ОРГАНИК КИМЁ

ОРГАНИК КИМЁ — углероднинг бош-қа элементлар билан органик бирикмалар ҳосил қилиши ва бу бирикмаларнинг ўзгариш қонунларини ўрганадиган фан. Кимётж бир бўлими. Органик кимёнинг асосий вазифаси — органик бирикмаларни соф ҳолда олиш ва уларнинг тузилишини аниклаш, реакцияга киришиши, реакциялар механизмини, моддаларнинг кимёвий тузилиши ва хоссалари орасидаги боғланишни ўрганиш, шунингдек, улардан амалиётда фойдаланиш йўлларини тадқиқ қилишдан иборат. Органик бирикмалар инсоннинг Ер мавжуд бўлиши ва унинг амалий фаолиятда ўта муҳим аҳамиятга эга. Тирик организмларни ташкил қиладиган барча асосий компонентлар — оксиллар, нуклеин кислоталар, углеводлар, ёғлар, витаминлар, гормонлар ва б. — органик бирикмалардир. Деярли барча синтетик ва табиий толалар, пластмассалар, пестицидлар, бўягичлар, дорилар ва ш. к. ҳам органик бирикмаларга тааллукли. Ҳоз. вақтда ажойиб хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган органик бирикмалар йилига 250 мингдан 300 минггача синтез қилинади, уларнинг умумий сони эса 10 миллиондан ошди. Баъзи органик моддалар инсонга жуда қадимдан маълум. Мас, кишилар узум шарбати ачиганда спиртга айланишини, мусаллас очиқ ҳавода турганида сирка кислота ҳосил қилишини билардилар. Ўсимлик мойлари ва ҳайвон ёғлари озиқовқат сифатида қадимдан ишлатиб келинади. Совун ва ҳар хил бўёклардан фойдаланиш қадим замонлардан бери маълум. Мас, кишилар узум шарбати ачиганда спиртга айланишини, мусаллас очиқ ҳавода турганида сирка кислота ҳосил қилишини билардилар. Ўсимлик мойлари ва ҳайвон ёглари озиқ-овқат сифатида қадимдан ишлатиб келинади. Совун ва ҳар хил бўёклардан фойдаланиш қадим замонлардан бери маълум. Соф ҳолдаги органик моддаларни дастлаб 900-й. ларда араб алкимёгарлари ҳосил қилдилар. Пекин органик кимё фан сифатида 19-а. нинг 2-ярмида шаклланди. «Органик кимё» терминини фанга илк бор 1827 й. да Й. Я. Берцелиус киритди. 1828 й. да немис кимёгари Ф. Вёлер лаб. шароитида мочевинани синтез қилди. Немис олимлари А. Кольбе, Ф. А. Кекуле, шотландиялик кимёгар А. Купер ва б. углеводнинг 4 валентлигини, унинг атомлари ҳалқа ҳосил қилиш хусусиятига эга эканлигини аникладилар. Кейинчалик Органик кимё А. М. Бупыеровнмнг органик бирикмаларнинг тузилиш назарияси (1861) асосида ривожланади. Ф. Кекуле бензолнинг замонавий циклик формуласини таклиф қилди (1865). Я. X. Вант-Гофф ва француз кимёгари Ж. Ле Бель атомларнинг молекулада фазовий жойлашиш назариясини олға суришди. Электрон ва, айниқса, квант-механика тасаввурларининг ривожланиши натижасида кимёвий боғларнинг фазодаги йўналиши, тўйинган ва тўйинмаган бирикмаларнинг хоссалари орасидаги тафовут, бензолнинг ароматиклиги, органик бирикмалар молекулаларидаги атомларнинг ўзаро таъсири тушунтириб берилди. Физик усуллар ёрдамида органик бирикмаларда кимёвий боғларннг узунлиги, валент бурчаклар катталиги ва геометрик тузилишдаги молекулаларнинг бошқа параметрлари топилди. Шу усуллар билан баъзи мураккаб органик бирикмалар — В12 витамини, пенициллин, хлорофилл, бир қатор оқсиллар, нуклеин кислоталар ва б. нинг кимёвий тузилиши аникланди.

Органик бирикмаларга тавсифли хосса — углерод атомларининг бир-бири б-н оддий, қўш ёки уч боғ орқали тўғри чизикли, занжирсимон, 1, 2, 3 ва кўп ҳалқали (ядроли) ёки каркасли бирикмалар ҳосил қила олишидир. Бундай бирикмалар асосини очик, занжирли углеводдан ўзга атомларга алмаштирилиши мумкин. Бу атомлар гетероатомлар деб аталади (мас, кислород, азот, олтингугурт). Структурасига кўра, органик бирикмалар алифатик бирикмалар (очик, занжирли углеводородлар ва улар ҳосилалари) га, ёпиқ углерод занжирли карбоциклик бирикмалар (алициклик бирикмалар, ароматик бирикмалар) ва гетероциклик бирикмаларга бўлинади. Занжирида қўш боғ ёки 3 боғи бўлмаган углеводородлар ва уларнинг ҳосилалари тўйинган бирикмалар, қўшбоғ ёки 3 боғ тутганлари — тўйинмаган бирикмалар ҳисобланади.

Ҳар бир углеводороддаги водород атомларини турли функционал гуруҳларга алмаштириш йўли билан генетик қатор келтириб чиқариш мумкин, мас, этан — этилхлорид — этанол — сирка альдегиди — сирка кислотаси ва ҳ. к. Булар углеводородлар RH (функционал гуруҳи йўқ), галогеналмашган ҳосилалар RHal, спиртлар ROH, альдегидлар RCHO, кетонлар R,COR2, карбон кислоталар RCOOH, бирламчи, иккиламчи ва учламчи аминлар RNH2, R2NH ва RN нитробирикмалар RNO2, тиоллар (маркептанлар) RSH, сульфидлар R2S ва б. Углерод — углеродли қўшбоғлар ҳам функционал гурухлар қаторига қўшилади.

Бир хил тузилишга эга бўлган ўхшаш функционал гурухли органик бирикмалар углерод занжиридаги — СН2 — гурухлари сони билан фаркланганда гомологик қаторлар келиб чиқади.

Молекуласида углерод ва водород атомлари ҳамда органоген атом (Hal, О, N, 8)лардан ташқари углерод билан боғланган элементлари бўлган бирикмалар элементорганик бирикмалар ҳисобланади.

Органик кимёнинг ривожланишида рус олимларидан В. В. Марковников, Н. Н. Зинин, А. Е. Фаворский, С. В. Лебедев, Н. Д. Зелинский, А. Н. Несмеянов ва б. нинг хизматлари катта.

Органик кимёнинг ривожланишида Ўзбекистон кимёгарларининг ҳам катта ҳисса-си бор. 20-а. нинг 20-й. ларида Ўрта Осиё ун-ти кимё ф-тида проф. С. Н. Наумов бошчилигида хинон ва толухинон — дибромидлар тузилишини аниқлаш устида кузатувлар амалга оширидди (1933). 2, 3-циклогександион 1,4-дикарбон эфири тузилиши ўрганилди. Мазкур модда ҳосилаларидан хиноксалин, моноксалин, диоксим, моногибразон, пи-разолон, бипиразолон, оазонлар олинди, шўрсув нефти тадқиқ қилиниб, унинг таркибидаги углеводородлар ва олтингугурт микдори аниқланди.

40-й. ларда Органик Кимё Содиқов бошчилигида органик кислоталар, биологик стимуляторлар, РР витамини, хинозидин ва б. олиш йўлга қўйилди. 50-й. ларда С. Ю. Юнусов Ўзбекистон ўсимликлари таркибидаги ноёб органик моддаларни ажратиб олиш ва таркибини ўрганишга киришди. Ароматик бирикмаларни алкиллаш ва алциллаш амалга оширилди (И. П. Цукерваник ва б.). Апротон ва протон кислоталар алкиллаш реакцияларида катализаторлар сифатида қўлланди, л-ацетиланизол олиш усули саноатга татбиқ этилди. Ортоциклогексилфенол синтез қилин-ди (проф. А. Р. Абдурасулова). Турли органик бирикмаларни алкиллаш реакциялари, гумин кислоталари ҳосилалари ўрганилди (проф. А. Б. Қўчқоров). А. С. Султонов нефтни қайта ишлаш соҳаси учун самарали катализаторлар синтез қилиб амалиётда қўллади. Унинг шогирдлари М. Ф. Обидова билан проф. А. Абдуқодиров ҳам органик катализ ривожига катта ҳисса қўшдилар.

Металлорганик бирикмалар (проф. 3. М. Минулкин) ва кумир кимёси (проф. Д. Т. Замбрамский) ривожлантирилди. Гумин кислоталарини электролитлар билан чўктириш орқали фракцияларга ажратиш усули қўлланишга тавсия этилди. Органик бирикмаларни карбониллаш реакциялари тадқиқ қилинди (Ё. Ю. Алиев).

Кейинги 30 й. давомида фосфорорганик бирикмалар, физиологик фаол моддалар, элементорганик бирикмалар, комплексонлар ва органоминерал ўғитлар кимёси тез ривожланди. Бу борада А. А. Абдуваҳобов, Ш. И. Солиҳов, С. Искандаров ва б. нинг ишлари таҳ-синга сазовордир.

/1Л:Дьюр М., Дюгерти Р., Теория возмущений молекулярных орбиталей в органической химии, М., 1977; Браун Т., Лемей Г. Ю., Химия в центре наук, т. 1 — 2, М., 1983; П етров А. А. идр., Органическая химия, М., 1985; Искандаров С, Содиқов Б., Органик химия назарий асослари, Т., 1987.

Қудрат Ахмеров.


Кирилл алифбосида мақола: ОРГАНИК КИМЁ ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: О ҳарфи фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)



Туш таъбири 2019. Туш таъбири 1001.
КИМЁ
БИОЛОГИЯ
ҲАЁТНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ
ИБН СИНО


Добавить комментарий

Категории
Популярные тексты