KALIY

KALIY (arab, al-kali — potash; lot. Kalium) , K. — Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, at. m. 39,0983. Ikkita barqaror izotop – 3»K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32 – 10» y.)dan iborat. Ingliz fizigi va kimyogari G. Devi 1807-y. da Kaliy gidroksid (KON) ni elektroliz qilib, Kaliy metalini oldi va uni potassiy deb atadi. 1809-y. dan u «kaliy» deb atala boshladi. Kaliy kimyoviy jihatdan faol metall, tabiatda sof holda uchramaydi. Minerallar (mas, dala shpati, slyuda, silvinit, karnallit, kainit, alunit va b.) tarkibida uchraydi. Kaliy inson va hayvon organizmi uchun muhim biogen elementlardan hisoblanadi. Kaliy tabiatda keng tapqalgan, Yer poʻstidagi miqdori ogʻirlik jihatidan 2,41%. Suyuqlanish t-rasi 63,51°, qaynash t-rasi 76G, zichligi 862,9 kg/m3. Birikmalarda bir valentli, atom radiusi 0,2313 nm, ion radiusi (qavsda koordinatsion son keltirilgan) K+ 0,151 nm (4), 0,152 nm (6), 0,160 nm (7), 0,165 nm ( , 0,178 nm (12). Kumush kabi oq, yumshoq, yengil metall. Kaliyni presslash, pichoq bilan kesish mumkin. Havoda tez oksidlanadi (qizdirilganda yonadi); shuning uchun Kaliy kerosin, benzin yoki mineral moyda saqlanadi. Suv bilan reaksiyaga kirishib, Kaliy gidroksid (KON), vodorod bilan birikib, Kaliy gidrid (KN), metallar bilan intermetall birikmalar (mas, Na2K) hosil qiladi. Sanoatda Kaliy KON yoki KCI ga Na metali taʼsir ettirish usuli bilan olinadi. Suyultirilgan KON yoki KS1 dan elektroliz usuli bilan ham Kaliy olish mumkin. Kaliy birikmalari fotoelementlar tayyorlashda, sintetik kauchuk, shisha, sovun va b. i. ch. da, oʻgʻit sanoatida, yadro texnikasida, tibbiyotda ishlatiladi.

Kaliy birikmalari. Kaliy gidroksid (uyuvchi kaliy), KON — rangsiz kristall modda, kuchli ishkrr. Suyuqlanish t-rasi 380°, qaynash t-rasi 1325°, zichligi 2,044 g/sm3. Gigroskopik modda. Suvda eruvchanligi 49,4% (0° da), etanolda 27,9% (28° da), metanolda 35,5% (28° da). Kaliy kaliy xlorid eritmasini elektroliz qilib olinadi. Suyuq sovun va kaliyning boshqa birikmalarini olishda, ishqoriy akkumulyatorlarda, H2S, SO2 va SO2 ga adsorbent, NH3 N2O, RN3 va b. uchun qurituvchi sifatida qoʻllaniladi.

Kaliy oksid, K2O — rangsiz kristallar. Suyuklanish t-rasi 740°; zichligi 2,32 g/sm3. Havoda SO2 ni yutib K2SO3 ga aylanadi. Suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, KON hosil qiladi. Spirt va efir bilan taʼsirlashadi.

Kaliy kaliyga KON, K2O2, KNO2 yoki KNO3 taʼsir etgirib olinadi.

KNO2+3K=2K2O+1/2N2; 3KN3+KNO2=2K2O+5N2 K. o. — maxsus shishalar komponenti, NH3 sintezida faollovchi modda sifatida qoʻllaniladi.

Kaliy xlorat, Bertolle tuzi, KS1O3 — xlorat kislota (NSYU3)ning kaliyli tuzi. Rangsiz kristall modda, zichligi 2,32 g/sm3, suyuqlanish t-rasi 356°. Suvda oz eriydi. Qizdirilganda parchalanadi va kislorod ajralib chiqadi. Organik moddalar va fosfor taʼsirida portlaydi. Zaharli. Gugurt sanoatida, pirotexnikada va tibbiyotda ishlatiladi.

Kaliy sianid, KCN — rangsiz kristall modda. Suyuqlanish t-rasi 634,5°; zichligi 1,56 g/sm3. Suv, glitserin, formalin, metanol va suyuq ammiakda eriydi. Etanolda yomon eriydi, uglevodorodlarda erimaydi. KON taʼsir ettirib olinadi. Maʼdanlardan oltin va kumushni ajratib olishda, analitik kimyoda kumush, nikel va simob miqdorini aniqlashda, platinani kumushdan ajratib olishda ham galvanik usulda oltin va kumush yugurtirishda qoʻllaniladi. Oʻta zaharli, nafas yoʻllari toʻqimalarini falaj qilib qoʻyishi natijasida odam va hayvonlarning boʻgʻilib qolishiga olib keladi.

Stalina Qosimova.

---

Lotin alifbosida maqola: KALIY haqida to'liq ma'lumot kategoriyasi: K harfi fikringiz bo'lsa izohda qoldiring va do'stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo'lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)