ГЕН

ГЕН (юн. genos — уруғ, келиб чиқиш) — ирсиятнинг элементар бирлиги ва моддий асоси. Ген организм белги ва хусусиятларини наслдан наслга ўтказиш функциясини бажаради. Ген тушунчасини генетикага даниялик олим В. Иогансен (1909) киритган. Ген ДНК (баъзи вирусларда РНК) молекуласининг бир қисми бўлиб, тирик ҳужайра оқсилларидан бирининг тузилишини белгилаб беради ва шу оқсиллар орқали айрим белги ёки хоссаларнинг ривожланишини таъминлайди. Организмнинг турга хос ва индивидуал хусусиятлари тўғрисидаги жами генетик ахборот, яъни Генлар йигиндиси — генотипа» бўлади. Барча организмлар, жумладан бактерия ва вирусларнинг ирсияти Ген даги нуклеотидларнинг ДНКда жойлашиши тартибига ва уларнинг сонига боғлиқ. Юксак ривожланган организмларда Ген махсус нуклеопротеид тузилмалар — хромосомалар таркибига киради. Геннинг асосий функцияси фермент ва б. оқсиллар синтезини ҳужайра РНКси иштирокида белгилаб беришдир. Унинг бу функцияси кимёвий тузилишига боглик. Геннинг тузилиши ўзгарганда ҳужайралардаги муайян биокимёвий жараёнлар бузилади, натижада мавжуд жараёнлар ёки белгилар кучаяди, сусаяди ёки йўқолиб кетади. Мас, инсон кўзининг қора ёки мовий, атиргулнинг қизил ёки оқ ранги, пахта толасининг узун ёки қисқа булиши, қ. х. ҳайвонларининг маҳсулдорлиги ва экинларнинг ҳосилдорлиги, шунингдек тирик мавжудотларда бошқа турли морфологик, физиологик, биокимёвий белги ва аломатларнинг юзага келиши ҳамда тегишли хусусиятларга эга бўлиши махсус Ген ларнинг таъсирига боғлиқ. Организмда белгилар кўп, уларнинг ривожланишини таъмин этувчи Генлар сони янада кўп, чунки аксарият белгиларнинг ривожланишини кўп Генлар таъмин этади. Мас, инсонда 10000 га яқин Ген мавжуд. Ген мутациялар натижасида ўзгариши мумкин. Бир жуфт нуклеотиднинг бошқа бир жуфт нуклеотид билан алмашиниши, нуклеотидларнинг камайиши, икки баравар ортиши ёки ўрин алмашиниши ана шундай узгаришга сабаб бўлади. Мутация туфайли организмларда фенотипик тафовутларни келтириб чиқарадиган Ген, яъни аллеллар пайдо булади, улар ўзининг бирор таъсири жиҳатидан бошқасига қараганда устун туриши (доминант аллель), бирор таъсиротни юзага чиқармайдиган бўлиши (рецессив аллель) мумкин. Табиий шароитда, инсон иштирокисиз, атроф муҳит омиллари таъсирида организмларда ирсий ўзгарувчанлик, яъни спонтан мутация келиб чиқади. Бундай ирсий ўзгарувчанлик организмлар эволюцияси жараёни учун манба бўлади. Сунъий шароитда радиация нурлари ва кимёвий моддалар таъсир эттириш усули билан ирсий ўзгарувчанликни тезроқ ва кўплаб олиш мумкин. Мутагенезнинг бу хилини экспериментал ёки индукцион мутагенез деб аталади. Унинг кашф этилиши генетиканинг муҳим ютуғи бўлиб, селекцияда катта амалий аҳамият касб этади. Организм ва ҳужайранинг ирсий хоссалари тегишли Ген ларга боғлиқ. Улар орасидаги муносабатлар жуда мураккаб бўлиб, бир белгининг пайдо булишига бир неча Ген таъсир кўрсатиши (полимерия) ёки кўпгина белгиларнинг пайдо бўлиши битта Генга боғлиқ бўлиши ҳам мумкин (яна қ. Генетик код, Ирсиятнинг хромосома назарияси).

Ад.: Инге-Вечтомов С. Г., Генетика с основами селекции, М., 1989; Тўрақулов ё. Ҳ., Молекуляр биология, Т., 1994. Жўра Мусаев.


Кирилл алифбосида мақола: ГЕН ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: Г ҳарфи фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)



Туш таъбири 2019. Туш таъбири 1001.
ҲАЁТНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ
БИОЛОГИЯ
ҲУЖАЙРА
ГЕНЕТИКА


Добавить комментарий

Категории
Популярные тексты