Afgʻonistonda buddizm

Gautama Budda tomonidan asos solingan hind dini boʻlgan buddizm birinchi marta hozirgi Afgʻonistonga Mauriya imperiyasining uchinchi imperatori Ashoka (mil.avv. 268-232 yillar) kirib kelgan. Mamlakatda Buddizmning eng qadimiy diqqatga sazovor joylari orasida Qandahor yaqinidagi Chil Zena qoyasida topilgan togʻ yonbagʻirlaridagi yunon va oromiy tillarida ikki tilli yozuv boʻlib, u miloddan avvalgi 260 yilga tegishli. Din Hindukush togʻ tizmasining janubida joylashgan hududlarda keng tarqalgan.

Bu davrda Afgʻonistonda koʻplab taniqli buddizm homiylari yashagan: Menander I (mil.avv. 165-130 ), yunon-baqtriya podshohi, buddizmning taniqli homiysi boʻlgan va pali tilidagi buddist matni Milinda Panhada nomi keltirilgan; Miloddan avvalgi 2-asrda yashagan hind-yunon rohibi Mahadxarmaraksita „Alasandra“ (Yonas shahri)dan Shri Lankaga qadar hududlardagi 30 000 ta buddist rohiblarni boshqargani aytiladi. II-asrda yashagan kushonlik rohib Lokaksema Xan sulolasi hukmronligi davrida Xitoyning poytaxti Luoyang shahriga sayohat qilgan va Mahayana buddizm bitiklarini xitoy tiliga birinchilardan tarjima qilgan.

Afgʻoniston shimolidagi qadimiy Balx shahri yaqinida joylashgan Nava Vixara monastirlari asrlar davomida Oʻrta Osiyoda buddaviylik markazi sifatida faoliyat yuritgan.

Milodiy VII-asrda islom dini kirib kelgandan keyin Afgʻoniston, arablar tomonidan bosib olingach buddaviylik dini tanazzulga uchragan; X-XII asrlarda Gʻaznaviylar davrida mintaqada buddaviylik yanada tanazzulga yuz tutdi. Buddizm Afgʻonistonda XIII asrda moʻgʻullar istilosi paytida yoʻq qilindi XIV asrdan keyin hududda buddistlar mavjud boʻlganligi haqida hech qanday maʼlumot yoʻq.

 Afgʻoniston hududlari asrlar davomida koʻplab madaniy va diniy oʻzgarishlarga guvoh boʻlgan. Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo va Markaziy Osiyo madaniyatlari oʻrtasidagi mazkur hududning geografik joylashuvi hamda mashhur Ipak yoʻliga yaqinligi mahalliy tarixiy va madaniy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan. Katta taʼsirlardan biri ushbu hududning Aleksandr Makedonskiy tomonidan bosib olinishi boʻlib, u hududni bir muncha vaqt ellinistik dunyoga qoʻshdi va bu mintaqada buddizm diniy sanʼatiga kuchli ellinistik taʼsir koʻrsatdi. Miloddan avvalgi 305 yilda Salavkiylar imperiyasi Hindiston Maurya imperiyasi bilan ittifoq tuzdi. Mauryanlar buddizmni Hindistondan olib kelishdi va miloddan avvalgi 185-yilgacha Hindukush janubidagi hududni boshqarishdi.

Iskandar ularni ariylardan tortib olib, oʻziga xos turar-joylar qurdi, lekin Selevk Nikator ularni nikohdan oʻtkazish va evaziga 500 ta fil olish sharti bilan Sandrokotga (Chandragupta) berdi.

Bu oʻzgarishlar davrida hududning katta qismi Baqtriya va Soʻgʻdiyona podshohliklariga qarashli boʻlib, ular islom kirib kelgunga qadar buddizmga eʼtiqod qilishgan.

Mauriya imperiyasi tanazzulidan soʻng, buddizm Kushon imperiyasi hukmronligi ostida ham gullab-yashnadi, Yuechji deb nomlangan qabilalar hozirgi Afgʻoniston hududiga kirib kelishiga Afg‘onistonda hozirda buddizm madaniyatidan qolgan ko‘plab yodgorliklar guvohlik beradi.

Sosoniylar sulolasi musulmonlar qoʻliga oʻtganidan koʻp oʻtmay (milodiy 651-yil), Balxdagi Nava Vixara monastiri musulmonlar hukmronligi ostiga oʻtdi (milodiy 663-yil), ammo monastir kamida yana bir asr oʻz faoliyatini davom ettirdi. Milodiy 715-yilda Abbosiylar xalifaligi tomonidan Balxdagi qoʻzgʻolon bostirilganidan soʻng, koʻplab fors buddist rohiblari Ipak yoʻli boʻylab sharqqa oʻzlariga yaqin Sharqiy Eron tilida soʻzlashuvchi Xoʻtan Budda shohligiga qochib ketishdi. Nava Vixaraning merosxoʻr maʼmurlari, fors barmakiylari monastir bosib olingandan soʻng buddizmdan islomni qabul qildilar va Bagʻdoddagi Abbosiy xalifalari davrida kuchli vazirlarga aylandilar. Oilaning oxirgi vazirlari Jaʼfar ibn Yahyo " Ming bir kecha "dagi ko‘plab ertaklarning bosh qahramonidir. Xalq ertaklari va xalq madaniyatida Jaʼfar tasavvuf, sehrgarlik va islom doirasidan tashqaridagi urf-odatlarni bilish bilan mashhurdir.

Buddaviylik dini Afgʻonistonni Umaviylar tomonidan bosib olinishi va Abbosiylar xalifaligi hukmronligidan keyin ham omon qoldi. Afgʻonistondagi buddizm XIII asrda moʻgʻul qoʻshinlari tomonidan moʻgʻul istilolari paytida samarali ravishda yoʻq qilindi.

Ilk buddist maktablaridan biri, Mahasāṃghika — Lokottaravada, Bomiyan hududida mashhur boʻlgan. Xitoylik buddist rohib Syuantsang eramizning VII asrida Afgʻonistonning Bomiyon shahridagi Lokottaravada monastiriga tashrif buyurgan va bu monastir joyi arxeologlar tomonidan topib oʻrganilgan. Ushbu monastir kolleksiyasidagi qayin poʻstlogʻi va palma barglari qoʻlyozmalari, shu jumladan Mahayana sutralari topilgan va ular hozir Schøyen kollektsiyasida joylashgan. Baʼzi qoʻlyozmalar Gandhariy tilida va Kharosthhi yozuvida, boshqalari esa sanskrit tilida va Gupta yozuvi shakllarida yozilgan. Ushbu monastir kolleksiyasidan saqlanib qolgan qoʻlyozma va parchalar quyidagi manbaviy matnlarni oʻz ichiga oladi:

• Mahasāṃghika -Lokottaravada Pratimokṣa Vibhaṅga (MS 2382/269)
• Mahāparinirvāṇa Sutra, Agamas sutrasi (MS 2179/44)
• Caṃgī Sutra, Agamasdan olingan sutra (MS 2376)
• Vajracchedika Prajnaparamita Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2385)
• Bhaiṣajyaguru Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2385)
• Shrimaladevi Siṃhanada Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
• Pravarana Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
• Sarvadharmapravṛttinirdeśa Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
• Ajātaśatrukaukṛtyavinodana Sutra, Mahayana sutrasi (MS 2378)
• Śāriputrābhidharma Śāstra (MS 2375/08)

2010-yil avgust oyida Afg‘onistonning Kobuldan janubda joylashgan Logar viloyatidagi Mes -Aynoqda 42 ga yaqin buddist yodgorliklari topilgani haqida xabar berildi. Arxeologlarning fikriga koʻra, bu buyumlarning baʼzilari II asrga tegishli. Baʼzi buddist yodgorliklari Gʻazna shahrida topilgan. Logardagi buyumlarga ikkita Buddist ibodatxonasi (Stupalar), Budda haykallari, freskalar, kumush va oltin tangalar va qimmatbaho munchoqlar kiradi.

• Prajna, hozirgi Kobul shahrida 9-asrda yashagan buddist rohib
• Barmakidlar oilasi, islomni qabul qilishdan oldin Balx yaqinidagi Nava Vixara monastirining rohiblari.

---

Lotin alifbosida maqola: Afgʻonistonda buddizm haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: A harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)