ДЕНГИЗ ЁТҚИЗИҚЛАРИ

ДЕНГИЗ ЁТҚИЗИҚЛАРИ (денгиз чўкиндилари) — Ердаги хоз. ва кад. денгизлар тубида ҳосил бўлган чўкинди ва вулканоген-чўкинди ётқизиқлар. Денгиз ётқизиқлари термини физик-кимёвий ва биологик жараёнлар натижасида чўкинди ҳосил бўладиган зонада таркиб топиб тоғ жинсига айланишга улгурмаган маҳсу-лотлар учун қўлланилган. Денгиз ётқизиқлари континентал ётқизиқларга нисбатан кўп ва материк Ер пўстидаги чўкинди қобиқ умумий ҳажмининг 75% дан кўпроғини ташкил этади. Денгиз ётқизиқлари архей ёки ундан ҳам аввал (3,5—4 млрд. йил муқаддам) дастлабки денгизлар ҳосил бўлиш давридан бошлаб, Ернинг бутун геологик ривожланиш тарихи давомида ҳосил бўлиб келган. Денгиз ётқизиқлари диагенез жараёнида чўкинди тоғ жинсига айланган. Денгиз ётқизиқлари оҳактош, доломит, мергел, кремнийли жинслар, гил ва аргиллит, алевролит, қумтош, конгломерат ва б. дан ташкил топган. Кўпчилик метаморфик тоғ жинслари (гнейс, сланец, мармар) дастлаб Денгиз ётқизиқлари бўлган. Денгиз ётқизиқларининг асосий турларига терриген, биоген, хемоген ва вулканоген жинслар мансуб. Чуқурлиги, қирғоқдан узоклиги, денгиз тубининг рельеф шакли, оқимлар ва б. омилларга боғлиқ ҳолда алоҳида денгиз ҳавзаларида Денгиз ётқизиқларининг турли фаци-ялари ҳосил бўлади. Баъзи бир аути-ге н минераллар (глауконит), ётқизиқларнинг ички ва ташқи тузилиши Денгиз ётқизиқларининг белгилари ҳисобланади. Чуқур денгиз сойликларида тўпланган Денгиз ётқизиқлари асосан майда донали (гил, алевритлар, оҳактошли ва кремнийли гиллар) чўкиндилардан иборат. Ён бағирликларда сув ости кўчки ётқизиқлари вужудга келади. Денгиз ётқизиқларининг таркиби, массаси ва Ер юзасида тарқалишига тектоник режим ва иқлим шароити катта таъсир кўрсатади. Денгиз ётқизиқлари ҳосил бўлиш шароити геологик тарих давомида бир хил бул-маган. Мас, протерозой ва палеозойда хемоген чўкиндилар мезозой ва кай-нозойдагига қараганда кўп тўпланган. Токембрий ва эрта палеозойда эса денгиз доломитлари кўп ҳосил булган. Те-мирли кварцитлар (жеспелитлар) фақат протерозойда маълум. 20-а. нинг 60-й. ларида олимлар уртасида Денгиз ётқизиқларини ик-кига — океан ётқизик,пари ва Денгиз ётқизиқларига ажратиш ғояси пайдо бўлди. Булар бир-биридан чукиндиларнинг ҳосил булиш тезлиги ва уларда терриген материалларнинг иштирок этиши ва этмасли-гига ҳамда биоген жараёнларнинг кўплиги билан фарқ қилина бошлади. Чукур сувли Денгиз ётқизиқларининг океан ўртаси тоғликлари рифт зоналарида эксгаляцион-чўкинди, куп металли оксидли рудаланишлар, континентлардаги қазилма Денгиз ётқизиқларида эса стратиформ рудали (темир, марганец, уран, ванадий ва б.), норуда (фосфоритлар) ва ёнувчи (ёнувчи сланецлар, нефть ва газ) фойдали қазилмалар топилган.

---

Кирилл алифбосида мақола: ДЕНГИЗ ЁТҚИЗИҚЛАРИ ҳақида тўлиқ маълумот категорияси: Д ҳарфи фикрингиз бўлса изоҳда қолдиринг ва дўстларингиз билан улашинг биз бундан минатдор бўламиз бизни кузатишни давом этинг (у ким, бу нима, қанақа ?, тушунчаси деган саволарга жавоб топишингиз мумкин)