XX asr boshida Turkiston...

XX asr boshida ijtimoiy–siyosiy jarayonlar Turkiston mintaqasidagi siyosiy hayot va boshqaruv tizimi

XX asr boshlarida Turkistonda podsho Rossiyasining mustahkam o'rnashib olishi kuzatildi. U o'z siyosiy agentlari (vakillari) yordamida Buxoro amiri va Xiva xoni vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qo'g'irchoqqa aylantirib rus va g'arb sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aktsiyadorlik jamiyatlari manfaatini ko'zlaydi. Ayni chog'da mahalliy aholining talabi va ehtiyojlari nazarga olinmay qo'yildi, diniy e'tiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori bo'lgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxo'rlik, ijtimoiy–siyosiy adolatsizlik avj oldirildi. Madrasalar va maktablar faoliyatini cheklash mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, mahalla jarayonida qozilar bo'yniga xoch taqtirishgacha borildiki, yerli aholini bu xilda taqqirlash hollari mustamlakachilarning bedodligini yaqqol ko'rsatardi. O'sha davr ahvolini Muhammadali Xolfa Sobir o'g'li (u Dukchi Eshon nomi bilan mashhur bo'lgan) 1898 yil may oyida xalqqa qarata o'z «Xitobnomasi»da yaxshi bayon qilgan edi.
Mehnat istiqbolini o'ylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari – hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg'otish - siyosiy-ma'rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Milliy siyosiy harakatlar, jumladan, jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun o'ziga qulay zamin topdi.
Turkiston mintaqasi XX asr boshlarida uchta siyosiy birlik: Turkiston general–gubernatorligi, Buxoro amirligi, Xiva xonligi hududlaridan iborat edi. Turkiston general-gubernatorligi yohud Turkiston o'lkasi Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan bo'lsa, Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rossiyaga qaram bo'lgan yarim mustaqil davlatlar edi.
Turkiston general-gubernatorligining umumiy maydoni XX asr boshlarida 1.738.918 km2 ni tashkil etgan. Aholi soni 1897 yilga birinchi Butunrossiya aholini ro'yxatga olishning to'la bo'lmagan ma'lumotlariga ko'ra, 5.280.983 kishidan iborat bo'lgan. Rossiya statistik boshqarmasining 1914 yilda to'lmagan ma'lumotlariga ko'ra bu ko'rsatkich 6.492.692 kishiga yetgan.
Turkiston aholisining umumiy miqdorida o'zbeklar, qozoqlar, qirg'izlar, tojiklar, turkmanlar, qoraqolpoqlar, ko'pchilikni tashkil etganlar. Ularning miqdori 1897 yilda–4.986.324, 1914 yilda–5.941.604 kishidan iborat bo'lgan. Slavyan aholisi (ruslar, ukrainlar, beloruslar) ning soni 1897 yilda – 197.240, 1914 yilda–406.607 kishini tashkil etgan. Bundan tashqari Turkiston aholisining etnik tarkibida boshqa xalqlar ham mavjud bo'lgan.
Podsho Rossiyasi Turkistondagi xonliklar hududining katta qismini bosib olgach, tabiiy resurslarga niholda boy o'lkaga ega bo'ldi. Turkiston o'lkasi oblast (viloyat), uyezd, volost (bo'lik), uchastka va oqsoqolliklarga bo'linib boshqarildi. Turkiston general – gubernatori bir vaqtning o'zida Rossiya podshosi noibi (yarim podsho), xarbiy okrug qo'shinlari qo'mondoni, bosh prokuror va bosh mirshab edi. U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya imperiyasining Buxorodagi siyosiy agentligi (1885–1917 yy.), Xiva xonini esa Amudaryo bo'limi boshlig'i (1873–1918) orqali nazorat qilib turgan. Turkiston o'lkasi Sirdaryo, Farg'ona, Samarqand, Yettisuv (Semireche), Kaspiy-orti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo'limiga bo'lingan edi. Viloyatlar oq podsho tayinlagan harbiy gubernatorlar tomonidan boshqarilar edi.
Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyo ota, qazali, Perovsk, Chimkent; Farg'ona viloyati Marg'ilon, Andijon, qo'qon, Namangan, O'sh; Samarqand viloyati Jizzah, Kattaqo'rg'on, Xo'jand, Samarqand; Yettisuv viloyati Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsinsk, Pshipak, Prjevalsk; Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mang'ishloq, Marv, Tajan kabi uyezdlarga bo'lingan.
XX asr boshlarida Turkiston o'lkasida mustamlakachilik va ulug' millatchilikka asoslangan siyosiy–ma'muriy tizim hukm surgan. Rossiya hukumati o'zbek va boshqa tub xalqlarga siyosiy va insoniy huquqlar berishni xayoliga ham keltirmagan. Rossiya matbuoti va ilmiy asarlarida Turkiston o'lkasi ochiqdan–ochiq «Rossiya mustamlakasi» nomi bilan izohlangan. Xatto ahvol shu darajaga borib yetganki «Russkiy Turkestan» («Rus Turkistoni») atamasini ishlatish odat tusiga aylandi. Shuningdek, tub xalqlar, o'zbeklar, qozoqlar deb asl nomlari bilan emas, balki «inorodets» («begona zot»), tuzemets («erli aholi») deb yuritilgan. Mustaqillikning yo'qotilishi, siyosiy xavfsizlik va adolatsizlik, butun jamiyat aholini Rossiya davlatiga qarshi kuchni muxolifatga aylantirdi. Ularning orasida tub xalqlar yuqori tabaqalarining ilg'or vakillari ham bo'lib, ozodlik g'oyalari borgan sari kuch-quvvatga to'lib bordi. Bu ilg'or keyinchalik jadidlar siyosiy faoliyatining asosini tashkil qildi.
XX asr boshlarida Buxoro amirini hududi 225 000 km2 ni tashkil etgan. Amirlik hududi bu paytda 28 ta beklik, poytaxt Buxoro atroflari esa 9 ta tuman, ular o'z navbatida 125 ta amlokdorlikka va 10 000 dan ortiq oqsoqolliklarga bo'lingan. Poytaxt atrofidagi tumanlar va Buxoro shahrini amir nomidan qushbegi–Bosh Vazir boshqargan. Bu ma'muriy bo'linish fuqaroga yaxshiroq xizmat ko'rsatish manfaatini ham unchalik qondirmas edi.
Buxoro aholisi ko'p millatli edi. Ularning miqdori taxminan 2–2,5 mln. kishi bo'lgan. Bu yerda o'zbeklar, tojiklar, turkmanlar, qozoqlar, qirg'izlar, qoraqolpoqlar, buxoro yahudiylari, forslar va arablar istiqomat qilar edi.
Amirlikda aholining ko'pchiligi–1,5 mln. kishini o'zbeklar tashkil etgan. Mamlakat aholisining asosiy qismini dehqonlar, chorvadorlar va shahar hunarmandlari (kosiblar)dan iborat bo'lgan.
Rossiya imperiyasining Siyosiy agenti Buxoro amiri va uning aloqadorlari ustidan maxfiy nazorat va kuzatuv olib boruvchi markaz vazifasini ado etgan. 1895 yil 1 yanvardan Buxoro amirligini Rossiya bojxona tizimiga kiritilishi ham mustamlakachilik siyosatining bir ko'rinishi bo'ldi. Imperiyaning XX asr boshlarida Buxoroda o'tkazgan pul islohoti ham ana shu maqsadga qaratilgan edi. Bojxona sohasida davlat mustaqil-ligining yo'qotilishi va Buxoro tangasi (milliy valyuta)ning rus rubliga bo'ysundirilishi Buxorni Rossiyaning xom ashyo makoni va arzon bozoriga aylantirishda muhim bosqich bo'ldi.
Buxoro amirligi davlat boshqaruvida ulamolar va mulkdorlarning roli alohida ajralib turgan. Ulamolar (diniy arboblar), bir tomondan amir hokimiyatini mustahkamlashga ikkinchi tomondan, mamlakatdagi butun siyosiy va iqtisodiy, shuningdek, ma'naviy hayotga ta'sir o'tkazishga harakat qilishlar edi.
Buxoro amirligidagi boshqaruv apparatida an'anaviy hokimiyat pillapoyasi mavjud bo'lib, unga muvofiq bahodir, mirzaboshi, jebachi, qoravulbegi, miroxo'r, to'qsabo, ishkorboshi, biy (bek), dodxoh, parvonachi, devonbegi, otaliq, qo'shbegi kabi xizmat lavozimlari joriy etilgan. Biylardan yuqori pillapoyani egallaganlar oliy amaldorlar toifasiga kiritilib, odatda ular bek lavozimini egallar yoki Buxoro arkida ishlar edilar.
Davlat hokimiyati tepasida amir turar, uning huzurida doimiy ravishda 100 kishidan iborat maslahatchilar mavjud bo'lgan. Davlatni 125 amaldordan iborat devonga ega bo'lgan qo'shbegi boshqargan.
Ayrim manbalarning guvohlik berishicha, qo'shbegi davlatdagi butun hokimiyatni o'z qo'liga to'plab olgan. Uning mahkamasi amirlikdagi davlat boshqaruvining oliy formoyish beruvchi va ijro etuvchi organi hisoblangan. Davlat ahamiyatiga ega ba'zi masalalarda, ya'ni urush olib borish, moliya, daromadlar va sarf–xarajatlarni nazorat qilish, oliy darajadagi amaldorlarni ishga tayinlash va ishdan bo'shatish, tanho yoki faxriy unvonlarni taqsimlash amir vakolatlari daoirasida bo'lgan.
1907–1908 yillarda Sharqiy Buhoroning qo'pgina bekliklarida dehqonlar g'alayonlari bo'lib o'tdi. Jumladan, Ko'lab, Hisor, Darvoz, Baljuvon, qorategin, Shug'non va Rushonda shunday xalq g'alayonlari sodir bo'ldi. Xalq noroziligining asosiy sababi –amir hukumati tomonidan tayin qilinib, shariat aqidalariga zid to'planadigan soliqlarning ko'pligi edi. Ayniqsa, Mo'minobodda yirik g'alayon bo'lib, Mo'minobod hokimi Muhammad Nazirbek va fuqarolar o'rtasida kelishmovchilik kelib chiqdi. Ushbu mojaroni tinchitish uchun amir tomonidan Miroqul Xazratqul bu yerga yuborildi.
XX asr boshlarida Buxorodagi siyosiy jarayonlarning rivojida 1910 yilning yanvarida bo'lib o'tgan voqealar muhim ahamiyat kasb etgan. 1910 yilning yanvarida Buxoroda bo'lib o'tgan shia va sunniylar o'rtasidagi mojarolar o'sha davr matbuotida ancha batafsil ko'rsatilgan.
Buxoro shahrining shia mazhabidagi aholisi 1910 yil 9 yanvar kuni o'g'lon darvozasi yaqinidagi sarbozxonada o'zlarining «Ashuro» degan diniy motam marosimlarini o'tkazayotganliklarida sunniy mazhabidagi mullavachchalar ularning bu holidan ko'ladilar. Bundan g'azablangan shialar bir mullavachchani o'ldiradilar va uchtasini qamattiradilar. Sunniylarning vakillari Buxoro Arkiga kelib, qo'shbegi Ostonaquldan gunohkorlarni jazolash va qamalganlarni ozod qilishni talab qiladila. Biroq o'zi shialardan bo'lgan Ostonakul qo'shbegi yig'ilganlarga qarshi sarbozlarni yuboradi va ikki o'rtada jang boshlanadi. Bozorda ham sunniylar bilan shialar o'rtasida janjal ko'tariladi. Manbalarning guvohlik berishicha, eng dahshatli to'qnashuv Xiyobon madrasasi atrofida sodir bo'lib, bu yerda sunniylardan 240 nafargacha kishi qo'rbon bo'lgan. Shundan so'ng sunniylar butun shaharga tarqalib, duch kelgan shialarni qira boshlaganlar. Bu xunrezlik 10–11 yanvarda ham davom etgan.
Buxoro shahrida vaziyat murakkablashgach, amir hukumati bu g'alayonni bostirish va Buxoroda tartib o'rnatish uchun o'lkadagi rus ma'murlaridan yordam so'raydi. 11 yanvarda Samarqand va Kattaqurg'ondan polkovnik Panov rahbarligida o'qchi rota va kazaklar sotnyasi (yuzligi) 4 ta pulemyot bilan yetib keladi. Fojia haqidagi xabar Rossiya poytaxti Sankt–Peterburggacha boradi. Bosh vazir Stolipinning P. A. buyrug'i bilan kuprezlikning oldini olish uchun I Turkiston armiyasi korpusi shtabining boshlig'i general–mayor Lishental bu yerga yuboriladi. Karmanada yashayotgan Buxoro amiri Abdulaqadxon (hukironligi: 1885-1910 yy.) taxt vorisi Said Olimxonni bu yerga jo'natadi. 13 yanvarda Said Olimxon Karmanodan Buxoroga yetib kelib, xalqning tazyiqi ostida Ostonaqul qushbegi, Said Olim va Mirob Olim to'qsabolarni vazifasidan chetlashtiradi.
Umuman olganda, bu xuprezlikda shahar hunarmandlari, ishchilar mayda savdogarlar, mullavachchalar, ulamolar va boshqalar qatnashadi. Xuprezlik haqidagi xabar Buxoro amirligi tumanlaridagi aholini ham junbushga soladi. Buxorodagi yanvar fojialarida umumiy hisoblarga qaraganda mingdan ortiq kishi haloq bo'lgan. Bu xuprezlik amirlik va mustamlakachi Rossiya ma'murlarini vahimaga solib qo'ygan.
Turkiston mintaqasidagi uchinchisi siyosiy birlik – Xiva xonligining hududi XX asr boshlarida 62 237 km bo'lib, u kichik bir vassal davlat darajasiga tushirib qo'yilgan edi. Xiva xonligining aholisi haqida manbalarda bir-biriga zid ma'lumotlar keltiriladi. Hatto arxiv hujjatlarida ham turli raqamlar mavjud. 1910 yilda Xiva xonligidagi aholini ro'yxatga olish natijasida jamlangan Materiallarda xonlik hududida taxminan 1–1,2 mln. kishi yashashi keltiriladi. Tarixchi q. Rajabovning yozishicha 1920 yilda Xiva xonligida 500 000–550 000 kishi yashagan.
Xiva xonligida asosan o'zbeklar, turkmonlar, qoraqolpoqlar, qozoqlar bilan birga arablar, tatarlar, ruslar va boshqa xalqlar ham yashagan.
Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo'lib, u siyosiy, xarbiy va diniy hokimiyatga ega bo'lgan. Buxoro amirligidagi boshqaruv tizimidan farqli o'laroq Xiva xoni huzuridagi doimiy Kengash (Devon) mavjud bo'lgan. Kengashga eng yuqori lavozimdagi amaldorlar (inoq, shayxulislom, devonbegi, yasovulboshi va boshqalar) a'zo bo'lganlar.
Xonlikdagi barcha mansab va unvonlarni 3 toifaga: harbiy – ma'muriy, harbiy va diniy amallarga bo'lish mumkin. Saroy unvonlariga iroq, otaliq, biy, mextar, beklarbegi, devonbegi, bek, mirob, qushbegi va boshqalar kirgan bo'lsa, amir ul-umaro, yasovulboshi, mingboshi, yuzboshi, img'ovul, udaychi, qutvol, tug'begi va boshqalar harbiy – ma'muriy unvonlarga: naqab, shayxulislom, qozi ul-quzzot, a'lam qozi, muftiy, rais, mudarris va boshqalar diniy unvon va mansablar hisoblangan. Bu mansabdorlarning vazifalari va mavqei ularning xonga yaqinligi bilan o'lchanilgan.
Xiva xonligi ma'muriy jihatdan XX asr boshlarida 25 ta ma'muriy birlikka bo'lingan: undan bittasi – Xiva shahri va uning atrofi bevosita xon yohud bosh vazirga boysungan, hokimlar tomonidan boshqarilgan 20 ta hokimlikka va 2 ta noiblikka bo'lingan. Tarixiy adabiyotlarda bu ma'muriy birliklar beklik deb atalgani bilan Xivada asosan hokimlik deb yuritilgan.
XX asr boshlarida Xiva xonligi ijtimoiy–siyosiy hayotida katta o'zgarishlar davri bo'ldi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II –Feruz xonlik Rossiyaga qaram bo'lgach, bir tomondan podsho hukumatiga sadoqat bilan xizmat qilishga majbur bo'lgan bo'lsa, ikkinchi tomondan ularni yomon ko'rar edi. Xiva xonligi siyosiy hayotida bu davrda vazir Islom xo'ja va taxt vorisi Asfandiyor Bo'ra katta rol o'ynay boshladilar.
Muhammad Rahimxon II vafot etgach 1910 yil avgust oyida Asfandiyorxon Xiva deb e'lon qilindi. U 1910 yil 10 sentyabrda Bosh Vazir Islomxo'janing tashabbusi bilan xonlik hududida islohotlar o'tkazish haqidagi farmonni imzoladi. Bu farmonga ko'ra, 12 kunlik mehnat majburiyati bekor qilinib, davlat tomonidan amalga oshiriladigan tadbirlarda ishlovchilarga har kuni 2 tanga xazinadan pul to'lash, amaldorlar o'z ishlari uchun xalqdan pora olmasligi, yer solig'ini aniqlash va har kim egalik qilayotgan yer miqdoriga qarab soliq to'lash, bozorlarda yig'iladigan boj va zakot solig'ini tartibga solish yo'llarini yaxshilash, temir ko'priklar qurish, pochta–telegraf, kasalxonalar qurib ishga tushirish ko'rsatilgan edi. Bu islohotni amalga oshirish ustidan nazorat Bosh vazir (vaziri akbar) Islomxo'jaga topshiriladi.
Islohotlarni amalga oshirish bo'yicha Islomxo'ja tomonidan hokim va amaldorlar uchun ko'rsatmalar ishlab chiqildi, lekin uni boshlash va tamomlash muddatlari belgilanmagan edi.
Dastlab Islomxo'ja bilan o'zaro kelishib ish tutgan Asfandiyorxon sekin – asta unga qarshi bora boshladi. Chunki Islomxo'ja o'z kuyovi Asfandiyorxonning dabdabali hayot kechirishiga, maqona aysh-ishratlariga qarshi bo'lgan va xazinadan ortiqcha mablag' ajratilishiga yo'l qo'ymagan. Manbalardagi hujjatlarga ko'ra, aynan shu masalada ular o'zaro kelishmay qolishadi. Natijada 1913 yil 9 avgustda Asfandiyorxon yollagan qotil qurbonboy bo'zchi tomonidan Islomxo'ja vahimyona o'ldiriladi. Shu bilan Xonlikda boshlangan islohotlar ham to'xtab qoladi.
Xulosa qilib aytganda, XX asr boshlarida podsho mustamlakashga aylantirilgan Turkiston Rossiyasining o'lkasida murakkab siyosiy jarayonlar yuz berdi. O'z mustaqilligini yo'qotgan tub xalqlarning ijtimoiy - siyosiy hayoti va iqtisodiy turmushidagi salbiy o'zgarishlar, mustamlakachilik tizimi va jazo organlari faoliyatining kuchayishi mintaqa xalqlari tafakkurida ham ularga qarshi tura oladigan siyosiy tashkilotlar tuzish vazifasini qo'ydi.
Buxoro amirligi va Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy jihatdan Rossiyaga tobe qilinishi, xonliklar hududining Rossiya tovarlari uchun ochiq bozorga aylantirilishi, mintaqadan xom ashyo mahsulotlari va tabiiy boyliklarning olib ketilishi mamlakatdagi ijtimoiy hayotga ham o'z ta'sirini o'tkazmasdan qolmadi. Ana shunday bir sharoitda Turkiston mintaqasida vujudga kelgan jadidchilik harakati shiddat bilan rivojlandi va ma'rifatparvarlik faoliyatidan siyosiy talablarni qo'yish darajasiga ko'tarila boshladi.

Jadidchilik harakati va uning siyosiy muhitga ta'siri

Jadidchilik harakati XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda hukm surgan favqulodda qoloq iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sharoitda yashayotgan xalqlarni ma'rifatni qilish jamiyat hayotida ijtimoiy va madaniy islohotlar o'tkazish, pirovarida, milliy mustaqillik g'oyalarini hayotga tatbiq etish maqsadini o'z oldiga qo'ygan harakat sifatida tarixiy vaziyat taqozosi bilan vujudga keldi. Bu harakat o'zining shakllanish yo'lini bosib o'tar ekan, asr boshlaridan 1917 yil fevral inqilobiga qadar bo'lgan dastlabki bosqichlarida milliy ozodlik harakati sifatida o'zil-kesil rasmiylashdi.
Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarini zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va Vatanni mustaqil ko'rishni orzu qildilar va shu yo'lda fidoiylarcha kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yo'nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog'ini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga o'qishga yuborish; turli ma'rifiy jamiyatlar va teatr gruppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish; xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi.
Jadidchilikning asosiy g'oya va maqsadlari quyidagilar edi: Turkistonni o'rta asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod qilish, shariatni isloh qilish, xalqqa ma'rifat tarqatish, Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsion monarxiya va parlament, keyinchalik demokratik respublika tuzumini o'rnatish orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo'shin tuzish. Toshkent, Farg'ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan olingan madaniy-ma'rifiy yo'nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi.
Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltiruvchilar tepasida Mahmudxo'ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Saidahmad Siddiqiy-Ajziy (Samarqand), Munnavarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydulla xo'ja Asadullaxo'jayev (Ubaydulla Xo'jayev), Toshpulatbek Norbutabekov (Toshkent), Fitrat, Fayzulla Xo'jayev, Usmon Xo'ja (Usmonxo'ja Po'latxo'jayev), Abdulvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Abdulqodir Muhitdinov (Buxoro), Obidjon Mahmudov, Hamza, Cho'lpon, Ishoqxon Ibrat, Muhammadsharif So'fizoda (Farg'ona vodiysi), Polvonniyoz Hoji, Yusupov, Boboxun Salimov (Xorazm) turardi.
Turkiston mintaqasidagi jadidchilik harakati, tarqalish joyi va o'ynalishiga ko'ra uchga bo'linadi: Turkiston, Buxoro va Xiva jadidlari o'rtasida bir muncha tafovut bor. Turkiston o'lkasidagi jadidchilikning ijtimoiy asosini ziyolilar tashkil qilgan. Ular podsho Rossiyasi mustamlakachiligiga qarshi kurashning oldingi saflarida turib, chorizmning xom ashyo manbaiga aylantirilgan Turkistonning dastlab muxtor, so'nga mustaqil davlat bo'lishini yoqlab chiqdilar.
D. Alimovaning yozishicha jadidlar mafkurasida hozirgi kunda jamiyatni tashvishiga solayotgan-dinning inson ma'naviy kamolotidagi o'rnini to'g'ri tushunish, bozorni shakllantirish, jarayonlarini faollashtirish, taraqqiyparvar demokratik institularni vujudga keltirish, o'lkada o'ziga xos milliy rivojlanishni shakllantirish kabi tarixiy vazifalar jamlangan edi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun muhim shartlar bo'lib, islom tushunchasini yangilash, uni mutaassiblikdan tozalash, fan yutuqlari va ilg'or texnologiyani egallash muammolarini hal etish lozim edi. Jadidlar islomning taraqqiyparvar rolini tushun-tirish bilan ta'lim, iqtisod, madaniyat va umuman, jamiyat hayotining barcha sohalarini isloh etish zaruriyatini tushun-tirishga intilganlar. +urg'on va uning tafsirini juda yaxshi bilgan muftiy Mahmudxo'ja Behbudiy o'z maqolalaridan birida +ur'on oyatlari va payg'ambarimiz hadislaridan namunalar keltirish, bilan islom ta'lim maorif va barcha fanlarga, shu jumladan tarix faniga qay darajada katta ahamiyat berganligini isbotlab bergan. U islom tarixini bilmasligi oqibatida aksariyat hollarda o'ng'aysiz vaziyatga tushib qoladigan din peshvollarini tanqid qiladi.
Jadidlarning xalqaro aloqalari juda keng qamrovli bo'lgan. Ular Rossiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi turli taraqqiyparvar oqimlar dasturlaridan xabardor bo'lganlar, o'zaro safarlar va muloqotlar orqali tajriba almashganlar. 1905-1906 yilgi Rossiyadagi inqilobiy harakatlar Turkistonga ham o'z ta'sirini ko'rsatdi. Progressiv kuchlar jipslasha boshladilar va jadidlar ma'rifatchilik faoliyatini jadallashtirdilar.
Jadidlar Rossiyadagi siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib bordilar, vujudga kelayotgan rus siyosiy partiyalari dusturlarini o'rgandilar. Lekin milliy mentalitetning o'ziga xos xususiyati bo'lgan o'zbek xalqining tinchliksevarlik, bosiqlikka moyilligidan kelib chiqib, ular tinchlik yo'li bilan, jamoatchilikning murojaatlari, Davlat Dumasidagi ommaviy bahslar va boshqa legal vositalar bilan podsho hokimiyatidan o'z maqsadlarini amalga oshirish yo'lida yon berishga erishishga intildilar. Behbudiyning 1906 yil 11 oktyabrda «Xurshid» gazetasida chop etilgan maqolasida ta'kidlanishcha, jadidlar birlashib yagona musulmon partiyasi tuzish va Butunrossiya musulmonlari ittifoqi tarkibiga kirishlari zarur. Shu bilan ular Rossiyadagi barcha turkiy xalqlar orasidagi progressiv kuchlarga taxnishga intildilar. Behbudiy ushbu maqolasida sotsial – demokratlar partiyasiga nisbatan o'zining salbiy munosabatini bildiradi va bolsheviklar partiyasi dasturining musulmonlar turmushi talablariga muvofiq kelmaydigan xayoliy (utopik) qarash ekanligini 1906 yildayoq bashorat qilgan edi. XX asr tarixi Behbudiy fikrlari to'g'ri ekanliginini to'liq isbotlab berdi.
XX asr boshqaridayoq milliy ozodlik harakati bayrog'ini dadil ko'tarib, milliy kuchlar birligini ta'minlash borasida salmoqli faoliyati ko'rsatgan Turkiston jadidlari jahon jamoatchiligi e'tiborini o'ziga tortganligini alohida ta'kidlab o'tish kerak. Taniqli adabiyotshunos olim N. Karimovning yozishicha, Turkistonda siyosiy partiyalar faoliyatini yaxshi o'rgangan frantsuz razvedkachisi mayor Lyakosta, 1906 yilda o'z mamlakatiga yo'llagan yashirin ma'lumotiga bunday yozgan edi: «Turkiston o'lkasidagi eng e'tiborli va kelajagi porloq siyosiy kuch sotsial demokratlar (bolsheviklar va menьsheviklar) yoki sotsial inqilobchilar (eserlar) yohud kadetlar va liberallar emas, balki o'zbek jadidlaridir».
O'z oldilariga Turkiston xalqlarining taqdiri uchun muhim ahamiyatga molik vazifani qo'ygan jadidlar 1906 yil yanvar oyida Peterburgda bo'lib o'tgan Butunrossiya musulmonlar Burultoyiga (o'z vakillarini yuborib, Rossiya tasarrufida yashagan boshqa msulmon xalqlar va ularning peshqadam arboblari bilan aloqa o'rnatganlar. Xususan, Rossiya Davlat dumasiga Turkistondan saylangan birinchi deputat Toshkentlik Abduvohidqori Abduraufqoriyevning bu sohadagi katta tashkilotchilik qobiliyati diqqatga sazovordir. U keyinchalik Munavvarqori Abdurashid-xonov bilan birgalikda «Shuroi Islom» jamiyatini tashkil qilgan edi.
Rossiyaning Turkistondagi maxfiy politsiya idorasi ham jadidlarni o'zbek savdo–sanoat ahli qo'llab - quvvatlashi va ular shakllanayotgan o'sh avlodga yomon ta'sir ko'rsatiyotganidan xavotirlanib, Markaziy jadidlar bilan jiddiy hisoblashishga chaqirgan edi. 1916 yildagi milliy ozodlik qo'zg'oloni va 1917 yilgi Rossiya Fevral inqilobining o'lkadagi jadidchilik harakatining yanada keng avj olishida va jadidlar faoliyatida keskin sifat o'zgarishi yuz berishida o'rni va roli katta bo'ldi. Jadidlarning ma'rifiy–mafkuraviy jabhadagi kurashi aniq ifodalangan siyosiy kurash tusini oldi va bu harakat sifatidan yangi bosqichga ko'tarildi.
Buxorodagi jadidchilik harakati Turkiston o'lkasiga nisbatan og'ir ijtimoiy – siyosiy sharoitda yuzaga keldi. Uning tarkibi asosan Buxorodagi shahar aholisining taraqqiyparvar qismi: ziyolilar, mullavachchalar, mayda do'kondorlar va ma'murlar, hunarmandlar, savdogarlardan iborat edi. Jadidlarning dehqonlar va sarbozlar o'rtasida nufuzi avvaliga past bo'lgan. Jadidlar iqtisod va boshqaruv sohasida bir qator talablar, chunonchi, soliqlarni kamaytirish talabi bilan chiqishdi. Ular dastlab Buxorodagi amirlik tuzumi doirasida islohotlar joriy qilmoqchi bo'lishdi. 1900 yili Buxoroda vobkentlik dehqon Jo'raboy ilk yangi uchun maktabini ochdi.
Buxorodagi jadidchilik harakatiga ayrim johil mullalar, har qanday yangilik va islohotlarning dushmani bo'lgan qadimiylar oqimi qarshi chiqdi. Sadriddin Ayniyning yozishicha, XX asr boshlarida Buxoro jamiyati 2 guruhga: Ikrom domla rahbarligidagi taraqqiyparvarlar va Mulla Abdurazzoq boshchiligidagi qadimiylarga bo'lingan edi. 1908 yilda «Buxoroi sharif shirkati» tuzilib, u darsliklar nashr etish va kitob savdosi bilan shug'ullanadi. Ahmadjon Hamdiy (Abusaidov), Usmon Xo'ja, Hamidxo'ja Mehriy, Abdulvohid Bo'rxonov, Abdulqodir Muhitdinov, Sadriddin Ayniy, Abdurahmon Sa'diy shirkatning tashkilotchilari edi. 1909 yil dekabrda jadidlar Buxoroda «Tarbiyai atfol» (Bolalar tarbiyasi) maxfiy jamiyatini tuzishdi. Unga Abdulvohid Burhonov, Hamidxo'ja Mehriy, Ahmadjon Hamday, Mukammil Burhonov, Xoji Rafe kabi mashhur jadidlar asos solishgan. Bu jamiyat buxorolik va turkistonlik yoshlarni Istanbuldagi «Buxoro ta'limi maorif jamiyati» bo'limiga o'qishga jo'natdi. Xorijdagi ta'lim yoshlar dunyoqarashida tubdan burilishi yasadi. Jadidchilik harakati Buxoro va Turkistonda bir vaqtda boshlangan bo'lsa ham, amirlikdagi og'ir muhit uning taraqqiyotini tezlashtirdi. (910 yildan boshlab Buxoroda jadidchilik harakati tashkiliy tus oldi va «Tarbiyai atfol» maxfiy jamiyati asosida partiya tashkil topdi.
Buxorodagi jadidchilik harakatiga taraqqiyparvar ulamolardan, muftiy va mudarris Ikrom domla (Ikromcha nomi bilan mashhur bo'lgan) muhim o'rin tutadi. U yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida sayohatda bo'lib, «Uyqudagilarning uyg'onishi va nodonlarning ogoh bo'lishi» (1910) nomli risolasida Buxorodagi amirlik tuzumidan norozilik kayfiyatlarini ochiq aks ettirgan. Bu risola buxoroliklar o'rtasida juda mashhur bo'lgan. Ushbu risoladan so'ng Ikrom domla Buxorodan surgun qilinib, Peshko' tulaniga qozi qilib jo'natilgan (1912–1914 y.).
1914 yil 25-26 yanvarda Buxoro shahrida bo'lgan ulamolar yig'ilishida muftiy Ikrom domla yangi usul (jadid) maktablari ochishga ruxsat berish to'g'risidagi o'zi tayyorlagan dasturni ma'lum qiladi. Bu yig'inishda Buxoroning eng nufuzli ulamolari shayxulislom, a'lam, rais, qozikalon, okun, muftiy askar va boshqalar ishtirok etishadi. Bu paytda Ikrom domla o'z atrofiga yangi usuldagi maktablarni qayta tiklash tarafdori bo'lgan mingga yaqin mullavachchalarni birlashtirgan edi.
Bu paytda Fitrat, S. Ayniy, Usmon Xo'ja, A. Burhonovdan tashqari buxorolik jadidlar o'rtasida katta hurmatga ega bo'lganlardan biri mashhur tabib, sayohatchi va jamoat arbobi Mirzo Siroj hisoblanadi. U «Buxoro xalqiga tuhfa» degan asari bilan mashhur bo'lib, unda o'zining Amerika, Yevropa va Osiyo qit'alariga safari haqida keng ma'lumotlar beradi. Ba'zi manbalarga qaraganda, Mirzo Siroj oliy ta'limni XX asr boshlarida Shveytsariyada olgan.
Buxoro amirligi va Turkistonda ish ko'rayotgan o'zbek ma'rifatparvarlarining qudratli to'dasining faoliyati haqida rus maxfiy politsiyasi–Turkiston rayon muhofaza bo'limi (TRMB) keng ma'lumotlar to'llagan edi. U Turkiston yoshlarining Turkiya bilan aloqasidan chyochigan va yosh turklar ta'sirini yo'qotish choralarini izlagan. Shu jihatdan amalga oxranka fondlarida saqlanib qolgan Mirzo Ahmad qushbegining «Taraqqiyparvarlar jamiyati g'oyalari ocherki» deb nomlangan ma'lumotnomasi diqqatga sazovordir. Mazkur Hujjatda quyidagilar alohida ta'kidlangan edi: «Taraqqiyparvarlar jamiyatining bosh g'oyasi yosh turklar taraqqiyotiga tahdid etishdir. Ularning rejasi xalqqa siyosiy va ichki erkinlik berish. Aholi o'rtasida o'z e'tiborlarini ular siyosat va din zaminidagi harakatlari bilan amalga oshirishni rejalashtirishgan edi. Ular o'zlarini xalqni ruslar va mahalliy ma'muriyat zulmidan xalos etishga qaratilgan siyosatni olib boruvchilar, qilib ko'rsatishga intilishadi. Rus tili va ma'lumotini egallagan hamda rus unsurlari (elementlari) doirasida yuruvchi yoshlarning ko'pchiligi ularga xayrixoh bo'lib, bu g'oyalarni tarqatishda yaqindan yordamlashmoqda».
Buxorodan Turkiyaga o'qish uchun yuborilgan talabalar soni asta – sekin oshib boradi, masalan, 1911 yilda Istanbulga o'qish uchun 15 kishi, 1912 yilda 20 kishi jo'natilgan edi. Bu talabalarning eng ko'zga ko'ringani Fitrat bo'lgan. Biroq Rossiyada aksilturk kayfiyatini kuchayishi munosabati bilan Turkiyada, shuningdek, Orenburgda tahsil olayotgan talabalar Buxoroga qaytariladi. Bu holatni Fayzulla Xo'jayev «Jadidlarning avvalgi xayolparastligi endi vaziyatga to'g'ri kelmay qoldi», deb baholaydi.
Shunday qilib, XX asrning boshlarida Buxoro amirligidagi jadidlar va boshqa taraqqiyparvar kuchlar vaziyatga tanqidiy yondashgan holda davlatning ichki boshqaruv tizimi zamon talablariga javob bermasligini, mehnatkash xalqning turmush darajasi nihoyatda past ekanligini va siyosiy–ma'muriy tuzumni o'zgartirish lozimligini chuqur onglay boshlashgach. Ana shu zaminda jadidchilik harakatidan siyosiy partiyalar va milliy tashkilotlar o'sib chiqdi.
XX asr boshlarida Xiva xonligida shakllangan jadidchilik harakati esa bir qadar boshqacharoq tarixiy shart–sharoitda vujudga kelgan edi. U bu yerda asosan ikkita oqimdan iborat edi. Uning o'ng oqimi xonlikda rivojlanayotgan savdo–sanoat korxonalari egalari hamda yirik boylarning vakillarini o'ziga birlashtirgan edi. Bu oqimga Xiva xoni Asfondiyorxonning Bosh vaziri Islomxo'ja boshchilik qilgan. Jadidchilikning o'n oqimi o'z oldiga mamlakatda xon hokimiyatini saqlab qolgan holda ijtimoiy–iqtisodiy islohotlar o'tkazish orqali erkin bozor munosabatlarining rivojlanishiga keng yo'l ochib berishni maqsad qilib qo'ygan edi. Xiva xonligida jadidchilik harakatining yo'l oqimi esa mayda sarmoyadorlar, hunarmandlar va halqning turli tabaqa vakillarini birlashtirgan bo'lib, +ozikalon Bobookun Salimov uning rahbari edi. Ular Xiva xonligida yangi usul maktablari tashkil qilish, orqali xalq ommasining siyosiy faolligini o'stirishi maqsadini qo'yishgan edi. 1904 yilda «Jamiyati xayrir» tuzilib, uning ko'magi bilan o'sha yili 10 noyabrda Xiva shahrida dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Xiva jadidlari ma'rifiy kurash ham olib bordilar. Birinchi jahon urushigacha Xiva jadidlarining yagona markazi va dasturiy hujjatlari bo'lmagan. Biroq jadidchilik harakati Xiva xonligida katta ijtimoiy–siyosiy kuchga aylaniy, 1914 yil avgustda u partiya shaklini olgan.
Xiva xonligidagi jadidchilik harakati yangiliklar tarafdorlari bo'lgan amaldorlar, mahalliy boylar va savdo ahli, taraqqiyparvar musulmon ruhoniylari, madrasa mudarrislari va toliblari, ma'rifatparvar. Shoirlar maktablar va madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlarni joriy etish savodxonlik usullarini soddalashtirish o'quvchilarni o'z ona tilida ko'proq o'qitish va xorijiy tillarni o'rganish kabi ma'rifatparvarlik islohotchilik g'oyalari bilan chiqqan kishilar harakati hisoblanadi. Ular sifatida bosh vazir Islomxo'ja, +ozikalon Bobooxun Salimov, shoir Avaz O'tar, devonbegi Husainbek Matmurodov, Savdogar Polvoniyoz Hoji Yusupov, sanoatchi boy Nazar Sholikorov, matbaachi–hunarmand Otajon Abdalov, birinchi o'zbek kinooperatori Xudaybergan Devonov, mirzaboshi Muhammad Rasul, xonanda–musiqashunoslar Matyoqub podachi, Otajon Safayev, Bobojon Yoqubov, Hakimboy Jonmuhamedov, Muhammadyor Hoji Abdullayev, Otajon Xo'janiyozov va boshqalar kirgan. Ularning safi 40 nafardan ziyod kishini tashkil etardi. Har payshanba kechasi choq +alandarxonada, choq +orako'z masji-dida, ko'pincha Xusainbek Matmuroddevonbegi o'g'lining o'yida yig'ilishlar (o'tkazilib, qo'shiqlar aytishgan, she'rxonlik qilishgan, erk, adolat, madaniyat va islohotga doir suhbatlar olib borilgan. Ular jadid adabiyoti va san'atini yaratish bilan cheklanib qolmay, madaniyat va maorif muassasalari tashkil etish, ya'ni yangi usul maktablari, kasalxona, pochta–telegraf ochish, o'quv qo'llanmalari yozish va nashr etish ishlari bilan shug'ullanganlar.
Islomxo'ja 11 moddadan iborat hokimlarga ko'rsatmalar berish bilan bir qatorda 10 moddadan iborat islohotlar dasturini ham ishlab chiqadi. Bu islohotlar dasturi quyidagilardan iborat bo'lgan:

1. Xonlikdagi mansabdor va xizmatchilarga lavozimiga qarab oylik maosh belgilash;
2. Dehqonlardan soliq olishni tartibga keltirish va soliq oluvchilarni uch tabaqaga ajratish;
3. Zakot, boj, xiroj kabilarni tartibga solish;
4. Aholidan savdo–sotiq uchun olinadigan soliqlarni tartibga solish;
5. Yerlarni sug'orish ishlarini tartibga solish;
6. Yo'llar, temir ko'priklar qo'rish va pochta–telegraf xizmatini tashkil qilish;
7. Shaharlarda kasalxonalar qurish, qishloqlarda feldsherlik xizmatini ochish, tibbiy xizmatchilarni taklif etish;
8. Barcha vaqf yerlarini markazlashtirish va daromadlarini maorif ishlariga sarflash;
9. Barcha maktablarda yangicha o'qitish usuliga o'tish, maktublar dasturiga rus tili, geografik, tarix fanlari majburiy qilib kiritish;
10. Xon hazinasi hisobini yuritish, kirim-chiqim kitoblarini olib borish.

Bu dastur tezda hayotga tatbiq qilina boshlandi. Biroq yuqorida aytib o'tilganidek, Islomxo'janing o'limi bilan islohotlar dasturi ham to'xtab qoldi.
Bu davrda jadidlar ijtimoiy–siyosiy kuch sifatida ko'rindilar. Xalq ularda o'z himoyachilarni his etdi. Siradryo viloyatidan Peterburgda o'tadigan Davlat dumasiga a'zolikka saylangan Abduvohidqori Abduraufqoriyevga Toshkent, Chimkent va boshqa joylarning aholisidan 12 moddadan iborat talabnomani Davlat dumasiga topshirish yuklandi. Bu hujjatda ko'pgina ijtimoiy talablar ko'rsatilgan edi. A. Abduraufqoriyev 1907 yil 20 fevral–3 iyunda Peterburgda Sadri Maqsudiy, Muso Jorilloq, Alimardon To'lchiboshev kabi musulmon ziyolilari bilan tanishib, musulmon fraktsiyasining raisi Biglovga Turkiston xalqi dardini yetkazdi. Biroq Abduvohidqori oradan ko'p o'tmay qamoqqa olindi va Tulaga surgun qilindi.
Jadid matbuoti o'z vakillarining fikrlarini e'lon qilar ekan, xalqni «har vaqt g'aflat uyqusidan uyg'otuvchi» millat ongining ochqichi» ekanligini namoyon etish bilan birga Turkiston xalqini hur fikrlashga va katta siyosiy kurashga hozirlay oldi. Bu davrda «erk», «Turon», «O'qituvchilar jamiyati» kabi uyushmalar paydo bo'ldi. Munavvarlari aytganidek, Ularning butun umidi Rossiyadagi inqilob jarayonida mahalliy aholini milliy, diniy cheklash va jabrlashdan ozod qilish, ularning haq-huquqlarini ovrupoliklar bilan tenglashtirish, xilma-xil maktab va matbuot ishlari hamda turli-tuman jamiyatlar tashkil etishga keng imkoniyat yaratib berishga qaratilgan edi».
Jadidlar bu davrda «Ozodlik, tenglik va adolat» shafi ostida ishladilar. Ularning 1916 yil mardikorlikka olish voqeasiga munosabati g'oyatda e'tiborga molikdir. Mardikorlikka olish-Birnchi jahon urushi ketayotgan joylardagi ishlarga turkistonliklarni jalb qilish oq podshoning 1916 yil 25 iyunь farmoniga muvofiq amalga oshirildi. Bu kutilmagan tadbir, birinchidan, 1865 yil shartnomasiga zid edi. Ikkinchidan, general Kuropatkinning xulosasiga qaraganda, «Ahomyo va ma'muriyat turar joydan tashqaridagi ishlarga mutlaqo tayyorlanmagan va bunday shoshilinch amalga oshirilgan tadbir og'ir tartibsizliklarni keltirib chiqargan». Azosi uchun ana shunday musibatli paytda jadidlarning ko'zga ko'ringan namoyandalaridan U. Asadullaxo'jayev («Turkiston mardikorlikka olish qo'mitasi» raisi) va millatparvar boy Mirkomilboy Mirmuminboyev Rossiya jamoat-chiligining e'tiboriga bu masalani jalb etish, farmonni bekor qildirish uchun Peterburgga yo'l oldilar. Davlat dumasining 1916 yil 13 va 15 dekabr kunlari o'tgan majlisida Nikolay II ning 25 iyun farmoni Rossiya imperiyasining qonunchiligida ko'rsatilgan hollarga zid ravishda qabul qilingani tan olindi. Farmon Dumada muhokama qilinguncha qadar iyun–avgust oylarida jadidlar harakati orqali bir necha eshelon to'xtatib qolindi. Jadidlarning mardikorlarni qaytarishga urinishlari 1917 yil fevral inqilobi boshlanishi bilan to'la amalga oshdi. Bu hadisa el orasida ularning obro'sini ko'tardi. Mazkur holat jadidlar ma'rifatparvarlikdan siyosiy kurashga allaqachon o'tganliklarini bildilar edi.
Xulosa qilib aytganda, XX asr boshida Turkistondagi ijtimoiy – siyosiy jarayonlarda jadidlar muhim rol o'ynashi. Ularning diqqat markazida ma'rifiy masalalar asosiy yo'nalish kasb etganligini ko'ramiz. Jadidlar mintaqa hayotini tahlil qilish natijasida shuni tushunchalarki, Turkiston – bu muhiyatin mustamlaka va Rossiya ma'muriyatining boshqaruv tizimi, milliy ehtiyojlariga javob bermaydi. Bu masalalar fevral inqilobi arafasida, ayniqsa, keskin qo'yilgan. Shu yillarda yangi uslubdagi dunyoviy ta'lim, milliy o'ziga xoslikning eng yaxshi tomonlarini mustahkamlash, madaniyatni joriy etish uchun harakat jadid-chilikning negiziga qo'yilgan siyosiy mustaqillik, demokratik boshqaruv shakllari uchun kurash g'oyalari bilan birga sodir bo'ldi.
Jadidlar rivojlangan jamiyat yaratishdek o'z g'oyalarini amalga oshirishda mutaassiblik, loqaydlik, qoloqlikka qarshi kurashga alohida ahamiyat berganlar. Bu vazifalarni amalga oshirishda ular taraqqiyparvar, bilimni yoshlarga tayanganlar. Ular o'z ishlarida Yevropa davlatlari taraqqiyotga qanday yo'llar bilan yetib kelganligini aks ettirib, tarixiy misollar keltirganlar. Jadidlar til o'rganish va fan-texnika taraqqiyotining ahamiyatiga alohida e'tibor berib, Turkistonning o'tmishdagi hamda zamonaviy holatining o'ziga xos tomonlarini hisobga olgan holda, uning kelajagini quyidagicha tasavvur qilganlar: kuchli dunyoviy hokimiyat, xususiy mulkning daxlsizligi. Ular qurmoqchi bo'lgan davlat islomga hurmatini saqlagan holda barcha yo'nalishdagi madaniyatlarning erkin rivojlanishiga xayri xoh bo'lishi lozim edi. Jadidlar xalqning madaniyat darajasini xalqaro saviyaga ko'tarishni orzu qilganlar, buning uchun esa yoshlarni Yevropaning eng yaxshi o'quv maskanlarida o'qitish zarur, deb hisoblaganlar. Ular davlat kelajagi yoshlar qo'lidaligini juda yaxshi anglaganlar.

1917-1924 yillarda milliy siyosiy tashkilotlar taraqqiyoti Jadid partiyalari va ularning siyosiy faoliyati

1917 boshlarida Petrogradda bo'lib o'tgan voqealar ta'siri ostida Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. 1917 yilning mart-aprel oylari o'lkaning siyosiy uyg'onishida burilish davri bo'ldi. Turkiston jadidlari, milliy ziyolilar va iyulь ulamolarining yetakchilari bo'lgan Mahmudxo'ja Behbudiy, Munavvar Qori, Ubaydullaxo'ja Asadullaxo'jayev, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo'jayev, Sadriddin Ayniy, Usmon Xo'ja, Mustafo Cho'qay, Muhammadjon Tanishboyev, Sherali Lapin, Ahmad Zakiy Validiy, Obidjon Mahmudov, Polvonniyoz Hoji Yusupov o'lkada yangi tashkil qilingan Yosh buhoroliklar (1910), Yosh xivaliklar (1917), «Sho'roi Islom» (1917 yil mart), «Sho'roi Ulamo» (1917 yil iyun), «Turon» jamiyatlari «Turk Adami Markaziyat (federalitar) firqasi» (1917 yil iyul) «Ittifoqi muslimi» (1917 yil sentyabr) siyosiy partiyalarining tuzilishida muhim rol o'ynaydilar.
Jadidchilik 1917 yilda ma'rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko'tarilgan edi. O'sha 1917 yilning o'zida to'rt marta Butunturkiston musulmonlari quroltoyi o'tkazildi. 1917 yil 16-23 aprelda Toshkentda bo'lgan I qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish g'oyasi olg'a surildi. Bu g'oya Turkiston xalqlarining o'z milliy davlatchiligini tiklash yo'lidagi dastlabki qadami edi.
Turkiy xalqlarni birlashtirish g'oyasi kun tartibidan mustahkam o'rin oldi. O'zbek, qozoq, qirg'iz, qoraqolpoq, bashkird, tatar, turkman kabi negizi bitta xalqlarni birlashtirish va shu asosda federativ yoki muhtoriyatli davlat qurish masalasi bo'y ko'rsata bordi. Ammo Munavvarqori so'zi bilan aytganda, ko'pgina kishilar jumhuriyat bilan muxtoriyat o'rtasidagi farqni tushunmagan edi. Xususan Turkiston namoyandalari chin ma'nodagi respublikani barpo etish va uning davlat tarkibini tashkil etishga to'liq tayyor bo'lishmagan. Qozoq va bashkird xalqlarining namoyandalari-Mustafo Cho'qay va Validiy Peterburg ularga hech qachon mustaqillik ham, muhtoriyat ham bermasligini sezgach, Turkistonga kelib, mahalliy jadidlar bilan birga ish boshladilar.
«Sho'roi Islom»ning tashabbusi bilan musulmonlarining I qurultoyi chaqirildi. Qurultoy ishtirokchilari bir qancha masalalar qatorida Turkiston o'lkasining davlat maqomi masalasini ham muhokama qildilar. I-qurultoyda Turkiston o'lka musulmonlari Sho'roisi (Kraymussovet)-Milliy markazni tashkil etishga qaror qilindi. Milliy markazga rais bo'lib Mustafo Cho'qay, unga o'rinbosarlar qilib Validiy va U. Asadullaxo'jayev saylandi. Bu esa tashkilotlarni birlashtirish bilan birga milliy ozodlik harakatini izga solib, tashkiliy jihatdan markazlashtirar edi.
Milliy markazning 1917 yil 12 mayda bo'lib o'tgan yig'ilishda barcha jamiyat va uyushmalarning Markaziy musulmon deputatlari Sho'rosiga bo'ysunishi haqida Nizom qabul qilinadi. Markazning maqsadi xalqning eng quyi qatlamlari-mardikor va dehqonlarga to'liq huquq berish va Turkiston musulmonlarini madaniy, ilmiy, iqtisodiy va g'oyaviy tarbiyalash edi.
1917 yil 1-11 mayda Moskvada bo'lgan Butun Rossiya musulmonlarining I-qurultoyi bergan turtki natijasida Muxtoriyat masalasi yanada jiddiylashdi. 1917 yil 12-14 iyulda Farg'onada bo'lib o'tgan musulmon tashkilotlaring qurultoyida dasturiy masalalar qo'rib chiqildi. Unda «Turk Adami Markaziyat (federalistlar) firqasining dasturi (maromnomasi) va 22 muddadan iborat Nizomi qabul qilindi.
1917 yil 17-20 sentyabrda Toshkentda bo'lib o'tgan Turkiston va Qozog'iston musulmonlarining qurultoyida «Sho'roi Islom» va «Sho'roi Ulamo», «Turon» va boshqa siyosiy tashkilotlarni birlashtirish yo'li bilan «Ittifoqi muslimin» siyosiy partiyani tuzishga kelishildi.
Malumki, Turkiston mintaqasidagi jadidchilik harakati serqirra bo'lib, uning asosiy yo'nalish oqimlaridan biri-Buxorodagi jadidchilik edi. Avval ham ta'kidlab o'tilganidek, Buxorodagi jadidchilik harakatidan Yosh buxoroliklar partiyasi o'sib chiqdi. Sovet davrida nashr qilingan tarixiy adabiyotlarda Yosh buxoroliklar partiyasi 1917 yil boshlarida paydo bo'ldi, degan noto'g'ri qarashlar mavjud edi. Tarixchi olim Q. Rajabov Fayzulla Xo'jayevning asarlari hamda arxiv hujjatlariga tayangan bo'lib, shakllanish jarayoni murakkab o'tganligini ta'kidlaydi.
1917 yil fevral inqilobi Yosh buxoroliklar ichida kuchlar nisbatining qayta guruhlanishini tezlashtiridi. Asta sekin isloh qilish tarafdorlari bo'lgan jadidlarga Abdulvohid Burhonov, islohot sohasida faol harakatlarni Qo'llovchi, nisbatan oz sonli yosh jadidlarga Fitrat yetakchilik qildi. Yosh buxoroliklar Petrograddagi Muvaqqat hukumatga amirlikda demokratik islohotlar o'tkazishni so'rab, 2 marta telegramma yubordi, Fitrat va Usmon Xo'ja Petrogradga jo'natildi. Ular Rossiyadan maxsus komissiya kelayotgani sababli Orenburgdan Buxoroga Usmon Xo'ja, A. Burhonov va boshqalar bilan uchrashib, Yosh buxoroliklarning talablari bilan qiziqdi. Yosh buxoroliklar yangi usul maktablari ochish, matbuotga erkinlik berish, xalq hukumati tuzish talablarini ilgari surdi. 1917 yil 7 aprelda Buxoro amiri Said Olimxon Miller va uning yordamchisi Shulga tuzgan manifest matnini ayrim tuzatishlar bilan farmoni oliy tarzida e'lon qildi. Amir farmonida nufuzli kishilardan iborat majlis, davlat xazinasini ta'sis etish va mamlakat byudjetini belgilash, poytaxtda bosmaxona ochish, sanoat va savdoni rivojlantirish, soliqlarni tartibga solish, amaldorlar ustidan nazorat o'rnatish va ularga moyana to'lash kabilar tilga olingan edi. Yosh buxoroliklarning Fitrat, Fayzulla Xo'jayev va O'smon Xo'ja boshchiligidagi so'l qanoti farmon e'lon qilingan kunning ertasiga Buxoro shahrida katta namoyish uyushtiradi va Registonda miting o'tkazdi.
14 aprelda amir o'z farmonini bekor qildi. Yosh buxoroliklar endi amir hokimiyatiga qarshi yashirin kurash yo'liga o'tdi. Ular Buxoro shahrini tark etishga majbur bo'ldi va Yangi Buxoro (hozirgi Kogon) shahriga kelib o'rnashdi «O'zbekiston milliy entsiklopediyasi»da yozilishicha, Kogonda ular safiga Buxorodan avval chiqib ketgan yirik savdogar Muhiddin Mansurov o'g'illari (Abduqodir, Amin, Isom) va boshqalar bilan kelib qo'shildi. 1917 yil aprel voqealari Yosh buxoroliklar partiyasi ichidagi bo'linishni o'ng qanot vaqtinchalik ustun keldi. Keyinchalik «Yosh buhoroliklar partiyasidan qisman islohotlar o'tkazish tarafdori bo'lgan jadidlarning o'lamolar bilan bog'langan Ikrom domla boshchiligidagi guruhi ajralib chiqdi. Yosh buhoroliklar safidan yirik sarmoyadorlar chiqib, unga ko'proq shahar qambag'allari kirdi.
Jadidlap o'sha paytda o'z tashkilotlapini by hapakatning boshqa bip yipik namoyandaci C. Ayniyning gyvohlik bepishicha, «yoshlap», «icloxotchilap», «tapaqkiychilap», shyningdek, «Yosh byxopoliklap» deb atagan. By holatni aypim tapixchilap o'z acaplapida to'g'pi ko'pcatib o'tishgan.
Tapixning ko'pcatishicha, jadidchilik xapakatida opqaga qaytish yo'q edi. Ma'pifatchilik va top davpadagi madaniylash-tipishdan ish boshlab y ciyociy hapakatga aylandi, o'z oldiga jamiyatni va yni boshqapishni qayta qypishdek vazifalapni qo'ydi. Macalan, jadidchilik Tatapictonda «Mycylmon ittifoqi», Toshkentda «Sho'poi Iclomiya» va boshqa paptiyalapni, Byxopoda YoSh byxopoliklap, Xivada Yosh hivaliklap paptiyalapini yuzaga keltipdi. Bipoq ciyociy talablap shy paptiyalap paydo bo'lgandan keyingina qo'yila boshlandi, deb xicoblash xato bo'lyp edi. 1910 yildan keyin jadidchilik hapakati tashkiliy tyc olgach, «Jadidlapning eng ilg'op qicmi opzycida yning ppogpamma makcimymida acociy o'pin tytgan g'oya, Byxopoda g'apb namynacida kapitalizm va demokpatiyani pivojlantipish edi». Fayzylla Xo'jaevning o'zi ham by g'oyalapga xaypixoh edi.
Yosh Byxopoliklap paptiyacining dactypini tayyoplash vazifaci 1917 yil noyabp oyida Mapkaziy Qo'mita tomonidan Fitpatga topshipildi. 1918 yil yanvap oyining oxipida Fitpat mazkyp dactyp loyihacini yozib, Mapkaziy Qo'mitaga topshipdi. «Mapkaziy Qo'mita ozgina o'zgapishlap bilan mazkyp loyihani qabyl qildi va ymymga e'lon qilishga qapop bepdi. Shy maqcad bilan ecki ishchilapdan Pahmat Pafiq Camapqandga yubopildi, yl nashpiyot ishlapini yaxshi biladip, «Ma'pifat» kitob magazinida bip qancha yil ishlagan». Afcycki, Fitpat tayyoplagan dactyp faqat opadan ikki yil o'tgach, 1920 yil boshlapida Yosh byxopoliklapning Typkicton byupoci nomidan e'lon qilindi. Biz qyyida Fitpat domla tomonidan tayyoplanib, Mapkaziy Qo'mita qabyl qilgan Yosh byxopoliklap paptiyaci dactypi to'gpicida batafcil to'xtalamiz.
Fayzylla Xo'jaev by hyjjatni o'z kitobida shynday nomlagan edi: «Fitpat tomonidan ishlangan va Yosh byxopoliklapning Mapkaziy Qo'mitaci tomonidan tacdiq qilingan iclohot loyihaci»
Loyihada ep-cyv macalaciga katta e'tibop bepilgan. Byndan tashqapi, hapbiy macala, moliya ishlapi, ichki ishlap va davlat boshqapyv opganlapi kabi macalalapga ynda keng o'pin bepilgan. Loyixada bytyn haydaladigan eplap ych qicmga bo'lingan: 1)Baqf eplapi (macjid va madpacalapga tegishli eplap); 2) Coliqdan ozod qilingan eplap(mylki hyp); 3) Coliq olinadigan (mylki xipoj) eplap.
Hammani ekin ekishga majbyp qilish maqcadida bapcha ekilgan va ekish mymkin bo'lib, ekilmay qolgan eplapga ham coliq colish nazapda tutilgan, Shyningdek, «mylki xipoj» eplapiga coliqni kamaytipish hamda «kafcan» olish, «ychkyna pyli» (typli dapaxtlap ychyn), «cho'l pyli» (yaylov ychyn) va boshqa optiqcha hapajat chiqimlapini tygatish nazapda tytilgan edi,
Yosh byxopoliklap paptiyaci milliy apmiyaga katta e'tibop bepgan edi, Loyihada apmiya conini ecki pyc xykymati bilan Byxopo amipi tyzgan shaptnomaga ko'pa 12.000 kishiga etkazish belgilangandi, Hapbiy xizmat 22 yoshga etgan hamma ychyn majbypiy bo'lishi, xizmat myddati eca ikki yil qilib belgilanishi ko'zda tytildi. Shyningdek, xapbiy maktablap ochish, ackaplapga ozpoq bo'lca-da, oylik maosh to'lab typish nazapda tytildi, Moliya cohacida ham jiddiy iclohot o'tkazishga e'tibop bepildi, Byning ychyn amipning mablag'lapi aniq belgilanishi, ymymdavlat mablag'idan ajpatilishi, colikdan davlat byudjeti hap yili e'lon qilib typilishi ko'pcatildi
Maopif coxacida davlat mablag'i hicobiga maktab, oliy yqyv yuptlapi ochish, ylapni zamonaviy dactyp, o'qyv qo'llanmalapi, o'qityvchilap bilan ta'minlash, davlat va vakf maktablapidan tashqapi shaxciy maktablap ochilishi dactypda o'z akcini topgan edi. Shy bilan bipga o'kyv yuptlapini bitipganlapga maopif nozipligi tomonidan diplom bepish ham aniq ko'pcatildi, Iclohotda davlat boshqapyv tizimi, ijtimoiy-ikticodiy va madaniy-ma'pifiy hayot macalalapi qampab olindi. Byni ynda ko'pcatilgan qyyidagi 10ta noziplik icbotlab typibdi: ep ishlapi, vaqf, hapbiy ishlap, ichki ishlap, moliya, adliya, militsiya, yyllap va canoat, maopif, xopijiy ishlap nazopati. Yuqopida ko'pcatilgan 10ta noziplikdan ibopat Sho'po «Hoziplap Sho'poci» (Kengashi) deb nomlandi.
Bip co'z bilan aytganda, iclohotdan kytilgan maqcad amipning mytloq hykmponligi (monapxiyaci)ni evpopacha konctitytsion monapxiya bilan almashtipish, maopif va madaniyatni, ishlab chikapish va canoatni pivojlantipish, ilm-fan va texnikani tapaqqiy ettipishdan ibopat bo'ldi. Bipoq Fitpat tomonidan tayyoplangan dactyp loyihacining eng katta kamchiligi shyndan ibopat ediki, ynda pecpyblika (jymhypiyat) talab qilish ochiq cypatda ko'pcatilmagan edi. By holni Fayzylla Xo'jaev o'sha paytdagi bizning xatomiz, deb ko'pcatgan edi. Lekin shy bilan bipga aynan Fayzylla Xo'jaevning o'zi yshby iclohotlap loyihacining katta ahamiyatga molik xodica ekanligini, y ko'p joyda foyda keltipganligini bipinchi bo'lib ta'kidlagan edi.
1920 yil bahopida Fayzylla Xo'jaev Yosh byxopoliklap paptiyacining yangi dactypi (ppogpammaci)ni tayyoplaydi. By xyjjat «Inkilobiy Yosh byxopoliklap fipqaci Typkicton byupocining ppogpammaci» deb nomlangan. Ushby ppogpamma (mapomnoma) yoki dactyp Yosh byxopoliklap paptiyacining 1920 yil 14 iyunda bo'lib o'tgan konfepentsiyacida qabyl qilindi.
Yosh byxopoliklap Typkicton byupocining dactypi «3ylmga qapshi biplashingiz!» degan shiopdan keyin boshlanadi. Uning kipish qicmida Byxoponing ymymiy ahvoli va Yosh byxopolik-lapning acociy maqcadlapi yozilgan. Dactypning ikkinchi qicmida Yosh byxopoliklapning amaliy takliflapi, ylapning iclohot pejalapi va tashkiliy hamda ma'mypiy boshqapyv (idopa qilish) planlapi bopdip.
Dactypda amiplikni qypol kychi bilan ag'dapib tashlash va Byxoponi Xalq Demokpatik Pecpyblikaci deb e'lon qilish talab etilgan edi. By talabning o'zi 1918 yilda Fitpat tomonidan tyzilgan dactypda talab qilingan konctitytsiyani monapxiya g'oyaciga nicbatan olg'a qo'yilgan katta qadam bo'ldi,
Yosh byxopoliklapning yangi dactypida aytilishicha, Byxopoda inkilob g'alab qilganidan keyin hokimiyat myvaqqat xykymat qo'liga o'tishi, by myvaqqat xykymat mamlakatni demokpatik acocda boshqapishi lozim edi. Dactypda «o'pta va kambag'al cinflapning manfaatlapiga pioya qilish tamoyili» mamlakatni boshqapishning acociy tamoyili va yctivop yynalishi bo'lishi lozim, deyiladi.
Yosh byxopoliklap ymymiy tekin boshlang'ich ta'limni jopiy qilishni, shyningdek, qishloq xyjaligi, mayda xynapmandchilik kopxonalapi, ichki va tashki cavdoning axvolini yaxshilash yylida amaliy chopa va tadbiplap ko'pishni talab qildilap.
Yosh byxopoliklap paptiyaci «3ylmga qapshi ittifoq etingiz!» degan co'zlapni o'ziga jangovap shiop qilib oldi.
Dactyp shapiatni, jamiyat va davlat tyzilishini belgilash, shyningdek, adliya ishlapini olib bopishning negizi, deb e'tipof qilgan edi. Yosh byxopoliklapning fikpicha, «Shapiat adolatni talqin qilyvchi va qambag'allapni himoya qilyvchidip.»
By dactyp matni Fayzylla Xo'jaevning «Byxopo inqilobi-ning tapixiga matepiallap» acapida keltipib o'tiladi. Dactypda milliy macalaga katta e'tibop bepilgan edi. Dactypning by qicmini biz to'la pavishda keltipib o'tamiz:

1. Fipqa hap millatning mehnatkash ommacini ciyociy xyqyqlapda bapobap deb tanishdip va ylapning opacida milliy va diniy dyshmanlik paydo bo'lishiga yo'l qyymaydip, Fipqa bytyn kychi bilan millatlap o'ptacidagi janjallapga, tomoshalapga yo'l qo'ymaclikka intiladip va Byxopo Xalk Jymhypiyatining hap bip fyqapocining hamma bilan bapobap xyqyqda bo'lishiga va bytyn bepilgan xyqyqlapdan bapobap foydalanishlapiga bytyn kychini capf qiladip.
2. Fipqa Ovpypo camoyadoplapi bilan hap qanday bipga ishlashdan voz kechadip, lekin mehnatkashlapning ozod bo'lishlapi ychyn Ovpypo ishchilapi va dehqonlapi bilan bipgalikda kypash olib bopadip,
3. Fipqa Ovpypo jahongipligi hykymatidan ozod bo'lish ychyn bytyn kychlapi va yo'llap bilan kypashadip.
4. Fipqa bip Shapq xalqining ikkinchi bip Shapq xalqi tomonidan ezilishiga, kychlilapning kychcizlapga zo'plik qilishiga qapshi chiqadip»,

Yosh byxopoliklap paptiyaci O'pta Ociyodagi dehqon xo'jaligining ikki negizi bo'lgan ep va cyvni taqcimlash cohacida jadidlap ychyn jyda padikal bo'lgan dactypni taklif qildi. Unga myvofiq amip va beklapning eplapini, zolimlap dehqonlapning qo'lidan adolatcizlik bilan toptib olgan hamma eplapni mycodapa qilishga va by eplapni mehnatkashlapga taqcimlab bepishga va'da qildi. Shyningdek, paptiya dehqonlap xo'jaligini pivojlantipish va kambag'al dehqonlapning typmyshini yaxshilash maqcadida vaqf eplap to'g'picida qonynlap chiqapishga, coliqlapni engillashti-pishga, hatto kambag'al dehqonlapga hykymat tomonidan foizciz qapz bepib typishga va'da qildi. Paptiya bytyn Byxopo dehqonlapi Qypyltoyida eplapni taqcimlash to'g'picidagi qonynni o'tkazishga va'da bepdi. Xykymat hicobidan ippigatsiya ishlapini bajapish yyli bilan cyg'opish shahobchalapini kengaytipish va cyvni taq-cimlash to'g'picida qonyn chiqapish ham dactypda ynytilmagan edi,
Paptiyaning dactypida dehqonlap bilan bipga ishchilapning axvolini engillashtipishga ham katta e'tibop bepildi. Cakkiz coatlik ish kynini jopiy qilish, kacaba yyushmalapini tashkil qilish, koopepatsiya tyzish va ynda davlat kpediti ajpatish macalalapi dactypda alohida ta'kidlandi.
Yosh byxopoliklap paptiyacining dactypi adliya to'g'picidagi qyyidagi ych modda bilan tygallandi:

1. Fipqa cydlapning faqat qonynga tobe bylishini va ylapning ozod bo'lishlapini va hap xil begona odamlapning ylapning ishlapiga hap qanday daxl qilishdan va ta'cip qilishdan caqlanishini talab qiladip,
2. Cydlap o'zlapining hykmlapini va qapoplapini majlici myaccacan tomonidan tacdiq qilingan va nashp qilingan qonynlapga binoan chiqapadiplap.
3. Jinoyat sudlari birinchi darajadagi sudlar va ikkinchi darajadagi sudlarga bo'linib, birinchisi xalq tomonidan saylanadir va ikkinchisi, birinchi darajadagi sud tomonidan qaralgan ishlar bo'yicha o'zlarining fikrlarini, mohoqazalarini ma'lum qiladilar.

Shunday qilib, Yosh buxoroliklar partiyasining Fitrat va Fayzulla Xo'jayev tomonidan ishlab chiqilgan dasturlarida Buxoroda amirlik tuzumi o'rnida demokratik respublika tashkil qilish g'oyalari ilgari surilgan edi. Bu olamshumul vazifani amalga oshirish uchun 1920 yil aprel oyidan boshlab Fayzulla Xo'jayev muharrirligida «Uchqun» gazetasi nashr qilinib, Buxoro amirligi hududida maxfiy ravishda tarqatilar edi.
Yosh xivaliklar partiyasi esa 1914 yil avgust oyida Polvonniyoz Hoji Yusupov asos solgan edi. Jumaniyoz Boboniyozov, Bobojon Yoqubov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Nazir Shoshkorov, Sultonqori Jumaniyozov, Xudoybergan Devonov, Husainbek devonbegi Matmurodov, Muhammadyorxo'ja Abdullayev partiyaning faollari edi. Yosh xivaliklar partiyasining e'lon qilingan dasturida xon hokimiyatini cheklaydigan islohotlar o'tkazish, mamalakatda konstitutsion monarxiya o'rnatish, xalqni ma'rifatni qilish mo'ljallangan.
1917 yil fevral inqilobi huddi Yosh buxoroliklar singari Yosh xivaliklar faoliyatiga ham kuchli ta'sir ko'rsatdi, ular ochiq kurash yo'liga o'tdi. 1917 yil 5 aprelda Xiva xoni Asfondiyorxon Yosh xivaliklar taqdim etgan manifestni imzolashga majbur bo'ldi. Manifest mazmunini quyida to'laligicha keltiramiz:
Hijriy 1335 yil 25-jumai-us-sana yoki Iso tug'ilganidan 1917 yil 5 aprelda, men-Xiva xoni Said Asfandiyor Baxodirxon quyidagi xohishimni e'lon qilaman:

1. Men o'z fuqarolarimga konstitutsiyaviy boshqaruvni shuning uchun berdimki, ular o'z xohishlari muqaddas shariat qonunlari va zamon talabi bilan umuxalq kengashi orqali saylangan va davlat ishlarini boshqarishga tayinlangan adolatparvar va loyiq kishilar bilan davlatni boshqarsinlar.
2. Mening fuqarolarim davlatni boshqarish ishida muqaddas shariat bilan kelishilgan holda adolatli harakat qilishlari shart.
3. Men fuqarolarimga birlik, tinchlik va ozodlikni shuning uchun berdimki, ular bir-birlari bilan aka-uka bo'lib, tinch yashasinlar.
4. Xiva davlatida vazirlik va amaldorlik vazifalarini aholi tomonidan saylangan va tayinlangan vijdonli va adolatparvar kishilar bajarsinlar. Xalq xohlamagan vazir, amaldor va hokimlar ishdan olinib, jinoyati isbotlansa muqaddas shariat qonulari asosida jazoga tortilsin.
5. Barcha amaldor va vazirlarga, davlat xizmatchilariga vazifalariga yarasha davlat xazinasidan maosh ajratilsin.
6. Xiva davlatining moliya ishlari uchun xazinachi joriy qilib, kirim-chiqimlarni nazorat qilish topshirilsin.
7. Vazirlar va amaldorlarni nazorat qilish hamda mening yuqorida buyrug'imni bajarish uchun aholi o'z vakillarini saylagunga qadar 30 kishidan iborat vaqtli qo'mita tayinlansin. Xiva fuqarolari tinchlikni saqlab, o'z ishlarini amalga oshirsinlar va boshqa madaniyatli xalqlar qatoridan o'rin olish uchun bor kuchlarini sarflasinlar.

Bu manifest qilib qaralsa, manifest asosi Islomxo'ja islohot rejasining bir qismidek bo'lib ko'rinadi. Ko'pchilik tadqiqotchilar bu hujjatlarni Yosh xivaliklar dasturi sifatida talqin qilishadi.
Yosh xivaliklar hamisha ozodlik va taraqqiyot tarafdori bo'lgan Bobooxunni manifest asosida chaqirilgan majlisga birinchilardan qilib taklif qildilar» «...avvaldin mashhur hurriyatparvar ulamo sinfidan bo'lgan birodar Bobooxun qozi Salimoxun o'g'lini yubordik. U borib qozi ulamolarning tarafidin uni vakil qilib olib keldi».
Majlis va Nozirlar kenashini tuzish, uning faoliyatini tashkil qilish hujjatlarining islom shariati asoslarida bo'lishini ta'minlashda ulamo sifatida Bobooxun Salimov boshchilik qildi. Bu haqda Polvonniyoz Hoji Yusupov o'z «Xotiralar»ida shunday yozadi: «Ondin so'ng Bobooxun eshon birlan maslahat qilib, tamomi Xorazm qal'alarig'a ham Turkmaniston, qozoq, qoraqolpoq istansalariga vakil saylab kelmak uchun xatlar yuborildi». Joylarga yuborilgan kishilar xalq vakillarini saylab olib kelgach, Bobooxun Salimov majlis raisligiga saylandi.
1918 yil iyul oyida Yosh Xivaliklar yangi dasturlarini ishlab chiqdilar. Bunda ular o'zlarini Xiva inqilobiy partiya deb ataganlar. Unda quyidagi talablar bo'lgan:

1. Xon va uning hukumati tomonidan mamlakat yakka boshqaruvini butunlay tugatish;
2. Xiva hududini Turkistonga qo'shib, RSFSR tarkibiga kiritish;
3. Xiva xoni, to'ralar, beklar va vazirlarining pullari, har xil ko'rinishdagi mulklarini xalq boyligi deb e'lon qilish;
4. Yirik yer egalari mulklaridan kambag'allar hayotini yaxshilashda foydalanish;
5. Shariat hukmi bilan vaqflarning barcha daromadini faqat xalq maorifi uchun sarflash;
6. Xivadagi yangi yerlarni o'zlashtirish uchun Amudaryodan ariqlar chiqarish;
7. Bolalarni bepul o'qitish uchun Xivada maktablar ochish;
8. Xivadagi shahar va qishloqlarda bepul davolovchi kasalxona va davolash muassasalarini ochish;
9. Xiva xoni tomonidan qambag'al aholining majburan tortib olingan yer va boshqa boyliklarni o'z egalariga qaytarish;
10. Asfandiyorxon hukmronligi davridagi xazinaga tushgan xalq boyligining nimaga sarflanganligini aniqlashtirish;
11. Ko'priklar va aloqa yo'llarini yaxshilashga kirishish;
12. Beklar tomonidan kambag'al aholining majburan tortib olingan yer va mulklarini o'z egalariga qaytarish;
13. Bepul, majburiy mehnat (begar)ni butunlay tugatish;
14. Xon va uning hukumatini tugatish, xalq hokimiyatini tuzish va yuqoridagi dasturni amalga oshirishga tezda kirishish, xalq hokimiyatiga qarshi bo'lgan xon tarafdorlari, burujuaziya va aksilinqilobchilarga qarshi ayovsiz kurash olib borish.

Ushbu dasturning aniqlashtirilgan va RSFSRga qo'shilish to'g'risidagi moddasi olib tashlangan 12 bandlik varianti Xiva inqilobchilar partiyasining yaqin vazifalari nomi bilan 1920 yil 8 yanvarda «Izvestiya» (Toshkent) gazetasida bosib chiqarilgan.
Xullas, 1918-1920 yillarda bolsheviklar muxolifatda turgan Yosh buxoriklar va Yosh xivaliklarni qo'llab-quvvatlandi. Jadidlar demokratik islohotlarni qaror toptirish uchun mavjud tuzumni qurol kuchi bilan ag'darishni zarur deb topdilar. Shuning uchun ham ular taktik maqsadlarni ko'zlagan holda bolsheviklar bilan yaqinlashdilar. 1920 yilda qizil armiya Xiva xonligi va Buxoro amirligi hududida bostirib kirdi. Buxoro xalq Sovet Respublikasi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilib, jadidlar hokimiyat tepasiga qolishdi. Demak, 1920 yildan jadidchilik harakati o'z taraqqiyotining yangi bosqichiga, ya'ni solvetlar bilan murosa yo'liga qadam qo'ydi.
Turkiston jadidlari faoliyati butun o'lkani qamraydigan, inglizlarning skautning maktab dusturiga yaqin dastur asosida ishlaydigan «Turon Kuchi», «Turk kuchi», «temur», «Izchilar», «Lochin» kabi guruhlarni tuzdilar. Bu garahlar o'rta maktab ta'limi, hunar, san'atdan tashqari, harbiy mashqlar bilan shug'ullanib, sovetlarga asosiy zarba beruvchi kuch sifatida kuch sifatida ko'rina boshladi. 1920 yilda sovet rejimi bu guruhlar faoliyatini tugatdi.
Biroq Farg'ona Vodiysi Toshkentdagi voqealalar yakuni jadidlarning umidlarini so'ndara olmadi. Ular Buxoro respublikasi rahbarlari bilan bir yoqadan bosh chiqarib, ish boshladilar. Buxoroda Jadid taraqqiyparvar firqasi tuzildi. Bu firqa dasturiga ko'ra, davlatni jumhuriyat raisi (prezident) va parlament boshqarishi ko'zga tutilgan edi.
1921 yil 2-5 avgustda Buhoroda Validiy boshchilligida Turkeston Milliy Birligi Tashkiloti tuzildi. U istiqlolchilik harakatini jipslashtirishda muhim rol o'ynaydi. Turkiston Milliy Birligi tashkiloti bilan Munavvarqori rahbarligidagi «Milliy Ittihod» (1919 yil tuzilgan) tashkiloti asosiy maqsadi Buxoro respublikasi, umuman, turkiston mintaqasini sovetlashtirish va ruslashtirish ta'siridan saqlab qolish, Turkistonning mustaqilligiga erishish bo'lgan. Keynchalik «Milliy idtiqod» tashkiloti asosida «Milliy istiqlol» tashkiloti tuziladi.
Shunday qilib, jadid partiyalari 1917-1924 yillarda Turkiston mustaqilligi uchun izchil kurashdilar. Bu kurashda parvarida ular mag'lubiyatga uchragan bo'lsalar ham. XX asrning minnatdor avlodlar hotirasida yurt mustaqilligi uchun kurashgan fidoiy insonlar sifatida abadiy qoldilar.

---

Lotin alifbosida maqola: XX asr boshida Turkiston... haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: Tarix fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)