KVANT MEXANIKA

KVANT MEXANIKA, toʻlqin mexanika — nazariy fizikaning juda kichik massali zarra (elementar zarra, atom, molekula va h. k.) ning harakat qonunlarini oʻrganuvchi boʻlimi. 20-a. boshida, yaʼni qator omillar — atomlarning turgʻunligi, fotoeffekt, radioaktivlik va b. ni klassik mexanika va klassik elektrodinamika yordamida tushuntirib berish mumkin boʻlmay qolganda Kvant mexanikani yaratish gʻoyasi paydo boʻldi. M. Plank, A. Eynshteyn va N. Bor kabi olimlarning ishlari Kvant mexanikaning yaratilishiga asos boʻldi.

Klassik fizika qonunlarini juda kichik massali zarralarga tatbiq qilishda olingan xulosalar klassik tasavvurlarni tubdan oʻzgartirishni talab qildi. Klassik fizikada zarra nurlanishi energiyasining qiymatlari uzluksiz boʻladi. 1900-y. da M. Plank moddada elektromagnit nurlanishni muvozanatda boʻlish shartini tadqiq qildi. U nurlanish energiyasi chiqayotganda yoki yutilayotganda faqat uzlukli (kvantlangan) qiymatlargagina ega boʻlishi mumkinligi toʻgʻrisidagi gipotezani ilgari surdi. 1905-y. da A. Eynshteyn yorugʻlik tushayotgan metallardan tashqariga elektron chiqish hodisasi (fotoeffekt) ni tekshirib, energiya faqat yutilib yoki chiqibgina qolmay, u nurlanish kvanti — foton koʻrinishida ham mavjud boʻladi, degan xulosaga keldi. Foton energiyasi Ye=\ ga teng, bunda y — Plank doimiysi, v — elektromagnit nurlanish chastotasi.

1913-y. da N. Bor yorugʻlikning kvantlar nazariyasini atomlarning tuzilishi masalasiga tatbiq qilib, atomdagi elektron shu atom yadrosining atrofida klassik mexanika krnunlarita boʻysunadigan aniq orbitalar boʻyicha harakat qilishini koʻrsatdi. Bunda orbitalarning har birida elektron aniq energiyali holatda, yaʼni barqaror holatda boʻlib, hech qanday nurlanish roʻy bermaydi (Bor postulatlari) . Atomning nur yutishi yoki nur chiqarishi faqat elektronning bir orbitadan boshqa orbitaga oʻtishi bilan bogʻliq.

Bor nazariyasi eng sodda atom — vodorod atomining nurlanish xususiyatlarini tushuntirib bera oldi. Ammo murakkab atomlarga, molekulalarga bu nazariyani qoʻllash mumkin boʻlmaydi.

1924-y. da L. de Broyl modda yorugʻlik kabi ham zarra, ham toʻlqin xususiyatlariga ega boʻladi, degan gipotezani ilgari surdi. L. de Broyl aytgan moddiy zarraning toʻlqin xususiyatlari qar tomonlama tasdiqlandi. Shunday qilib, korpuskulyar-toʻlqin dualizmi gʻoyasi tasdiqlandi: bu gʻoyaga binoan, toʻlqin xususiyatga ega obyektda zarra xususiyati ham uygʻonadi, zarra esa maʼlum sharoitlarda oʻzini toʻlqinlardek tutadi.

1926-y. da E. Shryodinger zarralar harakatining toʻlqin nazariyasi ustida ishlab, moddiy zarralarning zarra va toʻlqin xususiyatlarini ifodalovchi tenglamani taklif qildi. Bu tenglama eng sodda atom — vodorod atom i masalasini aniq yechib berdi. Koʻp elektronli sistemalar uchun Shryodinger tenglamasi aniq yechilmaydi, bu yerda taxm. yechish usullari (variatsion usul, Xartri — Fok usuli va b.) ishlatiladi.

Kvant mexanikada barcha zarralar korpuskulyar va toʻlqin xossalariga ega deb qaraladi; zotan bu xossalar bir-birini istisno qilmaydi, balki bir-birini toʻldiradi. Elektronlar, protonlar va b. zarralarning toʻlqin tabiati zarralar difraksiyasiga oid tajribalarda tasdiqlandi. Kvant mexanikada zarraning toʻlqin xususiyati toʻlqin funksiya (u-funksiya) orqali bayon etiladi. Toʻlqin funksiya aslida statistik xarakterga ega ekanligini birinchi boʻlib 1927-y. da M. Born aytdi. Toʻlqin funksiyaning statistik maʼnosi, yaʼni zarraning biror hajm birligida boʻlish ehtimolligi — toʻlqin funksiya modulining kvadrati \|/12 bilan ifodalanadi. Demak, Kvant mexanikada zarraning holatini bir vaqtda aniq koordinata va impuls orqali ifodalash mumkin emas, u faqat toʻlqin funksiya orqaligina aniqlanadi. Zarraning koordinata bilan impulsi V. Gepzenberg tomonidan kashf etilgan noaniqliklar munosabatiga boʻysunadi.

Nisbiylik nazariyasini qoʻllab, Kvant mexanikani umumlashtirish natijasida relyativistik Kvant mexanika paydo boʻldi. Kvant mexanikaning yaratilishi va rivojlanishida M. Born, P. Dirak, V. Pauli, E. Fermi, shuningdek, L. D. Landau va V. A. Fok kabi olimlarning ishlari muhim rol oʻynadi. Kvant mexanika yaratilishi yarimoʻtkazgichlar fizikasi va texnikasi, past t-ralar fizikasi, kvant elektronika, yadro fizikasi va atom energetikasi, astrofizika va b. ning tez rivojlanishiga sabab boʻldi.

Ad.: Geyzenberg V., Fizicheskiye prinsipы kvantovoy teorii, L. — M., 1932; Dirak P., Prinsipы kvantovoy mexaniki, per. s angl., M, 1960; Pauli V., Obщiye prinsipы volnovoy mexaniki, per. s nem., M., – L., 1947; Feynman R. P., Xibs A., Kvantovaya mexanika i integralы po trayektoriyam, per. s angl., M., 1968; Landau L. D., Lifshis Ye. M., Kvantovaya mexanika. Nerelyativistskaya teoriya, 3 izd., M., 1974; Fok V. A., Nachalo kvantovoy mexaniki, M., 1976.

---

Lotin alifbosida maqola: KVANT MEXANIKA haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: K harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)