. dan), «Star» («Yulduz», 1887-y. dan). Jan. Afrika radioeshittirish korporatsiyasi 1936-y. da tashkil etilgan. Telekoʻrsatuvlar 1976-y. dan olib boriladi. Jan. Afrika matbuot uyushmasi (Saut Afriken Press Assoshieyshn — SAPA) aksiyadorlik axborot agentligi 1938-y. tashkil etilgan.

Adabiyoti bantu xalqlari (zulu, soto, kosa, tsvana), shuningdek, ingliz va afrikaans tillarida rivojlanmoqda. Folklori ilk mustamlakachilik davrida vujudga kelgan qahramonlik dostonlarini, afsonalarni, zulu afsona ertaklarini, jonivorlar haqidagi bushmen va gottentot rivoyatlarini, hikmatli maqollar va matallarini oʻz ichiga oladi. Afrikaliklarning yozma adabiyoti 19-a. ning 2-yarmida mahalliy tillarda lotin grafikasi asosidagi alifbo joriy etilishi bilan boshlandi.

Xristian daʼvatkorlari nazoratidagi afrikalik adiblar yevropacha janr shakllaridan foydalanib, azaliy mahalliy anʼana va qadriyatlarning yevropacha qadriyatlar bilan toʻqnashuvini tasvirlashga hamda ularni bir-biri bilan murosaga keltirishga urindilar. 19-a. oxirida mustamlakachilikka, irqchilikka qarshi norozilik adabiyoti vujudga keldi.

19-a. oxiri — 20-a. boshlarida publitsistika, hikoya, romanlar paydo boʻldi. Atoqli demokrat adiba O. Shreynerning «Afrika fermasi» asari qahramonlari burjua jamiyati illatlarini fosh qildilar. Birinchi basuto yozuvchisi T. Mofoloning zulular dohiysi haqidagi «Chaka» romani diqqatga sazovor. JAR adabiyotida irqiy munosabat asosiy mavzu boʻlib qoldi. 20-a. ning 20—30-y. larida J. Dube, M. Fuze, R. Zlomo va b. ning tarixiy va publitsistik romanlari paydo boʻldi.

2-jahon urushidan keyin «norozilik adabiyoti» tez surʼatlar bilan rivojlandi. A. Peytonning «Yigʻla, sevimli yurtim», «Loyxoʻrak, juda kechikding», N. Gordimerning «Kelgindilar yeri», «Matbuot uchun emas» va b. asarlari irqchilik va irqiy xurofotni qoralash ruhida yozilgan. I. Abraxamsning «Konchi», J. Koupning «Ajoyib uy», J. Gordonning «Bu kunga laʼnat» va E. Mpaxlelening «Ikkinchi koʻcha boʻylab» romanlari, shuningdek, G. Blumning «Transvaaldagi voqea», F. Altmanning «Quzgʻunlar qonuni» romanlari va b. asarlarda ishchilarning birdamligi, zulularning talonchilarga qarshi qahramonona kurashi va b. voqealar aks ettirilgan, irkchylik fosh etilgan. hikoyalar toʻplami va b.) oʻzbek tiliga tarjima qilingan.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Mil. av. 7-ming yillikka va mil. ning oxirgi acrlariga mansub qoyatoshlarga yoʻnib va uyib ishlangan rasmlar (fil, karkidon, begemot, jirafa, zebra, kiyik va b.) saqlangan. Afrikaliklarning turar joylari asosan taxta, tunuka va b. lardan qurilgan kulba-chaylalardan iborat. Pretoriya, Keyptaun, Yoxannesburg kabi yirik shaharlarda 17—18-a. larda qurilgan golland meʼmorligiga xos binolar bor. 1666—72 y. larda tarhi 5 burchakli tosh qoʻrgʻon qurilgan (meʼmori P. Dombayer). 18-a. oxirlarida meʼmor L. M. Tibo Kap manzilgohi meʼmorligiga fransuz klassitsizmi uslubini olib kirdi. 19-a. dan Port-Elizabet, Durban, Blumfonteyn, Pretoriya, Yoxannesburg va b. shaharlardagi koʻplab imoratlar toʻgʻri chiziqli rejaga binoan va qorishiq uslubda qurildi. Keyptaunda yangi gotika, Yoxannesburgda yangi klassika uslublari ustunlik qilgan boʻlsa, Pretoriyada «Kap meʼmorligi anʼanalari»ga rioya qilindi. Shaharlarning chekkalarida afrikaliklar yashaydigan pastqam kulbalar paydo boʻldi. JAR meʼmorligiga 20-a. ning 20-y. larida R. Martinsen, U. Makintosh kabi meʼmorlar yangilik kiritishdi, hashamatli jamoat binolarining loyihalarini tuza boshlashdi. 30-y. larda Yevropa va Amerika mashhur meʼmorlari (Le Korbyuzye, L. Kan, O. Nimeyer va b.) samarali taʼsir oʻtkazdilar. 60—70-y. lar Pretoriya markazi qayta qurildi, Yoxannesburgda mahobatli teatr (meʼmor D. Ross) va 50 qavatli Karlton markaz (meʼmorlar Rods-Xarrison, Mellous, Xoffe) va b. inshoatlar barpo etildi. Jamoat va maʼmuriy binolar yuksak badiiy did, murakkab meʼmoriy yechimlar bilan qurilganligi, ularda haykaltaroshlik, rassomlik, mozaika unsurlaridan foydalanilganligi koʻzga tashlanadi. Shahar tashqarisidagi bogʻlarda badavlat oilalar uchun shinam koshonalar barpo etildi. Zulu, kosa, ndebele, basuto kabi mahalliy aholi vakillari hamon loy, boʻyra va xashakdan qurilib, turli naqshlar bilan bezatilgan kulbalarda yashashni afzal koʻradilar. Shaharlardagi zamonaviy meʼmorlikda temirbeton, oyna va plastmassadan keng foydalaniladi. Poytaxtda rasmiy muassasalar, bank, doʻkon, mehmonxonalar, ularning atrofida turar joylar qurilgan.

17-a. oʻrtalarida uzoq vaqtdan beri shu yerda istiqomat qiluvchi yevropaliklar sanʼati taʼsirida vujudga keldi. Jan. Afrikaning birinchi haykaltaroshi A. Anreytning nemis barokko va rokoko uslubidagi asarlari Keyptaun va b. baʼzi shaharlar yirik meʼmoriy yodgorliklarini bezagan. 19-a. oʻrtalaridagi yevropalik rassomlardan T. U. Bouler va D. U. Angas afrikaliklar qiyofasini mehr b-n tasvirlagan. Afrikalik rassomlardan J. Sekotoning qitʼa tabiati va hayotini tasvirlovchi asarlari birinchi boʻlib yevropaliklar eʼtirofiga sazovor boʻldi. Yogʻoch uymakori J. Kekan, rassom S. Mvusi, haykaltarosh S. Kumalo, tosh oʻymakori J. Kubxek va b. koʻpgina jamoat binolarini barpo etishda oʻz sanʼati bilan hissa qoʻshdilar. Mamlakat amaliy sanʼatida metallsozlik (temir bolta, pichoq, mis bilaguzuk, munchoq), kulollik, oʻymakorlik, koʻnchilik, toʻqimachilik, yogʻoch buyumlar ishlash kadimdan rivojlangan. 20-a. oʻrtalarida Keyptaunda Jan. Afrika rassomlari uyushmasi tuzildi. I. Stern (rassom ayol), grafik va yogʻoch oʻymakori L. Lipshis, manzarachi rassomlardan S. Sedibane, S. Zondi, M. Zvane va b. larning Jan. Afrika voqeligi va manzaralarini aks ettiruvchi asarlari mashhur.

Musiqiy madaniyati mamlakat tub joy aholisi va oq tanlilar musiqasidan iborat. Bushmen va gottentotlarning qad. musiqiy shakllari bilan bir qatorda zulu, kosa, venda va b. ning rivojlangan badiiy ijodiyoti mavjud. Maye., matebele va shona xalqlarining ommaviy qoʻshiqlarida koʻp ovozli usullardan keng foydalaniladi. 20-a. datub joy aholisining ijodi gurkirab rivojlana boshladi. Milliy, yevropa (xristian diniy qoʻshiqlari) hamda amerika (jaz, Lotin Amerika raqs usullari va b.) musiqa anʼanalarining uygʻunlashuvi negizida 1930—50 y. lari anʼanaviy qoʻshiqchilikning yangi — «kvela», «mbube», keyinchalik — «jayv» uslublari yuzaga keldi. JARning shaxar va qishloqlarida yashovchi oq tanli aholining qoʻshiq va raqslari ham oʻziga xos. Ingliz musiqachisi U. G. Bell 1912-y. Keyptaundagi Jan. Afrika kollejiga direktor boʻlgan paytdan musiqiy madaniyatni rivojlantirish yoʻlida koʻp ish qildi. 20-a. ning 1-yarmida P. Reynir, G. Fagan, B. Gerstman, A. van Veyk va b. ning kompozitorlik maktabi yuzaga keldi. 20-a. ning 2-yarmida milliy opera janri yaratildi. Uning eng yaxshi namunalaridan biri — «King-Kong» (muallifi T. Matchikiza, 1959) Yevropa va AQSH sahnalarida xam ijro etildi. G. Skosan va B. Leshoayning dolzarb mavzudagi operalariga xalq qoʻshiqchiligi anʼanalari singdirib yuborilgan. Qoʻshiqchilardan M. Makeba, J. Mogoton, N. Mdledle, P. Fango, T. Kumalolar mashhur. JAR un-tlarining musiqa ftlari musiqa taʼlimi va bu sohadagi ilmiy faoliyat markazlaridir. Yoxannesburg, Pretoriya va b. yirik shaharlardagi sanʼat ishlari kengashlari va musiqa jamiyatlari katta tashkilotchilik ishlarini olib boradi.

Teatri qishloqlarda qad. maishiy va diniy marosimlar, musiqa, raqs, qoʻshiqdar asosida shakllangan. Yevropaliktruppalar 18-a. oxirlarida dastlabki teatr tomoshalarini koʻrsatishdi. 1801-y. da Keyptaunda teatr binosi qurildi. Unda chetdan kelgan truppalar b-n bir qatorda Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Germaniya, Fransiyadan koʻchib kelib oʻrnashib qolganlarning mahalliy havaskorlik jamoalari ham tomosha koʻrsata boshladi. Dramaturg, bastakor, sahnalashtiruvchi Sh. E. Bonifas va L. A. Myoranning faoliyati 19-a. boshlarida teatrni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega boʻldi. 19-a. 2-yarmida Yevropadan, asosan Buyuk Britaniyadan professional jamoalar koʻplab kelib, butun mamlakatda inglizcha tomoshalar koʻrsata boshladi. Afrikaans tilidagi teatr 20-a. boshlarida rivojlandi. Dramaturglardan M. Brink va Ya. X. de Vaalning xizmati katta buldi. 20-y. larda afrikaans tilida dastlabki professional teatrlar vujudga keldi. Teatr arboblari irkchilik va aparteidga qarshi kurashga, qora tanli aholining siyosiy ongini oʻstirishga va uning insoniy qadr-qimmatini qaror toptirishga hissa qoʻshdilar. «Kingkong», «Qonli tugun», «Yashash uchun kurash», «Vuka» kabi spektakllarda irqiy ayirmachilikka qarshi kurash aks etgan. dramaturglar tayyorlaydi. Zululend untida drama kafedrasi bor. Turli millat va irq namoyandalari ishtirokidagi teatr truppalari vujudga kelgan.

Kinosi. JAR hududidagi dastlabki xujjatli filmlar 1898-y. da yaratilgan. 1912-y. dan kinoxronikalar chioʻarila boshlagan. 1915-y. dan «Kilarni film» studiyasida badiiy filmlar i. ch. muntazam tuc oldi. Tovushli kino paydo boʻlgach, afrikaans va ingliz tillarida filmlar suratga olishga kirishildi. 1964-y. da tuzilgan Milliy kinematografiya kengashi xronika filmlari chiqarilishiga rahbarlik qildi. Ixtiyorida katta kino jamgʻarmasi mavjud boʻlgan Jan. Afrika kino in-ti mamlakat sayyoxdik filmlarini chet ellarda targʻib qilish bilan ham shugʻullanadi. Tarixiy epopeyalar («Shangandagi soqchi», rej. D. Milin), turli komediya, melodrama, musiqiy lentalar yaratildi. 70 —80y. lardagi ayrim filmlarda («Bosman va Lena», «Mehmon» — rej. R. Devenisha, «Bexuda ran» — rej. V. Kentrij, «Bobojon, oʻng oyogʻingizdan ajraddingiz» — rej. Yu. Eshmed) irqchilikni tanqid qilishga harakat qilingan. Biroq JARdagi aparteid tartibotini ayblovchi filmlar — «Aslingga qayt, Afrika», «Uygʻon, vulkan», «Muloqotning intihosi», «Dimbazdagi soʻnggi qabr», «Qarshilik avlodi», «Besh taqdir» yashirin tarzda suratga olindi va oʻsha vaqtda mamlakat ekranlariga chiqmadi.

Irqchilik kishanlaridan kutulgan yoʻliga chiqib oldilar.

---

Lotin alifbosida maqola: JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: J harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)