Turkistonda podsho Rossiyasi mustamlaka idora usulining joriy etilishi

Podsho Rossiyasi Turkiston o'lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik mustamlakachi davlatiga aylandi. Yevropada Rossiyaga nisbatan «ulkan miqdordagi mulk o'g'risi» degan kinoyali ibora ishlatila boshlandi. Yevropa va Osiyoning bir qismini o'z ichiga olgan bu imperiya boshqa  mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda o'ziga xos mustamlakachilik tizimini yuzaga keltirdi. Bunday zo'ravonlik va zulmga asoslangan mustamlakachilik tizimi Turkistonda keng ko'lamda amalga  oshirila boshlandi. Bu siyosat mahalliy halqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga ilmaslik kabi o'ta millatchilik ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi.
Turkistonda boshqaruv tizimi butunlay harbiylashtirilgan hokimiyat ixtiyoriga to'laligicha topshirilgan bo'lib, ularning qo'lida cheklanmagan va hech qanday insoniy huquqlarni tan olmaydigan hokimiyat tizimi shakillantirilgan edi. «Bu joyda bizning umumiy dushmanimiz-musulmonlik va yovvoyilikdir» - deya harbiy vazir Milyutinga maktub yo'llagan general Kaufman 1868 yil 22 yanvarda Toshkent jamoatchiligi vakillari oldida so'zlagan nutqida ruslarni Turkiston aholisining katta og'alari degan fikrni ilgari surdi.
Mahalliy maslahatchi F.Girs boshchiligidagi Dasht Komissiyasi (1865-1867) Turkiston o'lkasida qanday boshqaruv tizimi o'rnatish lozimligi haqida bir qancha takliflarni podshoga bayon qildi. Podsho  Aleksandr II bu loyihalarni «O'rta Osiyodagi mulklarni o'zlashtirish bo'yicha Mahsus qo'mita» diqqatga havola qildi. Bundagi amaldorlar Turkiston aholisiga  o'ta past nazar bilan qarab, o'lka aholisini «yovvoyilik va qoloqlikda»  aybsitib, boshqaruvning faqatgina markazlashtirilgan harbiy hokimiyati joriy etilishi zarur degan xulosaga keldilar. Bu hokimiyat rasman «harbiy halq boshqaruvi» deb nomlangan bo'lsada, amalda to'laligicha harbiylar qo'lida edi.
1867 yilda harbiy vazir Milyutin Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi Vaqtli Nizom loyihasini podsholik vazirlar qo'mitasi taqdim etdi va bu qo'mita tomonidan tasdiqlangan ushbu loyiha qonun sifatida kuchga kiritildi. Bunga ko'ra markaziy fuqarolik va harbiy boshqaruv tizimi to'laligicha general gubernator ko'liga topshirildi. U ayni  vaqtning o'zida turkiston harbiy okrugi bosh qo'mondoni ham edi. Markaziy davlat boshqaruvidan boshqaruvning eng quyi pog'onalarigacha hokimiyat harbiy qo'liga topshirildi. Bu boshqaruv tizimi Turkiston o'lkasi va aholisini har tomonlama mustamlakachilik sirmog'iga solish bilan mashg'ul bo'ldi va ayrim o'zgarishlar bilan 1917 yilga qadar davom etdi.

Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan boshqaruv usuli mahalliy aholi ustidan to'la nazorat qilish imkonini bera oladigan tarzda qilib tashkil etilgan edi.
Markaziy o'lka boshqaruvi general gubernatori, uning Kengashi va mahkamasidan iborat bo'lgan.
Turkiston general gubernatori o'z qo'lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning o'zida u podsho noibi, harbiy okrug qo'shinlari qo'mondoni, Yettisuv kazak qo'shinlari qo'mondoni, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o'z qo'lida birlashtirgan edi.
Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan Buxoro amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va Xiva xonligini Amudaryo bo'limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan.
O'lka boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi  tomonidan hal etilgan. Bu kengash o'z  tarkibiga harbiy guyernator, sud palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig'i, general gubernator yordamchisini kiritgan edi.
Shuningdek, markaziy boshqaruvda to'rt mahkamadan iborat general gubernator mahkamasining ham o'rni katta bo'lgan. Birinchi bo'lim ma'muriy va nazorat ishlarini, ikkinchi bo'lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo'jalik ishlarini, uchinchi bo'lim soliqlar, shaharlar mablag'lari va boshqaruvga doir loyihalar tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo'lsa, to'rtinchi  bo'lim mahsus bo'lim bo'lgan. Bu bo'lim 1886 yilgacha faoliyat yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari ko'rsatmalariga ham amal qilmagan.
General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Afg'oniston va Qoshg'ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan shug'ullangan. General gubernator mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskiye vedomosti» va «Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bo'lgan.
Turkiston o'lkasi markaziy bosh boshqarmasida general gubernatorga bo'ysunmaydigan adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklariga qarashli idoralar ham  bo'lgan va ular to'g'ridan-to'g'ri podshoga bo'ysungan.
Turkiston general gubernatorligi beshta viloyatdan iborat bo'lib, ular Sirdaryo, Farg'ona, Samarqand, Yettisuv va Kaspiyorti  viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan harbiy gubernatorlar ixtiyorida bo'lgan. Bir vaqtning  o'zida ular viloyat harbiy qo'shinlari qo'mondoni vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma'muriy, politsiya va sud hokimiyatlari ham harbiy gubernatorlarga bo'ysungan.
Viloyatlar o'z navbatida uyezdlarga bo'lib boshqarilgan. Uezdlar uyezd boshliqlari tomonidan idora etilgan. Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, Chimkent: Farg'ona viloyati Marg'ilon, Andijon, O'sh, Qo'qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xo'jand, Samarqand: Yettisuv viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mang'ishloq, Marv, Tajan, uyezdlariga bo'lingan.
Uezdlar uchastkalarga bo'lib idora qilingan. Uchastkalar esa o'z navbatida mahalliy ma'muriy amaldorlar boshqaradigan ma'muriy hududlarga  bo'lingan.

Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka siyosatini amalga oshirishda asosiy tayanch ma'muriy va majburiy qiluvchi hokimiyat bo'g'ini bo'lgan. Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati cheklanmagan katta vakolatlarga ega bo'lgan.  Bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini general-gubernatorning o'zi bajargan. Ma'muriy boshqaruvning har bir bugini boshlig'i o'z qo'llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo'yicha ham katta vakolatlarga ega bo'lganlar.
Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilgan bo'lsa, Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish olib borganlar. Ularga  politsiya pristavlari bo'ysungan va ko'p sonli mirshablar ham ularning izmida bo'lgan.
Turkistonda sud hokimiyati ikki xil -  imperiya sudlari va halq sudlaridan iborat bo'lgan.
Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat yuritgan bo'lsa, halq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan.
Sudlar, tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari,  mirovoy sudlar qurultoylari va harbiy sudlardan iborat bo'lgan. Davlatga  qarshi jinoyatlar va boshqa turdagi siyosiy jinoyatlar, davlat mulkini o'g'irlash va talon-taroj etish va boshqa shu kabi jinoyatlar imperiya sudlari tomonidan ko'rib chiqilgan. Muhim va og'ir hisoblangan jinoiy ishlar esa harbiy sudlar tomonidan  ko'rilgan. siyosiy  bo'lmagan va asosan mahalliy aholi tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar shariat qozilari tomonidan ko'rib chiqilgan, biroq ular rus millatiga va  yevropaliklarga mansub shaxslarning jinoiy ishlarini ko'rishga huquqsiz bo'lganlar.
1886 yilda qabul qilingan  «Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi Nizom» ga ko'ra, sudlar faoliyatiga bir oz o'zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor qilindi. Viloyat prokurori va unga yordamchi muovin, sud tergovchisi lavozimlari joriy etildi.
1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud  sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi. Unga ko'ra, Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari ta'sis etildi.
1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat ishlarini ham olib borardi.
Mahalliy sudlar esa, yuqorida  ta'kidlaganimizdek, siyosiy tusga  bo'lmagan barcha fuqarolik ishlarini ko'rib  chiqish huquqiga ega edi.

Shaharlar hamma tarixiy davrlarda bo'lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar.
Turkiston general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qo'qon, Marg'ilon, Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga ega bo'lgan Chimkent, Turkiston, Xo'jand, Jizzax, Kattaqo'rg'on kabi shaharlar ham o'ziga xos ahamiyatga ega bo'lgan shaharlardan hisoblangan.
Bosqinchilarning O'rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, Chernyaevka kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar yashaydigan alohida turar-joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski shaharlar qismlarga ajratildi. Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga o'tishlari mat'iyan ta'qiqlab qo'yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir ko'rinishi edi. Yangi shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay  shart-sharoitlar yaratildi. Shaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo-sotiq qilishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib ketmasliklari uchun turli-tuman choralar ko'rilib turildi.
Turkiston o'lkasida shaharlar boshqaruviga mahsus e'tibor XIX asrning 70 yillaridan boshlab kuchaydi. «Shaharlar Nizomini qo'llash» bo'yicha ishlab chiqilgan qonun loyihasi 1872 yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko'rib chiqildi va 1877 yildan boshlab bu Nizomni qo'llash haqida qaror  qilindi. Bu Nizom bosib olingan shaharlardan faqatgina Toshkent va Olmaata  shaharlariga nisbatan qo'llanildi.
Toshkent o'zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan o'rni va joylashuviga asosan Turkiston o'lkasi shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega edi. Shuning uchun ham Toshkent shahri general gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi.
1877 yilda mahsus muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga ko'ra, Dumaga saylovchilar mol-mulklariga asosan uch toifaga ajratildi. Yetarli miqdorda  mulk bo'lmaganlar saylov huquqidan mahrum etildi.
2400 saylovchi ishtirokida bo'lib o'tgan saylovda shahar Dumasi va boshqarmasi  saylandi. Bunda rus  noiblari uchun uchdan ikki qismi o'rni ajratildi.
Shahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi. 1888 yilda imperator tomonidan Toshkent  shahrini boshqaruv ishi ma'qullandi va shu bilan birga  uni  nazorat qilish general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo'mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan va 1877-1907 yillarda bu vazifani hokim to'raning o'zi bajargan. Shahar ma'muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilgan.

Rossiya imperiyasining Turkistondagi agrar siyosatidan ko'zlagan asosiy va bosh maqsadi o'lkani Rossiya manfaatlari uchun hizmat qiluvchi xom-ashyo bazasiga aylantirish va eng serhosil yerlar joylashgan hududlarga rus dexqonlarini keltirib o'rnashtirish edi. Shuningdek, Rossiya imperiyasi yer suv  munosabatlari O'rta Osiyoda o'z hukmronligini mustahkamlash va uning imkoniyatlaridan o'z manfaatlari yo'lida foydalanishni ko'zda tutgan edi. 
1886 yilgi nizomga ko'ra, rus dexqonlaring O'rta Osiyoga ko'chib kelishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Shuningdek, bu nizomga ko'ra, «bo'sh yotgan davlat yerlariga» birinchi navbatda harbiy hizmatdan bo'shatilgan harbiy xizmatchilarni qo'yish ko'zda tutildi.
Imperiyaning Turkistondagi yer  suv masalalariga doir siyosatida quyidagi siyosat amalga oshirildi:
1.    Turkistonda barcha yerlar davlat mulki deb e'lon qilindi, o'troq mahalliy aholiga yer merosi yakka jamoa ekanligi tariqasida, ko'chmanchi aholiga esa azaliy dehqonchilik odatlariga rioya etilgan holda, muddati cheklanmagan holda jamoa bo'lib foydalanish uchun topshirildi;
2.    O'troq aholi yashaydigan joylarda  yer, undan amalda foydalanganga biriktirib qo'yildi;
3.    Dastlab vaqf yerlariga soliq joriy etilgan bo'lsa, keyinroq bu mulklar butunlay tugatilib yuborildi;
4.    Shahar tashqarisida mahsus ko'chiruv fondlaridan tashqari rus aholisiga yer ajratish ta'qiqlandi;
5.    Yevropaliklar, xususan, ruslar tomonidan mahalliy aholi yerlarini sotib olish mutlaqo ta'qiqlab qo'yildi va bu qonun 90-yillarning oxirigacha saqlanib qolindi.
Bular bilan birga soliqlar ham imperiya manfaatlari nuqtai nazaridan qayta ko'rib chiqildi va kuchaytirib yuborildi. Asosiy e'tibor paxta yetishtirishga qaratildi va yangi yerlar sug'orish tarmoqlarini kengaytirish ko'zda tutildi.
Rus mustamlakachi hukumati Turkistonda qishloqlarni boshqarishda 1867 yilgi «Vaqtli Nizom loyihasi»ga amal qildi. Bu idora usuli mahalliy halqlar boshqaruv siyosatiga zid bo'lib, Rossiyadagi ruscha idora usulida edi.
Bu Nizomga ko'ra, ko'chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovul), o'troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruv tizimi joriy etildi.
Volost asosini mingdan ikki minggacha xonadon tashkil etsa, ovul jamoalarini yuzdan ikki yuzgacha bo'lgan o'tovlar aholisi tashkil etgan. Bu bilan ko'chmanchi aholi o'rtasidagi urug'chilik asosidagi bo'linish barham topdi. Bu siyosat hokimiyatga soliqlarni belgilash va yig'ib olishda ham qo'l kelib uni takomillashtirishga harakat qildi.
1886 yilgi «Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi Nizom»ga ko'ra o'troq aholining bir bosqichli boshqaruv tizimi bekor qilindi va ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqolliklar volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqollar vakillari yig'ini barcha saylovchilar yig'ilishi bilan almashtirildi.
Aholi saylovlar yo'li bilan volost va oqsoqolliklarga mingboshilarni saylardi. Mingboshi volost boshqaruvchisi bo'lib, qishloq, ovul oqsoqoli tomonidan uch yil muddatga saylangan. U o'z faoliyatini rus mustamlakachi ma'muriyati tasdig'idan o'tgandan so'nggina boshlagan. Aholining «qirg'izlar va sartlar» iborasi bilan atash 1886 yilgi Nizomga ko'ra «o'troq va ko'chmanchi» tarzida o'zgartirildi.
Volost boshqaruvchisini saylovchilar vakillarining qurultoyi saylagan. Bunda ikki nomzod ko'rsatilib, ikkinchisi uning muovini bo'lgan. Bu nomzodlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanmasa, bekor qilingan va boshqasi tayinlangan yoki harbiy gubernator ko'rsatgan shaxs bu vazifaga kirishgan. Shu tariqa rus mustamlakachi hokimiyati qishloqlardagi boshqaruv faoliyatini ham o'z qo'lida mustahkam saqlab turgan.

Chor hukumati o'lkani harbiy kuch bilan uzoq muddat saqlab turish mumkin emasligini yaxshi anglardi. Shu boisdan ham u  Turkistonda assimilyatsiya, ya'ni rus millatiga mansub aholi bilan  mahalliy aholini aralashtirib yuborish siyosatini tutdi. Bu borada imperiyaning ko'chiruvchilik siyosati alohida o'rin tutadi.
Ko'chiruvchilik siyosati Turkiston general gubernatorligi tashkil etilgan 1867 yildayoq boshlab yuborildi.
1869 yilda Yettisuvdagi dexqonlar manzilgohlari to'g'risida qoidalar ishlab chiqdi. Bu hududda 1869-1882 yillarda 25 ming kishilik aholisi bo'lgan 29 ta rus qishlog'i, Sirdaryo viloyatida esa 1300 kishilik  aholisi bo'lgan 19 ta rus  qishlog'i barpo etildi.
1886 yilig Nizomga  ko'ra, o'lkaga rus aholisining ko'chib kelishiga siyosiy tus berildi va har bir ko'chib keluvchiga 10 desyatinadan kam bo'lmagan yer ajratilishi ko'zda tutildi.
Yuqorida aytganimizdek, 1875 yilda Avliyootada ilk rus qishlog'i barpo etilgandan boshlab o'tgan 15 yil davomida, ya'ni 1890 yilgacha Turkiston o'lkasida 1300 oiladan iborat 19 ta rus qishlog'i barpo etilgan bo'lsa, Rossiyada ocharchilik yuz bergan 1891-1892 yillarda Turkistonga ko'chib keluvchilar soni keskin ortdi va shu ikki yil davomida 25 ta rus qishlog'i paydo bo'ldi. O'lkadagi rus deqonlarining soni ikki barobar ortdi.
Shu yillarda Rossiyadan och-yalong'och rus mujiklarining Turkistonga kelib joylashishi tartibsiz ravishda ommaviy tus ola boshladi va hokimiyat tomonidan ularga yaratib berilgan imkoniyat tufayli mahalliy dexqonlarga qarashli bo'lgan hosildor yerlardan o'z egalari mahrum qilindi, bu yerlar esa «bo'sh yotgan davlat yerlari» sifatida kelgindi rus dexqonlariga taqsimlab berildi.
O'lkada rus dexqonlarining salmog'i bir oz ortgach, rus mustamlakachi ma'muriyati ularni qurollantirish va zurur bo'lgan hollarda mahalliy aholi noroziliklari, qo'zg'olonlari, isyonlarini bostirishda foydalanish siyosatini amalga oshira boshladi. Shu maqsadlar 1896  yilda Sirdaryo viloyatiga ko'chib kelgan kazaklarga 123 ta miltiq va o'q-dori, 1897 yilda yana 3000 ta miltiq, Yettisuvda 300, Farg'onada 131, Kaspiyortida 431 miltiq va o'q-dori taqsimlab berildi. Bu bilan Rossiya ko'chiruvchilik siyosati harbiy siyosiy maqsadlarni ko'zlab amalga oshirilganligini ko'rsatdi.

Chor Rossiyasi O'rta Osiyoni bosib olgach, bu yerda o'z manfaatlarini oshirish borasida turli siyosatlar va tadbirlarni amalga oshira boshladi. Mustamlaka hukumatning amalga oshirgan ishlaridan biri Turkistonda temir yo'lning barpo etilishi bo'ldi.
Turkistonda temir yo'l ikki asosiy maqsadni harbiy strategik va iqtisodiy maqsadlarni ko'zlab qurildi.
Harbiy strategik nuqtai nazardan olsak, o'lkaning qay bir yerida mustamlakachilikka qarshi kurashlar yuzaga kelmasin, uni bostirish uchun harbiy kuchlarni safarbar etish va yetkazib berish, mustamlaka hokimiyatini saqlab turishda harbiy soha imkoniyatlarini kengaytirish ko'zda tutilgan.
Keyingi yillarda ko'plab yetishtirilayotgan xom-ashyolar va yer osti va yer usti boyliklarini ko'plab miqdorda va tezroq Rossiya hududlariga yetkazib borish iqtisodiy maqsadlarni ko'zlagan edi.
O'rta Osiyo temir yo'lining dastlabki izlari 1880 yilda Mixaylovo postidan Mullaqorigacha bo'lgan 26 km masofada yetkazildi. 1881 yil 20 sentyabrida Mixaylovdan Qizil Arvotgacha 232 km masofada temir yo'lda qatnovlar boshlandi. 1885 yilda Ashxobodga, 1886 yilda Marv, Chorjuy va  Amudaryogacha temir izlari yetkazildi.
Temir yo'l Samarqand bilan ham tutashtirildi, 1898 yilda Marv Qo'shqa shaxobchasi qurilib, bir yildan so'ng Farg'ona vodiysi va Toshkent ham temir yo'l bilan tutashtirildi. 1900 yil boshlangan Toshkent  Orenburg temir yo'li 1905 yilda qurib bitkazildi va keyingi yillarda O'rta  Osiyoning barcha asosiy nuqtalari temir izlari orqali birlashtirildi. Bu esa Rossiya imperiyasiga har yili Turkiston o'lkasidan minglab tonnalar  miqdorida qimmatbaho yuklarni olib chiqib ketish imkoniyatini berdi.
O'lkada temir yo'lining tushirilishi natijasida bir qancha sanoat korxonalari ham yuzaga kela boshladi. Bu  saonat korxonalarida xom-ashyoga dastlabki ishlov berilardi.
Birinchi paxta tozalash zavodi 1879 yilda Toshkentda savdogar Nazarov tomonidan ishga tushirildi. 1885 yilda esa Andijonda savdogar Xo'jayev tomonidan ikkinchi paxta tozalash zavodiga asos solindi va shu tariqa birin ketin turli sanoat korxonalari barpo etila boshlandi. 1867-1900 yillar davomida Turkiston o'lkasida 170 korxona ishga tushirildi.  Ularning asosiy qismi paxta tozalash zavodlari bo'lib, bulardan tashqari yog'-moy ishlab chiqarish, choy qadoqlash, aroq, vino tayyorlovchi korxonalar ham barpo etilgan edi. Boshqacha aytadigan bo'lsak, Turkiston o'lkasining yalpi sanoat ishlab chiqarishning 80 foizdan ortig'i paxtani qayta ishlovchi korxonalar xissasiga to'g'ri kelardi.
Bu korxonalarda asosan yevropalik ishchilar ishlagan bo'lsalar, keyingi yillarda mahalliy aholi vakillari ham katta qiyinchiliklar bilan yollanma ishchilarga aylana boshladilar. Biroq  bunda rus va musulmon  ishchilariga bo'lgan munosabat bir-biridan keskin farq qilardi va bunda mustamlkachi hokimiyatning shovinistik qarashlari aks etib turardi.
Shu tariqa Turkiston Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirilgach, bu yerda jahonning hech bir davlati qo'llamagan mustamlakaga idora  usuli joriy etildi va bu idora usuli o'lka halqlarini uzoq vaqtlar mustamlaka sirtmog'ida tutib turishni ko'zda tutdi.

---

Lotin alifbosida maqola: Turkistonda podsho Rossiyasi mustamlaka idora usulining joriy etilishi haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: Tarix fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)