ERONIY TILLAR

ERONIY TILLAR — hindevropa tillari oilasining hinderon tarmogʻiga mansub tillar guruhi. Asosan, Eron, Afgʻoniston, Tojikiston, shuningdek, Turkiya, Iroq, Suriya, Pokiston va Hindistonning baʼzi hududlarida, RFning Shim. Osetiya — Alaniya Respublikasida, Gruziyaning Janubiy Osetiya muxtor viloyatida, Kavkaz va Oʻrta Osiyoning boshqa ayrim yerlarida tarqalgan. Avvalroq Shim. Qora dengiz boʻylari, Turkmaniston, Sharqiy Turkiston, Sharqiy Pomirda ham alohida tarqalish markazlari boʻlgan. Soʻzlashuvchilarning umumiy soni 100 mln. kishiga yaqin (20asr oxirlari).

Tarixiy-genetik tasnif boʻyicha Eroniy tillar 2 asosiy guruhga boʻlinadi: gʻarbiy va sharqiy; ularning har biri, oʻz navbatida, shim. va jan. guruhchalarga ajraladi . Shim. gʻarbiy Eroniy tillarga midiya tili va parfiya tili kabi oʻlik tillar hamda kurd, baluj, gilon, mozandaron, tolish kabi jonli tillar, shuningdek, Eron, Iroq, Turkiyadagi bir qancha mayda, yozuvsiz tillar, parachi va ormuri tillari kiradi. Janubiy gʻarbiy Eroniy tillarga qadimiy fors va oʻrta fors kabi oʻlik tillar hamda fors, tojik, dari (forsi kobuliy), xazora, kumzari kabi jonli tillar, Erondagi boshqa bir qancha mayda til va lahjalar kiradi. Shim. sharqiy Eroniy tillarga skif, alan, sugʻd, xorazmiy singari oʻlik tillar hamda osetin, yagʻnob kabi jonli tillar kiradi. Janubiy sharqiy Eroniy tillarga baqtriya tili, sak tillari kabi oʻlik tillar hamda pushtu (afgʻon) tili va bir qancha til guruhlarini qamrab olgan pomir tillari, boshqa jonli tillar kiradi. Oʻlik tilga aylangan avesto tilida ham gʻarbiy, ham sharqiy Eroniy tillarning belgilari mavjud boʻlgan.

Eroniy tillar tipologik jihatdan bir xil emas. qadimiy (oʻlik) va hoz. (jonli) Eroniy tillar hamda garbiy yoki sharqiy guruhchalarga mansub Eroniy tillar oʻzaro maʼlum fonetik, grammatik va leksik oʻziga xosliklarga ega. Ayrim oʻlik va jonli Eroniy tillarning xususiy lingvistik jihatlari haqida qarang: parfiya tili, skif tili, sugʻd tili, xorazmiy tili; baluj tili, dari tili, kurd tili, osetin tili, pomir tillari, pushtu tili, tojik tili, fors tili.

Eroniy tillarning tarixi shartli ravishda 3 davrga boʻlinadi:

1) qadimiy (mil. av. 2-ming yillik boshlaridan mil. av. 4—3-asrlargacha) — midiya, avesto, qadimiy fors, skif tillari;

2) oʻrta (mil. av. 4—3-asrlardan mil. 8—9-asrlargacha) — oʻrta fors (pahlaviy), parfiya, baqtriya, sugʻd, alan tillari;

3) yangi (mil. 8—9-asrlardan) — fors, tojik, pushtu, dari, osetin, kurd va yozuvsiz pomir tillari. Bu tasnif ekstralingvistik (madaniytarixiy va boshqalar) belgilarga asoslangan. Lingvistik belgilarga qarab esa 2 davr farqlanadi: qadimiy (qad. fors, avesto, midiya, skif tillari) va keyingi (boshqa barcha tillar).

Qad. fors tilining ilk yozma yodgorliklari mil. av. 6-asrga mansub boʻlib, mixxatdya yozilgan. Asrlar mobaynida ogʻzaki yashab kelgan avestoviy matnlar taxm. mil. 4-asrda oʻrta fors yozuvi asosidagi maxsus alifboda koʻchirilgan. Oʻrta fors (mil. 2—3-asrlar), parfiya (mil. av. 1-asr), sugʻd (mil. 4-asr) va qisman xorazmiy (mil. av. 3-asr) tillaridagi yodgorliklar oromiy yozuvining turli koʻrinishlarida bitilgan (xorazmiycha matnlarning bir qismi arab yozuvida 12—13-asrlarda yozilgan arabcha matnlar tarkibida ham uchraydi). Xoʻtansak tili (mil. 7-asr) brahmining bir turidan; baqtriya tili (mil. 2-asr) yunon alifbosidan foydalangan; fors, dari, pushtu, baluj tillarida turli oʻzgarishlarga uchragan arab alifbosidan, tojik, osetin, tot tillarida esa rus alifbosidan foydalaniladi. Kurdlar, yashash sharoitlaridan kelib chiqib, rus (Zakavkazye), lotin (Suriya va Iroq) va arab yozuvlaridan foydalanadilar. Boshqa Eroniy tillar oʻz yozuviga ega emas.

Ad.: Oranskiy I. M., Vvedeniye v iranskuyu filologiyu, M., 1960; Oranskiy I . M ., Iranskiye yazmki v istoricheskom osveshenii, M., 1979; Osnovn iranskogo yazmkoznaniya, kn. 1—4, M., 1979—87.

Anvar Ismoilov.

---

Lotin alifbosida maqola: ERONIY TILLAR haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: E harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)