ҲУЖАЙРА НАЗАРИЯСИ

ҲУЖАЙРА НАЗАРИЯСИ — барча организмларнинг тузилиши, ривожланиши ва келиб чиқишидаги умумийликни кўрсатувчи йирик биологик назариялардан бири. Ҳужайра назариясига бино-ан ҳужайра бактериялар, замбуруғлар, ўсимликлар ва ҳайвонларнинг энг кичик тузилиш бирлиги. Ҳужайра назарияси тириклик оламининг бирлиги ва унинг тарихий ривожланиши ҳақидаги эволюцион тасаввурни тасдиқлайди. Ҳужайра назарияси Ч. Дарвиннинг эволюцион таълимоти ва энергиянинг ўзгариши қонуни билан бир қаторда 19-а. да табиатшунослик соҳасида қилинган 3 буюк кашфиётдан биридир.

Ҳужайраларнинг кашф этилиши ва ҳужайра назариясининг яратилиши тарихан бир даврга тўғри келмайди. Ўсимлик ҳужайраси тузилишини дастлаб тирик ўсимлик пояси ва пўкаклардан тайёрланган кесмада инглиз олими Роберт Гук ўзи ясаган микро-скоп орқали кузатган ва тадқиқот хулосаларини «Микрография» номли аса-рида баён этган (1665). Инглиз бота-ниги Н. Грю ҳужайра қобиғи худди мато (газлама)га ўхшаш толалардан ташкил топганлигини тахмин қилган.

18-а. фалсафий ғоялар таъсирида фанда тирик табиатнинг бирлиги ҳақидаги фикрлар пайдо бўла бошлади. К. Вольф ўсимлик ва ҳайвонларнинг тузилишидаги қандайдир умумийликни аниклашга ҳаракат қилди. Унинг «ҳужайра», «доначалар» ва «пу-факчалар» каби тушунчалари, шунингдек, немис олими Л. Океннинг организмлар «пуфакчалар» ёки «инфузориялар» дан ташкил топган, деган фикрлари фанда ҳужайра назарияси тўғрисидаги дастлабки тушунчалар бўлган.

19-а. бошларида ўсимликларни микроскоп ёрдамида ўрганиш борасида эришилган ютуқлар туфайли ҳужайра — ўсимлик моддалари умумий массасининг бўшлиқ қисми эмас, балки ўз қобиғига эга бўлган ва бир-биридан ажралиб турадиган структуравий тузилма эканлиги аниқланди. 19-а. нинг 30-й. лари охирида ўсимликларнинг деярли барча органлари ҳужайравий тузилишга эга эканлиги аникланди ва немис олими Ф. Мейеннинг «Ботани-ка» (1830) китобида ҳужайра ўсимлик тўқималарининг умумий тузилиш бирлиги сифатида эътироф этилди. Лекин шундан кейин ҳам ҳужайра бу бир бўшлиқ, асосий қисмини қобиқ ташкил қилади; унинг ичидаги нарсалар эса иккинчи даражали аҳамиятга эга эканлиги тўғрисидаги тушунча узоқ вақт сақланиб қолди. Ўсимлик ҳужайраси ядроси инглиз олими Р. Браун томонидан кашф этилган (1831), аммо немис олими М. Шлейден ядрони ҳужайрани ҳосил қилувчи, яъни ци-тобласт деб ҳисоблаган. Шлейден таъбирича донадор субстанциядан ядроча ҳосил бўлиб, унинг атрофида эса ҳужайра вужудга келади; кейинчалик ҳужайранинг ҳосил бўлиши жараёнида ядро йўқ бўлиб кетади. 19-а. нинг 2-чораги бошларида чех олими Я. Пур-кине мактабининг тадқиқотлари ҳайвон организми тўқималарининг мик-роскопик тузилиши бўйича жуда кўп маълумотлар берди. Лекин Я. Пуркине ўзининг «доначалар назарияси»да «доначалар» (у ҳужайрани шундай деб атаган эди), ядро ва б. қисмлардан ташкил топганлигини ёзади. Ҳужайра назариясини расмийлаштиришдаТ. Шванн (1839) хизматлари жуда катта. У ўзи олган маълумотлар, Шлейден ва Я. Пуркине мактаби ва б. олимларнинг тадқиқотларига асосланиб, ҳужайра назариясини яратди; ўсимлик ва ҳайвон тўқималари тузилишини таққос-лаб улар учун умумий ҳисобланган ҳужайравий тузилиш тамойилларини кўрсатиб берди. Аммо Шванн ҳам худди Шлейден сингари ҳужайранинг асосий қисми унинг пўсти ва ҳужайра структурасиз ширадан ҳосил бўлади, деб ҳисоблаган. Ҳужайра назариясининг бундан кейинги ривожланиши протоплазма ва ҳужайра бўлинишининг кашф этилиши билан боғлиқ. Немис олими Р. Вирхов (1958) «Ҳужайра патологияси» аса-рида ҳужайра назариясини патологик ҳодисаларга татбиқ этиб, ядро ҳужайрада етакчи аҳамиятга эга эканлигига эътибор қаратди ва ҳужайранинг бўлиниш йўли билан кўпайиш тамойилини (ҳар бир ҳужайра ҳужайрадан ҳосил бўлади) асослаб берди. 19-а. нинг 70—80й. ларида барча ҳужайравий тузилишга эга бўлган организмлар учун универ-сал ҳисобланган ҳужайранинг бўлиниш усули. яъни митоз, аср охирида эса ҳужайра органоидлари кашф этилади; ҳужайра протоплазманинг оддий йиғиндиси эмаслиги тан олинади.

Ҳужайравий тузилиш ҳақидаги тушунчалар ривожланишининг дастлабки даврлариданоқ ҳужайра билан организмнинг бир бутунлиги ҳақидаги муаммо пайдо бўлган. Бу муаммонинг ечими 2 йўналишда ривожланди. механистик тушунчаларга кўра индивиднинг ҳаёт фаолияти ўз вазифасини бажарувчи ҳужайралар йиғиндисидан иборат. Виталистик концепция нуқтаи назаридан эса организмнинг мақсадга мувофиқ яшаши сифат жиҳатидан ўзгача («яхлитлик қисмларнинг йиғиндисига тенг эмас») ва «ҳаётий куч» га боғлиқ деб тушунтирилган.

Ҳужайранинг митотик бўлинишини, ҳужайра органоидларининг кашф этилиши, кейинчалик эса биокимё ва молекуляр биол. нинг ривожланиши туфайли ҳужайранинг структураси ва функцияси тирик табиат иерархиясида ҳужайравий поғонанинг мавжудлиги ҳақидаги тушунчаларнинг шаклланишига олиб келди. Замонавий Ҳужайра назарияси кўп ҳужайрали организмларни муайян вазифани бажарадиган ва бир-бирига таъсир кўрсатиб турадиган ҳужайралардан ташкил топган мураккаб, интег-рациялашган система сифатида эъти-роф этади.

Организм қанча мураккаб тузилган бўлса, унинг бир бутунлиги шунча аниқ намоён бўлади. Ҳужайранинг асосий структуравий элементлари шаклланган ядрога эга бўлган эукариот организмлар ҳамда ядросиз прокари-отлар учун ҳам тегишли. Мустақил ҳаёт кечиришга мослашмаган ҳужайра паразитлари ҳисобланган вирусларнинг мавжудлиги тирик организмларнинг ҳужайравий тузилиши универсал эканлигини кўрсатади. Тирик организмлар ҳужайравий тузилишининг муштараклиги ҳужайраларнинг кимёвий таркиби ва метаболитик жараёнларнинг ўхшашлиги билан ҳам тасдиқланади. Нуклеин кислоталар ва оқсиллар каби муҳим ҳаётий компонентлар, уларнинг ҳосил бўлиши ва алмашиниб туриши барча тирик организмлар ҳужайралари учун универсал характерга эга.

Кейинги 150 й. дан ортиқроқ давр мобайнида ҳужайрани ўрганиш янада чуқурлашиб борди. Ҳужайрадаги барча асосий органоидларнинг маълум вазифани бажаришга мослашганлиги аниқланди; электрон микроскоп ёрдамида ҳужайранинг янада нозикроқ бўлган ультраструктуралари ўрганилди; уларнинг молекуляр тузилиши очиб берилди.

Абдукарим Зикирёев.

---

Кирилл алифбосида мақола: ҲУЖАЙРА НАЗАРИЯСИ ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: Ҳ ҳарфи фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)